SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE. Đmza Başkan... Üye (Danışman).. Üye..

Transkript

1 SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu çalışma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Đmza Başkan... Üye (Danışman).. Üye.. Üye.. Üye.. ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. / / Enstitü Müdürü

2 II ÖN SÖZ... VIII KISALTMALAR...IX 1. GĐRĐŞ... X 1.1. GERGER ĐN GENEL TARĐHĐ HĐTĐTLER DÖNEMĐ KUMMUHLAR, ASURLAR, SAKA VE ĐSKĐTLER BABĐLLER, MEDLER, PERSLER MAKEDONYALILAR SELOKĐDLER KOMMAGENE KRALLIĞI ROMA ĐMPARATORLUĞU DOĞU ROMA ARAPLAR EMEVĐLER, ABBASĐLER, HAMDANĐLER DÖNEMĐ SELÇUKLULAR, ARTUKLAR, EYYUBĐLER, ZENGĐLER MOĞOLLAR, MEMLÜKLER, DULKADĐROĞULLARI, TĐMUR DÖNEMĐ VE OSMANLILAR CUMHURĐYET DÖNEMĐ GERGER ĐSMĐNĐN KAYNAĞI ĐKLĐMĐ NÜFUS YAPISI ĐLÇEDE EĞĐTĐM EKONOMĐK DURUMU DĐYALEKTOLOJĐK DURUMU GERGER AĞIZLARININ KARŞILAŞTIRMALI ÖZELLĐKLERĐ ĐNCELEME SES BĐLGĐSĐ METĐNLERDE KULLANILAN ÇEVRĐYAZI (TRANSKRĐPSĐYON) ĐŞARETLERĐ ÜNLÜLER ÜNSÜZLER ĐŞARETLER ÜNLÜLER ÜNLÜLERĐN BOĞUMLANMA VE OLUŞUMLARI UZUN ÜNLÜLER Hissî sebeplerle uzatılmış ünlüler Ünsüz Düşmesi sonucu iki ünlünün kaynaşmasıyla uzayan ünlüler Đki ünlünün birleşmesi sonucu uzayan ünlüler Şimdiki zaman ekinin değişimi sonucu uzayan ünlüler KISA ÜNLÜLER Đki ünlünün beraber bulunması nedeniyle kısalan ünlüler Çeşitli sebeplerle kısalan ünlüler ÜNLÜ UYUMLARI Kalınlık-Đncelik Uyumu Kelime Köklerinde Gerileyici Benzeşme Yoluyla Đlerleyici Benzeşme Yoluyla Đlerleyici-Gerileyici Benzeşme Yoluyla... 20

3 III Kalınlaşma Yönünden Đncelme Yönünden Eklerde Çokluk Ekinde Hal Eklerinde Đyelik Eklerinde Yapım Eklerinde Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu Kalınlık-Đncelik Uyumunun Bozulması Kelime Köklerinde Özel Đsimlerde Eklerde Vasıta Ekinde Şahıs Eklerinde Zaman Eklerinde Yapım Eklerinde Hal Eklerinde Yönelme Ekinde Belirtme (Yükleme) Ekinde Bulunma Hali Ekinde Çokluk Eklerinde Zarf-Fiil Eklerinde Sıfat-Fiil Eklerinde Đlgi Eklerinde Đyelik Eklerinde Olumsuzluk Ekinde Şart Ekinde Yardımcı Ünlülerde Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Bozulması Kelime Köklerinde Özel Đsimlerde Eklerde Zarf-Fiil Eklerinde Sıfat-Fiil Eklerinde Soru Ekinde Đlgi Eklerinde Đyelik Eklerinde Yapım Eklerinde Hal Ekinde Bildirme Eklerinde Zaman Eklerinde ÜNLÜ DEĞĐŞMELERĐ Kalın Ünlülerin Đncelmesi Đnce Ünlülerin Kalınlaşması Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi Geniş Ünlülerin Daralması Dar Ünlülerin Genişlemesi... 37

4 IV Diğer Ünlü Değişimleri ÜNLÜ DÜŞMESĐ (HECE DÜŞMESĐ) SES GRUBU DÜŞMESĐ (HECE DÜŞMESĐ) Kelime başında Kelime ortasında Kelime Sonunda ÜNLÜ TÜREMESĐ ÜNLÜLERDE GÖÇÜŞME SES GRUBU TÜREMESĐ (HECE TÜREMESĐ) ÜNSÜZLER ÜNSÜZLERĐN BOĞUMLANMA VE OLUŞUMLARI ÜNSÜZ DEĞĐŞMELERĐ Tonsuzlaşma Tonlulaşma Sızıcılaşma Patlayıcılaşma Süreksizleşme Genzelleşme Diğer Ünsüz Değişmeleri Ünlüleşme Ünsüz Benzeştirmeleri Gerileyici Benzeştirme Đlerleyici Benzeştirme ÜNSÜZ DÜŞMELERĐ ĐKĐZ ÜNSÜZLERĐN TEKLEŞMESĐ ÜNSÜZ TÜREMESĐ TEK ÜNSÜZLERĐN ĐKĐZLEŞMESĐ GÖÇÜŞME Yakın Göçüşme Uzak Göçüşme VURGU ŞEKĐL BĐLGĐSĐ YAPIM EKLERĐ ĐSĐMDEN ĐSĐM YAPAN EKLER FĐĐLDEN ĐSĐM YAPAN EKLER ĐSĐMDEN FĐĐL YAPAN EKLER FĐĐLDEN FĐĐL YAPAN EKLER ĐSĐM ÇEKĐM EKLERĐ HAL EKLERĐ Đlgi Hali Yükleme Hali Yönelme Hali Bulunma Hali Ayrılma Hali Eşitlik Hali Vasıta Hali HAL EKLERĐNDEKĐ DEĞĐŞĐKLĐKLER Đlgi Ekinde Ünsüz Düşmesi... 85

