Vefayî. REVNAKÜ'L-İSLAM Bismülahirrahmanirrahim. Şükür edip ol Halikı birleyili, Sanığın sungı nedür, söyleyeli.

Transkript

1 Vefayî (XV. yüz yıl) Vefayî'nin hayatıyla ilgili olarak elimizde çok az bilgi bulunmaktadır. Vefayî, şairin edebî mahlasıdır, gerçek adı ise henüz belli değildir. Eldeki sınırlı malzemeye göre o Hazar Denizi'nin doğu kıyısında Şagadam bölgesinde yaşayan Yomut Türkmenlerindendir. İlk tahsilini nerede aldığı belirtilmemesine rağmen onun Hive medreselerinden birinde düzenli bir eğitim gördüğü söylenmektedir. Vefayî'nin ne kadar eser verdiği belli değildir. Onun "Revnakü'l-İslâm (İslâm'ın Işığı)" adlı eseri eski mekteplerde okutulmuştur. Bu eser, şairin kendi ifadesine göre yıllarında yazılmıştır. Eserde şeriatın iyi korunması, namaz, oruç, hac, kurban, nefis terbiyesi, İslâm'ı vaaz etmek gibi dinî bilgiler verilmektedir. Bu esere göre hacca giden kişinin maddî varlığı, aklı, gücü kuvveti yerinde ve niyeti temiz olmalıdır Vefayî helal ve haram şeyler üzerinde dururken içilen suların temiz olması gerektiğini de belirtir. Eğer kuyuya sıçan, karga, yılan gibi şeyler düşüp ölürse, bunlar ıslanıp suyu kirletirse o kuyunun bütün suyunu çıkarıp sonra tekrar toplanan suyun içilmesi gerektiğini ifade eder. Kan, saç, tırnak ve diş gibi şeyleri de toprağa gömmek gerektiğini belirtir. Hayvan kesildiğinde boğazını doğru kesmek gerektiğini, çukura düşen hayvanı çıkarmak mümkün olmazsa ensesinden kesilebileceğini veya vurarak öldürmenin de mümkün olabileceğini belirtmektedir. Vefayî, zekat ve fitre hakkında da bilgi vermektedir. Bunları yerine getirmemenin dinî yönden büyük günah olduğunu da vurgulamaktadır. Türkmen dilinde ve mesnevi tarzında yazılan bu eser, batman, mil ve ağaç gibi ağırlık ve uzunluk ölçüleri hakkında bilgiler vermesiyle de önemlidir. ROVNAKI'L-İSLAM Bismillahi-rrahmani-rrahım Şükür edip ol Halikı birleyili, Sanığın sungı nedür, söyleyeli. Sung içinde eyle sanıg ol Kadım, Sunguna hiç kimsene yokdur nedim. Canları bagş eyleyen ruz-ı ezel, Cümlege rızk beren oldur bicedel. REVNAKÜ'L-İSLAM Bismülahirrahmanirrahim Şükür edip o yaratıcının birliğini analım, Yaratıcının eseri nedir, söyleyelim. Eseri içinde öyle yaratıcıdır ki o Kadim, Eserine hiç kimse olamaz nedim. Canlan bağış eyleyen ezel gününde, Herkese rızk veren odur kavgasız.