5 V Bulunma Ekinin Ayrılma Eki Yerine Kullanılışı Yükleme Hali Ekinin -n Şekline Dönüşmesi Yönelme Hali Ekinin Düşmesi Đyelik Ekinin Düşmesi ÇOKLUK EKLERĐ ĐYELĐK EKLERĐ AĐTLĐK EKĐ SORU EKĐ SIFATLAR NĐTELEME SIFATLARI BELĐRTME SIFATLARI Đşaret Sıfatları Soru Sıfatları Belirsizlik Sıfatları Sayı Sıfatları Asıl Sayı Sıfatları Sıra Sayı Sıfatları Kesir Sayı Sıfatları TÜREMĐŞ SIFATLAR ZARFLAR ZAMAN ZARFLARI DURUM ZARFLARI YER-YÖN ZARFLARI MĐKTAR ZARFLARI SORU ZARFLARI ZAMĐRLER ŞAHIS ZAMĐRLERĐ ĐŞARET ZAMĐRLERĐ BELĐRSĐZLĐK ZAMĐRLERĐ SORU ZAMĐRLERĐ DÖNÜŞLÜLÜK ZAMĐRLERĐ EDATLAR SÖZCÜK HALĐNDEKĐ EDATLAR EK HALĐNDEKĐ EDATLAR BAĞLAÇLAR ÜNLEMLER SESLENME ÜNLEMLERĐ ŞAŞMA ÜNLEMLERĐ ĐŞARET ÜNLEMLERĐ DĐĞER ÜNLEMLER YANSIMA KELĐMELER EK-FĐĐL EK-FĐĐLĐN GENĐŞ ZAMAN ÇEKĐMĐ EK-FĐĐLĐN GÖRÜLEN GEÇMĐŞ ZAMAN ÇEKĐMĐ EK-FĐĐLĐN ÖĞRENĐLEN GEÇMĐŞ ZAMAN ÇEKĐMĐ EK-FĐĐLĐN ŞART ÇEKĐMĐ FĐĐLLERĐN BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLERĐ HĐKAYE BĐRLEŞĐK ZAMAN

6 VI Şimdiki Zamanın Hikayesi Gelecek Zamanın Hikayesi Geniş Zamanın Hikayesi Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi Şart Kipinin Hikayesi RĐVAYET BĐRLEŞĐK ZAMAN Şimdiki Zamanın Rivayeti Gelecek Zamanın Rivayeti Geniş Zamanın Rivayeti ŞART BĐRLEŞĐK ZAMAN Şimdiki Zamanın Şartı Görülen Geçmiş Zamanın Şartı Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı Geniş Zamanın Şartı FĐĐL KĐPLERĐ BĐLDĐRME KĐPLERĐ Geniş Zaman : -Ar, -r Şimdiki Zaman : -yor, yur, -yar, -yo, -i Görülen Geçmiş Zaman : -di, -dú Öğrenilen Geçmiş Zaman : -miş Gelecek Zaman : -AcA0, -ica TASARLAMA KĐPLERĐ Emir Kipi Đstek Kipi Şart Kipi Gereklilik Kipi FĐĐLĐMSĐLER ĐSĐM-FĐĐL SIFAT-FĐĐL ZARF-FĐĐL YARDIMCI FĐĐLLER ĐKĐLEMELER BAŞINA M GETĐRĐLEREK OLUŞTURULAN ĐKĐLEMELER AYNI KELĐMELERDEN OLUŞAN ĐKĐLEMELER YAKIN VEYA EŞ ANLAMLI KELĐMELERDEN OLUŞAN ĐKĐLEMELER ZIT ANLAMLI KELĐMELERDEN OLUŞAN ĐKĐLEMELER KELĐME GRUPLARI ĐSĐM TAMLAMALARI Belirtili Đsim Tamlaması Belirtisiz Đsim Tamlaması SIFAT TAMLAMASI ĐYELĐK GRUBU ĐSNAT GRUBU BAĞLAMA GRUBU ÜNVAN GRUBU ÜNLEM GRUBU