2 Kimlere vergen nübüvvet terini, Ergüzip can derdine alacını. Kimleri salan zalalat yoluna, Garka kılıp dün'ye kıl u kalına. Kimlerin, bil, açan oldur gözüni, Görkezip bildiren oldur özüni. Kimlere magrac-ı ağladır makam, Kimlere dünye u menzildir tamam. Kimleri salgan bu dünye damına. Goygan oldur ahıret betnamma. Kimleri soltan kılıp, tagt mündirür. Kimleri derviş kılıp, malın alur. Kimleri agırlayu, kıldı aziz, Kimleri gümraha saldı bitemiz. Kimlere hüyr-i cenan bağışladı, Kimleri otlug tamuga taşladı. Kimlere dogrı yolun kıldı ata, Kılmadılar emr-i hak anlar, hata. Kimni erklik, kimni erksiz kılan ol, Cümlenin sırını eşger bilen ol. Kimlere nur-ı iman bağışladı, Kimleri imandan ayruv taşladı. Kimlere içürmiş ol ab-ı hayat, Kimleri tirik eken, eyler memat. Kimlere la-hovfa hılgat geydirer, Kimleri dogrı yoludan azdırar. Kimlere ılm-ı ladunnı 'ruz' eder, Nice nezir gayıbm düp-düz eder. Kimleri eyler nübüvvet eyesi, Kimlere bermez nemerse yiyesi. Kimlerin köfilün açar bir hikmete, Gözün açıp bakar ondan gudrata. Kimleri gaflat içinde yatırar, Bilgenin bilmezlik ile ötürer. Kimleri şeyle kıhpdır, tanımaz, Yaradan bardır diyuv hiç anlamaz. Kimilerine vermiş peygamberlik tacını, Yetiştirip can derdine ilacını. Kimilerini salmış dalalet yoluna. Gark etmiş dünyanın dedikodusuna. Kimilerinin, bil ki, açan odur gözünü, Gösterip bildiren odur özünü. Kimilerine miraç-ı aladır makam, Kimilerine dünya menzildir tamam. Kimilerini salmış bu dünya tuzağına, Koyan odur adı sanı kötü ahirete. Kimilerini sultan kılıp tahta bindirir, Kimilerini derviş kılıp malını alır. Kimilerini ağırlayıp aziz kıldı, Kimilerini kötü yola, sapkınlığa saldı. Kimilerine cennet hurileri bağışladı, Kimilerini ateşli cehenneme attı. Kimilerine doğru yolu nasip kıldı, Hakkın emrini yapmadılar onlar, hata ettiler. Kimini güçlü, kimini güçsüz kılan odur, Cümlenin sırrını aşikâr bilen odur. Kimilerine iman nuru bağışladı, Kimilerini imandan ayırıp attı. Kimilerine içirmiş o ab-ı hayat, Kimilerini diri iken, eyler memat. Kimilerine korkusuz kaftan giydirir, Kimilerini doğru yolundan azdırır. Kimilerine ilm-i ledünü nasip eder, Nice hâzırı gâyibi dümdüz eder. Kimilerini eyler nübüvvet sahibi, Kimilerine vermez yiyecek bir şeyi. Kimilerinin gönlünü açar bir hikmetiyle, Gözünü açıp bakar onun kudretine. Kimilerini gaflet içinde yatırır, Bildiklerini bilmezlik ile geçirir. Kimilerini öyle kılmıştır, tanımaz, Yaradan vardır diye hiç anlamaz.

3 Kimleri dünye gezip, sövda düzer, Kimleri yollar urup, iller bozar. Kimleri öz ışkına hayran kılur, Ündeyip hezretine, mıhman kılur. Kimleri gark eylemişdür mgmata, Kimleri salmış tükenmez hasrata. Kimleri uçmahni kımış zavıya, Kimleri yedi uçmahda hâviye, Kimlere geçgi sırat müfi yıl geçer, Kimleri bir göz yumuban te açar. Ger yetüşse lutfı anun bir gula, Göz yumup açgunça ol soltan ola. Yaz ola dovzah sıpatlıg gışları, Tillen tilsiz çemende guşlan. Enderip her bir tikenden