7 VII EDAT GRUBU SONUÇ HARĐTALAR METĐNLER SÖZLÜK TEZĐN ÖZETĐ THE SUMMARY OF THE THESIS KAYNAKÇA

8 VIII ÖN SÖZ Ağız çalışmalarına duyulan ilginin artmasıyla beraber bu çalışmalar daha da hız kazanmış, çalışmaların önemi daha iyi kavranmıştır. Yapılan bu çalışmalar ülke çapında ilgiyle takip edilmiş, Türk Dil Kurumu nca desteklenmiş hatta teşvik edilmiştir. Ağız çalışmalarına verilen önemin artması biraz da derlenen metinlerin sağlamlığına, titizlikle incelenmesine bağlıdır. Metinlerin sağlamlığı; kullanılan yöntem, derleme alanları, kaliteli bir kayıt, derlemecinin titizliği ile doğru orantılıdır. Bu yörenin ağzını incelememizde, burada doğup büyümemiz, yörenin ağız yapısını iyi bilmemiz etkili oldu. Gerger ve köyleri ağızlarını ayrıntılarıyla incelemeye çalıştığımız bu eserdeki derlemeler 2006 yılı içinde yapılmıştır. Derleme aşamasında, eskiden beri Türkçe konuşan, nüfus mübadelesinden etkilenmeyen köylere ulaşmaya çalıştık. Burada istediğimiz verileri topladıktan sonra, ilçe merkezinde oturan, farklı zamanlarda, çeşitli yörelerden buraya göç etmiş kişilere ulaşmaya çalıştık. Yaklaşık kırk kaset ve seksen kişinin konuşmalarından oluşan bu derlemelerin bir kısmını yazıya aktarmadık. Fakat buna rağmen derlemeler esnasındaki konu zenginliği, eş dostun iletişim kurmamızda bize yardımcı olması, yöresel ve samimi konuşmaları beraberinde getirdi. Çalışmaya dahil ettiğimiz metinleri ses ve şekil bilgisi yönünden ayrıntılı incelemeye çalıştık. Çalışmamızın sonuna da yöresel farklılık gösteren kelimeler ekleyerek sözlük bölümünü oluşturduk. Çalışmamızın amacı, yöresel dil özelliklerinin yavaş yavaş kaybolması gerçeğine karşı ağız çalışmalarına bir nebze de olsa katkıda bulunmak, bu işin üstatlarına geniş ve kusursuz çalışmalar yapmaları için malzeme sunmaktır. Bu çalışmamda bilgilerinden geniş ölçüde istifade ettiğim tez danışmanım Yard. Doç. Dr. Veysi SEVĐNÇLĐ ye, çalışmanın her aşamasında yakın ilgisini esirgemeyen arkadaşım Engin GÖKÇUR a ve derlemeler esnasında bizi bağrına basan, sıcakkanlı tavırlarını esirgemeyen, yardımı bulunan tüm hemşehrilerime teşekkürlerimi sunuyorum. Van-2007 Mehmet YEŞĐLKAYA

9 IX KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser BAD : Bitlis Ağzından Derlemeler bkz. : bakınız c. : cilt ÇÇYA : Çüngüş ve Çermik Yöresi Ağzı DA : Diyarbakır Ağzı EA : Erzurum Ağzı EĐA : Erzurum Đli Ağızları EYA : Erzincan ve Yöresi Ağızları GA : Gaziantep Ağzı GDĐAT : Güneydoğu Đllerimiz Ağızlarından Toplamalar Đst. : Đstanbul KĐA : Kars Đli Ağızları krş. : karşılaştırın KYA : Kütahya ve Yöresi Ağızları MĐA : Malatya Đli Ağızları NYA : Nevşehir ve Yöresi Ağızları RĐA : Rize Đli Ağızları s. : sayfa TDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDÇS : Türk Diyalekleri Çevriyazı Sistemi TDK : Türk Dil Kurumu TG-SB : Türkçenin Grameri-Ses Bilgisi TYA : Tunceli Yöresi Ağızları UA : Urfa Ağzı UMA : Urfa Merkez Ağzı VMKA : Van Merkez ve Köyleri Ağızları yay. : yayınları

10 X 1. GĐRĐŞ

11 GERGER ĐN GENEL TARĐHĐ Adıyaman ın kuzeydoğusunda yer alan Gerger in kuzeyinde Malatya- Pütürge, doğusunda Diyarbakır ın Çüngüş ve Çermik ilçesi ile Şanlıurfa-Siverek, güneyinde Kahta, batısında Sincik ve Pütürge Đlçeleri ile sınırlıdır. Đlçenin doğu ve güney sınırını Fırat Nehri üzerinde yapılan Atatürk Baraj gölü çizmektedir. Gerger Đlçesi Đl merkezine 105 km.dir. Ulaşım karayolu ile yapılmaktadır. Karayolu ağı ise Adıyaman, Kahta, Narince, Gerger ve Gölyurt ta kadar gitmektedir. Yol asfalttır. Gölyurt karayolunun 18 km.si stabilizedir. Deniz seviyesinden yüksekliği 770 m olan Gerger tümüyle dağlık bir bölgede kurulmuş olup, Kürdek, Hacı Bazı ve Kımıl önemli dağlarıdır. Yüzölçümü 702 km 2 ve km 2 ye 46 kişi düşmektedir. Gerger Đlçesinde bulunan yaylalar; Çet, Kürdek, Ovacık, Kımıl dağı ve Beyaz çeşme yaylalarıdır. Đlçe sınırlarında bulunan göller ise; Güngörmüş ve Gürgenli köylerin arasındaki kara göldür. Đlçenin 5 km. uzaklığında Eskikent köyünün kuzeyinde Murfan mağaraları da bulunmaktadır. Toplam nüfusa sahip olan Gerger de bu nüfusun 3854 ü ilçe merkezinde geri kalanı köylerde yaşamaktadır. Đlçe tarihinin 50 yıllık bir mazisi bulunmasına rağmen Eski Gerger diye adlandırılan Oymaklı nın bulunduğu yer oldukça eski bir tarihe sahiptir. Çeşitli kaynaklara göre Gerger de, M.Ö. 3. yy da yaşadığı tahmin edilen Arsemas adındaki Selevkos kralının Fırat Nehri üzerinde Arsemia isminde bir şehir kurduğu, daha sonraki krallar zamanında da Gerger Kalesinin dibindeki bu şehri kışlık olarak kullandıkları ifadesi bulunmaktadır. Aşağı Arsemia ve Yukarı Arsemia (Kahta daki Arsemia) Kommagene krallığı döneminin önemli iki şehridir. Eski ismi Arsemia olan Gerger in tarihi Hititler döneminden günümüze kadar şöyle bir sıralanabilir:

12 HĐTĐTLER DÖNEMĐ Hitit krallarından 1. Hattuşil zamanında Güneydoğu Anadolu ele geçirilmiştir. Adıyaman ise 1. Telepinus zamanında Hitit uygarlığına dahil edilir. Bu bölge M.Ö. 15. yy başlarında önce Hurrilerin, daha sonra Mitanilerin eline geçmiştir. Gerger in Fırat Nehri civarında olması devletlerarası sınır olarak sürekli söz konusu edilmiştir. Sık sık savaşlara neden olup, el değiştirmiştir KUMMUHLAR, ASURLAR, SAKA VE ĐSKĐTLER M.Ö de Hititlerin yıkılmasıyla Bu bölgede şehir devletleri kuruldu. M.Ö yıllarında ise Kummuh krallığı bu bölgede kuruldu. M.Ö. 708 de Kummuh Krallığını yene asurlar bu bölgeye hakim devlet oldu. M.Ö. 7. yy da Saka- Đskit Türkleri bölgeyi ele geçirmişler, yaklaşık yüz yıl hakimiyeti altına almışlardır BABĐLLER, MEDLER, PERSLER M.Ö. 605 yılında Babil Kralı Nabu Kordonosor, Asurlarla birlik olup Mısırlıları yenince, Babil bölgeyi hakimiyeti altına alır. Babillerden sonra burası Medlerin eline geçer. Đran da yönetimi ele geçiren Medler, Đskitleri kuzeye gönderirler. Medleri yenen Pers Kralı Kiros, M.Ö. 533 te bölgeyi tamamen sınırları içine alır. Bölgeyi 127 eyaletten biri olarak Atafa ya verir. M.Ö. 400 de Dara nın egemenliğine girer MAKEDONYALILAR Makedonya kralı Büyük Đskender M.Ö. 333 te Pers kralını yenince burası Makedonya Krallığı na geçer. Adıyaman bölgesi 10 yıl Makedonyalıların elinde kaldıktan sonra Büyük Đskender in ölümünde sonra Makedonyalıların egemenliği bu bölgede sona erer SELOKĐDLER Đskender in ölümü üzerine generaller ülkeyi paylaşır. Paylaşmadan sonra iç karışıklıklar ve çatışmalar ortaya çıkar. Đmparatorlarluk topraklarında üç önemli devlet ortaya çıkar. Adıyaman bölgesi bu üç devletten Asya Krallığı na (Selokidler) dahil edilir. M.Ö. 69 yılına kadar bu devletin hakimiyeti devam eder.

13 KOMMAGENE KRALLIĞI M.Ö. 69 yılında Kommagene Krallığı kurulur. Bu krallığın kurucusu Antikos tur. M.S. 17 yılında bu bölgenin toprakları Roma Đmparatorluğuna bağlanır. Kommagene Krallığının bilinen en önemli şehirlerinden biri Aşağı Arsemia ( Gerger Kalesi) dır. Burası şimdiki derleme yaptığımız yerlerden Oymaklı Köyü dür ROMA ĐMPARATORLUĞU Burası önemli şehirlerin kesişme noktası olduğundan ( Malatya, Urfa, Diyarbakır), uzun yıllar burada mücadeleler olmuş, M.S. 72 yılında Romalıların hakimiyetine girmiştir. Bibol Kalesi, Erbahun Kalesi ve Eskikent harabelerinin bu dönemden kaldığı rivayet edilmektedir DOĞU ROMA M.S. 395 yılına kadar bölge Roma Đmparatorluğuna geçti. Yaklaşık 250 yıl Doğu Roma nın elinde kalan bölge, müslümanların eline geçer ARAPLAR Hazreti Ömer zamanında ( ) burası müslümanların eline geçer. Bölge insanının bildirdiğine göre, Aşağı Arsemia kanlı bir savaş sonunda Hazreti Ali zamanında zaptedilir. Yöredeki anlatılara göre yılanlı çeşme bu dönemde temiz bir çeşmeye dönmüş, yörenin müslümanlaşması bu dönemde gerçekleşmiştir EMEVĐLER, ABBASĐLER, HAMDANĐLER DÖNEMĐ Emevi halifesi 670 te buraya ordularıyla girer. 739 da burası Bizans hakimiyetine girer, 47 yıl sonra Abbasiler burayı ele geçirirler. Abbasilerden sonra Halep Arapları bu bölgeye hakim devlet konumuna geçerler SELÇUKLULAR, ARTUKLAR, EYYUBĐLER, ZENGĐLER 1082 de Gerger Selçukluların eline geçer de Artuklular burayı ele geçirir te Nurettin Zengi burayı fetheder.

14 MOĞOLLAR, MEMLÜKLER, DULKADĐROĞULLARI, TĐMUR DÖNEMĐ VE OSMANLILAR 1256 da bölge Moğol istilasına uğrar de Mısır ın Moğolları yenmesiyle burası Memlüklerin eline geçer da burası Dulkadiroğullarının eline geçer de Timur buraları ele geçirir te Yavuz Sultan Selim burayı Osmanlı Đmparatorluğu sınırına katar CUMHURĐYET DÖNEMĐ Osmanlı zamanında bölge rahat bir dönem yaşar. Milli mücadele döneminde çevre illerin işgali nedeniyle, çevre illere asker ve yiyecek yardımında bulunur. Önemli bir konumda bulunmadığından ve dağlık bir alan olmasından dolayı burası işgal görmemiştir. Cumhuriyet tarihinde köydür burası. Đlk ismi Alduş tur. Malatya ya bağlıydı te Adıyaman il olduktan üç yıl sonra Gerger de Adıyaman iline bağlı olan bir ilçe konumuna geldi. Đlk Gerger, Kalenin dibindeki Oymaklı köyü olarak belirlendi. Daha sonra yer değişikliğine gidilerek Đlçe Kaymakamlığı Fırat Nehrinin kuzeyine taşındı GERGER ĐSMĐNĐN KAYNAĞI Gerger, ismini tarihî Berber Kalesi nden almaktadır. Berber Kalesi ismi günümüze Gerger Kalesi olarak gelmiş, ilçenin ismi de Gerger olarak kalmıştır ĐKLĐMĐ Kışları soğuk, yazları sıcak ve kuraktır. Bu özellikleri ile Akdeniz iklimi ve karasal iklime sahiptir NÜFUS YAPISI 1957 yılında ilçe olan Gerger, 4 mahalle, 45 köy ve bu köylere bağlı 107 mezradan oluşmaktadır. Belediye teşkilatı sadece ilçe merkezinde bulunmaktadır yılında Belediyesi kurulan ilçe 4 mahalleye hizmet vermektedir. Đlçe genel olarak dağınık bir yerleşim görünümündedir. Köylerin çoğu dağ eteklerinde kuruludur.

15 5 Đlçenin en büyük köyü Gölyurt olup, nüfusu 1919 dur. En küçük köy ise 182 nüfuslu Gönen köyüdür. Halkın gelir kaynağının olmaması nedeniyle ilçeden dışarıya yoğun bir şekilde göç söz konusudur. Bu durum ilçenin nüfus artış oranın düşük olmasında önemli bir paya sahiptir yılında yapılan genel nüfus sayımının kesin sonucu bilinmediği için 1990 yılında yapılan genel nüfus sayımında Đlçemizin Genel Nüfusu olarak tespit edilmiş olup, bu nüfusun 'sı erkek 'i ise kadındır. Nüfusun yaklaşık %15'i Đlçe Merkezinde, geri kalanı köylerde oturmaktadır. Đlçemizin 1997 yılında yapılan Genel Nüfus sayımında tespit edilen nüfusunun %80'i okur yazardır. Nüfusun yaklaşık % 50'si Kürtçe, % 45'i Zazaca geriye kalan % 5'i de Türkçe konuşmaktadır ĐLÇEDE EĞĐTĐM Gerger ilçesinde öğrenci sayısı olup, nüfusun %25'ni öğrenciler oluşturmaktadır. Eğitim öğretim yapılan 99 okulun, 94'ü köy ve mezralardadır. Köy ve mezralar ilçe merkezine 5-45 km. uzaklıkta bulunmaktadır. Yatılı Đlköğretim Bölge okulu ve Cumhuriyet Đlköğretim okullarında bilgisayar laboratuarları açılarak öğrencilerin hizmetine sunulmuştur. Đlçede eğitim genel olarak ilköğretim seviyesindedir. Orta öğretime devam eden öğrencilerin büyük bölümü erkeklerdir. Đlçenin eğitim seviyesinin yükseltilmesi için ilçe merkezine yakın köyler taşımalı eğitim kapsamına alınmıştır. Đlçede sadece bir lise bulunmaktadır EKONOMĐK DURUMU Đlçe ekonomisinde en ağırlıklı sektör tarımdır. Đlçenin doğal yapısı dağlık ormanlık ve engebeli olduğundan tarımda kullanılan arazi azdır. Tarımda kullanılacak arazilerin büyük bir kısmı hububat tarımına ayrılmıştır. Dere ve çay kenarındaki düz ve az engebeli arazilerde sebze ve meyve ziraatı yapılmaktadır. Đlçemizde tarımsal sanayii ürünü olarak tütün ve pamuk ekimi azda olsa yapılmaktadır.

16 6 Gerger'de Antep fıstığının yabani bitkisi oldukça fazladır. Antep fıstığı yabani ağaçlarına 1987 yılında başlanarak aşılanması yapılmaktadır. Đlçe ekonomisine katkıda bulunmak üzere Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı ve Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü işbirliği ile toplam 11 yerleşim biriminde halıcılık faaliyetleri sürdürülmektedir. Đlçede hayvancılık potansiyeli azdır. Coğrafi yapısı nedeniyle hayvancılık tarla ziraatından daha çok gelişmiştir. Daha çok keçi beslenmektedir. Đlçede arıcılık da yapılmaktadır. Aynı zamanda coğrafi yapısı nedeniyle daha çok keçi beslenmektedir DĐYALEKTOLOJĐK DURUMU Gerger Merkez ve Köyleri Ağızları başlıklı bu çalışmada iki farklı dil özelliği tesbit edilmiştir. Bunlardan birincisi; Gerger Merkez Ağzı diye adlandırdığımız, çeşitli köylerden göç etmiş insanların, merkezdeki Kürt ve Zaza grupların Türkçe konuşmalarından tesbit ettiğimiz ağızdır. Đkincisi; ilçenin genel tarihi başlığı altında anlattığımız Arsemia diye adlandırılan Oymaklı Köyü ve Gerger Kalesi dibindeki diğer köylerin (Seyitmahmut, Beybostan, Popar, Kerzel) konuşmalarından tesbit ettiğimiz Eski Gerger Köyleri Ağzı dır.