merguzar, Eyleyiruçmahsıpatlıggülgüzar... Kimileri dünyayı gezip, ticaret düzer, Kimileri yolları aşıp, illeri bozar. Kimilerini kendi aşkına hayran eder, Çağırıp huzuruna, misafir eder. Kimilerini gark eylemiştir nimete, Kimilerini salmış tükenmez hasrete. Kimilerine cennetini kılmış zaviye, Kimilerini yedi cennette cehennemlik. Kimileri sırat köprüsünü bin yılda geçer, Kimileri gözünü bir yumar bir de açar. Eğer yetişirse lûtfu onun bir kula, Göz yumup açmcaya kadar o sultan olur. Yaz olur cehennem sıfatlı kışları, Dillenir dilsiz çimende kuşları, İndirip her bir dikenden çimenlik, Eyliyor cennet sıfatlı gül bahçesi... İSLAMIN BEŞ BİNASI BEYANINDA... Yene ol islam içinde beş bina,. Anı dahi menden imdi sorsana. îlgey, Taiînnı bilmek birlemek, "Andan özge tanrı yok" diyp söylemek. İkincisi namaz, üçünci zekat, Törtülenci ruza, hac beşinci at. Bagzılar hem anı altı diydiler, Adını "gusl-ı cenabat" goydular. İSLAMIN BEŞ BİNASI BEYANINDADIR... \ ine o İslam içinde beş bina, Onu dahi benden şimdi sorsana. İlk olarak Tanrı'yı bilmek, birlemek, "Ondan özge tanrı yok" deyip söylemek. İkincisi namaz, üçüncüsü zekat, Dördüncüsü oruç, hac beşinci ad. Bazıları da buna altı dediler, Adını "gusül abdesti " koydular. BU FASIL YEDİ CANAVER HÖKMİ BEYANINDA... Yedi canaver yene guzuga tüşer, Ger bozular, ya takı ol kim şişer. Cümle ol guzug suvun tökgey tamam, Gayra kıl üç gün namaz-ı ihtimam. Ger bozulmaz, ya takı ol şişmegey, Gice-gündizden namaz hem aşmagay. BU FASIL YEDİ HAYVANIN HÜKMÜ BEYANINDADIR... Yedi çeşit hayvan kuyuya düşer, Eğer bozulur veyahut da şişerse. O kuyunun suyunu dökmeli tamamen, Ayrıca kılmalı üç gün namaz-ı ihtimam. Eğer bozulmaz veyahut da şişmezse, Gece-gündüz namaz vakti de geçmezse.

4 ... Tökgey ol guzug suvundan kırk gova, 'Tiydi bizge ol ımam-ı rahnema.... Biri ördek, biri garga, biri çay, Biri tovsgan, gaz, çetuk, biri humay. Ger çıkar bolsa munlar arıg. Ol guzugmn suvunı diyrler arıg.... Yene ol yedi nemerse kim turur, Ol guzug içre tüşüp munlar ölür.... Ger bular şişsinler, emma şişmesin, Tartgay anda cümle suvnun barısın.... Biri adam, biri koy, eşek, gatır, Biri at, biri gulan, biri sığır. Dökmcli o kuyu suyundan kırk kova, Buyurdu bize o yol gösterici imam.... Biri ördek, biri karga, biri çiyan, Biri tavşan, biri kaz, biri kedi, biri hüma. Eğer çıkar ise bunlar temiz, O kuyunun suyuna derler temiz....yine o yedi nesne ki şunlardır, O kuyu içine düşüp ölürse bunlar.... Bunlar ister şişsin, ister şişmesin, Çekmeli o zaman suyunun hepsini.... Biri adam, biri koyun, eşek, katır, Biri at, biri kulan, biri sığır. ZEKAT BEYANINDA.. İki yüz deremden beş derem, Bolsa bergey sahıb-ı lutf-ı- kerem. Artsa ol fazlı içinde yok zekat, Kırk derem bolgmça, ey sahıp-hayat.... Yayigrimibolsa mısgalaltını, Yarım altındır zekat, bilgil mum. Beş teveden bir goyun bolar zekat, Onga iki, on beşe üç koy necat. Ger yigrimi bolsa, ol tört koy berür, Ol yigrimi beşge bir torum gelür. Otuz