17 GERGER AĞIZLARININ KARŞILAŞTIRMALI ÖZELLĐKLERĐ 1. Đlçemiz ağızlarında normal v yok denecek kadar azdır. Çift dudak v si hakim durumdadır: to»let (27-33), ha»a (24-36), çi»i (1-43),:o»- (1-43), `ece»it (12-13), peze»ená (2,65), Si»aS (6-2), ta»şan (1-13),»elóasıl (8-7). 2. Bölgemiz ağızlarında a,e,ı,i,o,ö,u,ü ünlüleri dışında å, á, À, å,?, í, î, L m ½ ¾ A ô µ ú V C G`e`a`ö`i, `ü, `u, `á ünlüleri bulunmaktadır. Bunlardan å sadece Gerger Merkez Ağzında, ô ise sadece Eski Gerger Köyleri Ağzında bulunmaktadır. 3. Bölgemiz ağızlarında kalınlık-incelik uyumu kalınlaşma yönünden incelmeye nazaran daha ağır basmaktadır. yırmı (12-3), la»azım (31-6), zından (30-33), `alazığ (2-29), yanı (1-122), zulumlu0 (1-187),:ardaş (1-190), óanı (1-530), usul (2-80), Çamı (15-21), zalım (23-424), a0ır (35-9), alaman (27-3).Đncelme yönünden daha az örnekle karşılaşılmıştır. `esker (6-21), tene (1-152), insen (3-57), eşye (7-25), mezer (21-6), le»óe (21-67) 4. Bölgemiz her iki ağzında da ikinci hece veya son hece kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. Kalın kelimelerin son hecesinin i, ü şeklinde değişmesi belirgin bir şekilde görülmektedir. irğat < ırgat (39-101), öbır < öbür (31-18), mufti < müftü (30-48), ore < ora (30-31), :ayin < kayın (28-53), yağmür < yağmur (28-47), yardim < yardım (27-2), ilbı0 < ibrik (23-170), sarmisa: < sarmısak (23-124), gibı < gibi (23-19), zayif < zayıf (21-82), yenı < yeni (17-12), keklığ < keklik (13-1), `ayip < ayıp (15-19), oyün < oyun (8-163), `ömır < ömür (8-3), sitıl < sitil (7-4), tebağ < tabak (6-29), sede:a < sadaka (3-103), penır < peynir (3-76), kimın < gibi (2-75), çipla0 < çıplak (2-17), ellı < elli (2-14), 0ızmet < hizmet (1-621), ceyíz < çeyiz (1-615), yüzíg < yüzük (1-181), tepsı < tepsi (1-122), hema < hemen (1-97), bellı < belli (1-31)

18 8 5. Zaman ekleri bölgemiz her iki ağzında da kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. :urtulica0sın < kurtulacaksın (1-22), gelidı, gididı (13-1), girdım < girdim (6-10), seçtım < seçtim (4-16), gönderdı < gönderdi (3-335), gelmış < gelmiş (2-1), se»indı < sevindi (1-618), :a0i < kalkıyor (1-571), öldım < öldüm (1-50) 6. Çokluk eki bölgemiz ağızlarında lar şeklindedir. Đnce ünlüden sonra ince şekli, kalın ünlüden sonra kalın şekli gelmektedir. Ara sıra kalın ünlüden sonra ince şekli de Eski Gerger Köyleri Ağzında görülmektedir. şåyler (1-16), 0ızmetçiler (1-621), 0ıristiyanlar (4-72), ta»u0lar (7-119), çe»reler (28-35), bunler (29-15), işle < işler (14-3) 7. Eski Gerger Köyleri Ağzı nda i-a nadiren yer değiştirmektedir. liya: < layık (23-150), óakiye < hikaye (1-476). 8. Gerger Merkez ağzı Türkiye Türkçesinden geniş zamanın olumsuz çekimi konusunda pek farklılık göstermez. 1. Çokluk şahısta meyiz, -mayız şeklinde iken, Eski Gerger köyleri ağzında -mazı0, -mezı0 şeklindedir. topliyamazı0 (1-379),:arışmazı0 (35-23), gitmeyiz (2-81), etmeyiz (15-18). 9. Şimdiki zaman kipi bölgemiz ağızlarında farklılık göstermektedir. Gerger Merkez ağzında şimdiki zaman eki -yor, -yur, yar, -yo şeklinde iken, Eski Gerger Köyleri ağızlarında ise ünsüz ile biten kelimelerden sonra i, -m, şeklindedir, ünlü ile biten kelimelerden sonra ise düşerek kendisinden önce gelen geniş ünlüyü darlaştırarak i haline getirmiştir. 10. Gelecek zaman kipinde bölgemiz ağızlarında farklılık bulunmaktadır. Gerger merkez ağzında AcA0 kullanılırken, Eski Gerger Köyleri Ağzında -ica0 kullanılmaktadır. 11. Bölgemiz ağızlarında sık görülen ünsüz göçüşmeleri r, y, l, k ünsüzleri arasında olmaktadır. 12. Yarım ünlü olarak kabul edilen y ünsüzü bölgemiz ağızlarında bir çok yerde i ünlüsüne dönüşmüştür. Bölgemiz her iki ağzında da mevcuttur. dayre < daire (24-15), tabyat < tabiat (23-291), `ayd < ait (11-62), ayla < aile (1-421).

19 9 2. ĐNCELEME

20 SES BĐLGĐSĐ METĐNLERDE KULLANILAN ÇEVRĐYAZI (TRANSKRĐPSĐYON) ĐŞARETLERĐ ÜNLÜLER å : a-o arası ünlü á : a-e arası ünlü À : uzun a å : e-i arası ünlü? : uzun e í : ı-i arası ünlü î : uzun ı L : kısa ı m : uzun i ½ : kısa i : ı-u arası ünlü ¾ : i-ü arası ünlü A : o-u arası ünlü ô : o-ö arası ünlü µ : ö-ü arası ünlü ú : u-ü arası ünlü V : uzun ü C : uzun u G : kısa u `e : ayınlı e `a : ayınlı a

21 11 `ö : ayınlı ö `i : ayınlı i `ü : ayınlı ü `u : ayınlı u `á : ayınlı a-e arası yarı ince a sesi ÜNSÜZLER P : Patlaklığını kaybetmiş P J : b-v arası ünsüz Ç : c-ç arası patlaklığını kaybetmiş Ç ) : c-j arası ünsüz / : ç-ş arası ünsüz T : Patlaklığını kaybetmiş t-d arası ünsüz / : f-v arası ünsüz g : Öndamak g ünsüzü G : Artdamak g ünsüzü $ : Kalın ünlüyle okunan öndamak g ünsüzü á : Patlaklığını kaybetmiş öndamak k ünsüzü ó : soluklu h 0 : hırıltılı h k : öndamak k ünsüzü k : artdamak k ünsüzü K : Patlaklığını kaybetmiş artdamak k ünsüzü : : Arapçadaki x sesi R : Baskılı r S : s-z arası ses» : Çift dudak v ünsüzü y : Zayıf ve düşmek üzere olan y

22 12 h : Zayıf ve düşmek üzere olan h r : Zayıf ve düşmek üzere olan r ĐŞARETLER N : diftong - : Kelimenin fiil olduğunu gösteren işaret > : Sonraki Şekil < : Önceki Şekil : Kesme işareti ` : ayın ünsüzü À,?, î, m : Normalden uzun ünlüler Á, ê, L, ½ : Normalden kısa ünlüler å,,a : Normalden yuvarlak ünlüler h, r, y : normalden zayıf ve düşmek üzere olan ünsüzler Tablo-1 : Gerger Merkez ve Köyleri Ağızları Ünlüler Tablosu a ı á í e i å ö µ ü o A u ú

23 ÜNLÜLER ÜNLÜLERĐN BOĞUMLANMA VE OLUŞUMLARI Gerger merkez ve köyleri ağızlarında tesbit ettiğimiz Türkiye Türkçesinde bulunmayan ünlülerün boğumlanma özellikleri şu şekildedir : `a : Arapça ve Farçadan alınmış kelimelerdeki n sesinin a ünlüsü ile söylenen şeklidir. 1 Bölgemiz ağızlarında yaygındır. Nadiren yanlış kullanma 2 sonucu, kısmen de Arapça nın tesiriyle 3 bazı Türkçe kelimelerde de görülür. müsaá`ade < müsaade (1-399), `arábe < araba (1-272), `adat < adet (21-75), `a»e < aba (19-15), `ayd < ait (11-62). `á : a-e arası sesin (á), n ünsüzü ile birlikte söylenen şeklidir. Bölgemiz ağızlarında sadece bir örneği olmasına rağmen farklı metinlerde aynı kelime bulunmaktadır. `ábe (2-11). á : Yarı kalın 4, bir orta damak ünlüsüdür 5. a-e arası bir boğumlana gösterir. 6 a-e değişiliğinin veya e-a değişikliğinin bir ara merhalesidir. 7 Oynaklanmasında dil hafifçe geriye çekilir, çene açısı dardır. 8 Bu ünlüye anadolu ağızlarında çokça rastlanır. 9 hemán < hemen (1-242), táne < tane (1-2), dálğa < dalga (8-2), `arábe < 1 F.K. Timurtaş, Osmanlıca Grameri, Đst., 1979, s Sadettin Özçelik, UMA, Ank., 1997, s Münir Erten, DA, TDK Yay., Ank., 1994, s.3. 4 T. Günay, RĐA, s A.Bican Ercilasun, KĐA, s E. Gemalmaz, EĐA, s Sadettin Özçelik, UMA, Ank., 1997, s Cemil Gülseren, MĐA, Ank. 2000, s bkz. Zeynep Korkmaz, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Ank., 1994, s.31; Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ank., 1988, s.20; Mukim Sağır, Erzincan ve Yöresi Ağızları, Ank., 1995, s.19;