altı bolsa, ber iki yaşar, Ber yene kırk altı bolsa üç yaşar. Cüzge ber altmış birinde ey kişi, Yetmiş altığa iki yaşar tisi. Bolsa togsan, ber iki-üç yaşar tisi, Törtge girmiş ol tevelernin yaşı. Ol ki togsan birden ol ne kim öter, Yüz yigrimige teki ol el tutar. Yüz yigrimiden ziyada bolsa ger, Tut hasap ovval başından serbe-ser.... Kırk goyundan bir goyun bolur zekat, Geçse yıl ol mal üze sahıp-hayat. Ger ziyada bolsa ol kırkdan öte, Yüz yigrimige teki ol el tuta. ZEKAT BEYANINDADIR.. İki yüz dirhemi varsa beş dirhem, Verecektir lütuf ve kerem sahibi, Artsa o süre içinde gerekmez zekat, Kırk dirhem oluncaya dek, ey hayat sahibi.... Eğer yirmi miskal olursa altını, Yarım altındır onun zekatı, bil bunu. ara iri Beş devede bir koyun olur zekat, Onda iki, on beşte üç koyun yeter. Eğer yirmi olursa, dört koyun ver, Yirmi beşte bir deve torumu gelir, Otuz altı olursa, ver iki yaşında (deve), Kırk altı olursa ver yine üç yaşında (deve). Altmış birde beş yaşında bir dişi ver, ey kişi, Yetmiş altıda ise iki yaşında dişi deve ver. Olursa doksan, ver iki tane üç yaşında dişi, Dörde girmiş olsun o develerin yaşı. Doksan biri ne kadar geçerse geçsin, Yüz yirmiye kadar o yeterli gelir. Yüz yirmiden fazla olursa eğer, Tut hesabını yeniden, baştan başa.... Kırk koyunda bir koyun olur zekat, Geçmişse bir yıl o hayvanın hayatından. Eğer fazla olursa o kırktan da, Yüz yirmiye kadar o

5 Bolmuşında yüz yigrimi bir takı, koy berür zekat, ey muttaki, Bu kifayetdur iki yüzge teki, iki yüz bir olsa, ber üç koy takı. Tört yüzge takı bu üç birle barur, Andan sonra her yüze bir koy berür.... Nice torum ya bozagu ya guzı, Bolsa munlarga zekat yok düp-düzi.... Atlar olsa sayma erkek ü tisi, Tikmesine ber bir altm, ey kişi. Erkek atlar sayma olsa her nice, Diyr magazzem yok zekat uçdan-uca. Tisi bolsa, bir rovayat bar meğer, Yalguzın Abu Hanıfa'dan habar. Anlar ayturlar: "zekat yok bu üçe, At, eşek, hem gatır bolsa her nice." ' BU PASIL KÖNLÜGE GAYGI-GAM GELTİRİYEN İŞLER BEYANINDA. On nemerse könlüne gam geltürer, Şatlıgını gam içinde ötürür. Ör turup geymek yene tiz tonunı, Tiş bilen kesmek sakal saçlarını. İşik üstünde oturmak bir takı, Oynamaklık resm içinde şakşakı. Hem yumurta gabugın basmak kişi, Sol elin birle iymek ekmek, aşı. Biuzr koy arasından ötmegey, Yalguzın ol her yola hem gitmegey.. Hem görüstan arasında gülmegey, Sag elifi birle ıştınca kılmagay.... Gicelerde barmagay hem öyüne, Yörmegey ilik uluglar önüne. Almagay hem ol gedaylardan tagam, İymegeyler ol tagamnı has u am. Tikmegeyler ten üze tonlarını, Sürtmegey toprağa yag llerini. Kılmagay bövli yerinde hem vuzu, Kılmagay hem bir namaz vagtın kazu. Sayısı olmuşsa yüz yirmi bir, İki koyun zekat ver, ey müslüman. Bu yeterlidir iki yüze kadar, İki yüz bir olursa, ver üç koyun daha. Dört yüze kadar bu üç koyun ile varılır, Ondan sonra her yüze bir koyun verilir.... Ne kadar torum, buzağı veya kuzu, Olursa bunlara zekat yok dosdoğru.... Atlar olursa sayma erkek veya dişi, Hepsine birden ver bir altın, ey kişi. Erkek atları sayma olsa da her ne kadar, Der İmam-ı Azam düşmez zekat uçtan uca. Eğer dişi olursa, bir rivayet var, O da yalnız Ebu Hanife'den haber. Onlar derler: "Zekat düşmez bu üçüne, At, eşek ve katır olsa da her ne kadar". BU FASIL GÖNÜLE KAYGI-GAM GETİREN İŞLER BEYANINDADIR On nesne gönüle gam getirir, Sevincini gam içinde geçirir, Ayakta giymek pantalonunu, Diş ile kesmek sakal ve saçlarını. Eşik üstünde oturmak bir dahi, Oynamak halkın içinde şakşak. Yumurta kabuğuna basmamalı kişi, Sol eli ile yememeli ekmeği, aşı. Özürsüz koyun arasından geçmemeli, Yalnız başına her yola da gitmemeli. Mezarlık arasında gülmemeli, Sağ eli ile taharet kılmamalı.... Geceleri sakın gitme evine, Yürüme büyüklerin önünde. Almamak gerek yoksullardan yiyecek, Yememeli o yiyeceği zengin veya yoksul. Dikmemek gerek beden üzerinde elbise, Sürtmemek gerek toprağa yağlı ellerini. Küçük su döktüğü yerde taharet etmemeli, Bırakmamalı bir vakit namazı kazaya.

6 Goymagay idişlerini yuvmayın. Hem namazdan gopmagay vird aymaym. Yene köp ant içmek oldı birisi, Bil yigrimi tört boldı barısı. HATUNLAR BİLE SOHBETDEŞ BOLMAK BEYANINDA Bab-ı samın ışrın içinde beyan, Eyleyür edeb-i sohbet ba-zenan. Bildin erse cümle insaniyeti, Kılmagay hayvan kibi hem sohbeti. Tekme bir kılmış amalda bar edep, Gel, musulman, bu edepni kıl talap.... Ger könül sohbet tilese ba-zenan, İlik meşveret, baz, posa, ber dahan. Sonrasınça oynamaklık yaraşur, Ba'd ez an gövüs gövüsge garışur. Sohbet içre övürme yüzni kıbla, Uşbu resul söhbetidür, kethüda.... Kıl taharruk, gerçe bolsun nebs azad, Galmasun zövciye senden nemırad.... Hak mubah kılmış safta uşbu işi, Sen dahi sakla edeplik verzişi. Kesme dırnak kim cenabat bolsaft ol, Hem rova yok ibt afta yolsan ol. Hem cenabat bolsaft, ol iyme tagam, Sözlemegil hak sözünden bir kelam. Ger zerurat bolmuşında yok ziyan, Yuvsa ol kim, el agıznı, ey pılan. Bırakmamalı tabağını çanağını yıkamadan, Namazdan ayrılmamalı teşbih ve dua etmeden. Bir başkası çok ant, yemin içmek oldu, Bil ki toplam yirmi dört oldu hepsi. HATUNLAR İLE SOHBETDAŞ OLMAK BEYANINDADIR Yirmi sekizinci bap içinde, Kadınlarla sohbet adabı beyan edilir. Tanıyorsan cümle insaniyeti, Etme hayvanlar gibi sohbeti. Tekemmül etmiş amelde bütün edep, Gel, müslüman, bu edebi et talep.... Eğer gönlün sohbet dilerse kadınlarla, tik önce meşveret, sonra öpüş gelir dudakla. Sonra da oynaşmak yaraşır, v Ve en sonunda göğüs göğüse karışır. Sohbet içinde çevirme yüzünü kıbleye, tşte bu resul sohbetidir, ey kethüda.... Hareket et ki nefsin azat olsun, Karın senden muratsız kalmasın.... Hak sana işte bu işi mubah kılmış, Sen de edep haya alışkanlığı edin. Cenabet isen tırnaklarını kesme, Koltuk altını traş etmen de uygun değildir. Cenabet isen sakın yemek yeme, Hak sözünden bir kelam söyleme. Eğer zaruret olmuşsa ziyanı olmaz, Yıkarsan elini ağzını, ey filan.

7