24 14 araba (1-272), óáyál < hayal (1-262), óáy»an < hayvan (1-144), meselá < mesela (1-81), :ádár (1-51). å : a ile o arası yuvarlak bir a ünlüsüdür. 10 a ünlüsünden, yuvarlakça ve geniçe bir ünlü olarak ayrılır. Ağız kanalı birazcık daralmış ve dudaklar da yuvarlaklaşmıştır. 11 Hafif yuvarlaklaşmış 12 olan bu ünlü, a ve o ların kaynaşması sonucunda o nun düzleşmesi ve kendi üzerindeki yuvarlaklık etkisini a ya aktarması ile oluşmaktadır. 13 Bu ses sadece Gerger Merkez ağzında bulunmaktadır. dåhå < daha (38-10), yåş < yaş (38-10),»år < var (28-1), yah < yok (2-9) `e : Arapçadan alınma kelimelerde n ünsüzünün e ünlüsü ile söylenen şeklidir. 14 `ezer < Azer (21-24), `eási < aksi (20-3), `erefe < arefe (12-18), `ema < âmâ (11-54), `erebe < araba (3-313). å : e-i değişmesi sonucu ortaya çıktığı belirtilen 15 bir sestir. e ile i arasında i ye en yakın dar ve kapalı bir e ünlüsüdür. 16 i ye en yakın 17, e-i değişmesinin bir safhası olan 18, yaygın bir ara ünlüdür 19. şåy < şey (1-16), då- < de- (1-6), åyet < heyet (24-35), gåce < gece (8-3), då» < dev (1-21). Sadettin Özçelik, Urfa Merkez Ağzı, Ank., 1997, s.13; Cemil Gülseren, Malatya Đli Ağızları, Ank., 2000, s Cemil Gülseren, MĐA, Ank., 2000, s TDAY, Ank., 1997, Anadolu Ağızlarında Ünlüler, s T. Günay, RĐA, s T.Gülensoy, KYA, s Sadettin Özçelik, UMA, Ank., 1997, s S. Olcay, EA, s Cemil Gülseren, MĐA, Ank., 2000, s T. Gülensoy, KYA, s Sadettin Özçelik, UMA, Ank.,1997 s Cemil Gülseren, MĐA, Ank.,2000, s.43; T.Gülensoy, KYA, s.21.

25 15 í : Düz, dar, yarı kalın, ı-i arası ı ünlüsüdür 20. Söylenişinde ağız ı ya göre biraz daha açık, onun için de yarı kapalı bir sestir 21. Ya ünlü benzeştirmeleri sonunda, ya da inceltici bir ünsüz (y gibi) etkisiyle kısmen incelmiş i ye yakın ı ünlüsüdür. 22 şí < şey (1-11), dí- < de- (1-156), níre < nere (1-31), íşşı0 < ışık (1-11), elíní < elini (1-13), ismí < ismi (1-5), dåmíşler < demişler (1-6), isír < esir (13-98), sekkís < sekiz (13-50), sinír < sinir (3-216), eytím < eğitim (8-229), yírím < yirmi (1-320), fílan < filan (1-179), ÇíT < çift (1-55). : Dudakların çok zayıf bir yuvarlaklaşma ile ı nın boğumlanmasına katılması sonucu oluşmuş ı-u arası bir ünlüdür 23. Dudakların çok zayıf yuvarlaklaştığı durumunda ı ile u arasında oynaklanan ı ünlüsüdür. 24 Bölgemize yakın yerlerde 25 görülmektedir. bun n < bunun (1-5), çoc 0 < çocuk (1-120), oğl < oğlu (1-107), göt r- < götür- (1-16), göz n (2-62), gidiyard (3-47). `i : Arapça n ünsüzünün i ile söylenen şeklidir 26. Bölgemizde ve bölgemize yakın illerde bu ünlü yaygınlık kazanmıştır 27. `ilim < ilim (11-8). ¾ : i ile ü arasında, hafifçe yuvarlaklaşmış 28, dar, ince 29, oluşumunda ünlü benzeştirmelerinin, bazen de dudak ünsüzlerinin etkisi görülen i ünlüsüdür 30. yüzüg¾ (1-486), göt r- < götür- (1-16) 20 T.Günay, RĐA, s T. Gülensoy, KYA, s Cemil Gülseren, MĐA, Ank., 2000, s E. Gemalmaz, EĐA, s Mukim Sağır, EYA, Ank., 1995, s Cemil Gülseren, MĐA, s Münir Erten, DA, Ank., 1994, s Sadettin Özçelik, Erdoğan Boz, ÇÇYA, Ank., 2001, s.33; Münir Erten, DA, s.4; Sadettin Özçelik, UA, Ank., 1997, s.15.

26 16 A : o ile u arasında daha çok o ya yakın dar bir o ünlüsüdür 31. Daha çok o ya yakın bir yerde oynaklanır 32. Yuvarlak, yarı geniş ve kalın bir ünlüdür 33. kayu < kuyu (1-108),:Art < kurt (1-238), ya0 < yok (28-32), diyar < diyor (28-2), Alay < olay (12-13), gidiyar < gidiyor (2-57), da0tar < doktor (2-46), An < on (2-5) ô : o ile ö arasında, daha fazla o etkisi bırakan ö ünlüsüdür 34. Öndamakta oluşan yarı açık ö ünlüsünün boğumlanma noktasının orta damak sınırına kayması ile oluşur 35. Yerli ağızlarda kalınlaşan ünsüzlerden önce ve sonra kullanılmaktadır, geniş bir kullanım alanına sahiptir 36. Bölgemizde sadece Eski Gerger Köyleri ağzında bulunmaktadır. ôndan < ondan (1-2), ôlúm < ölüm (21-126), inônú (29-54), dôrt (30-43). `ö : Arapçadaki n ünsüzünün ö ünlüsü ile söylenen şeklidir 37. Bölgemiz ağızlarında çok nadir bulunmaktadır. `ömµr < ömür (8-24, 1-223), `özer < üzeyir (11-1). 28 A.Bican Ercilasun, KĐA, s.53.; C. Gülseren, MĐA, Ank., 2000, s T. Günay, RĐA, s M. Sağır, EYA, Ank., 1995, s C. Gülseren, MĐA, s M. Sağır, EYA, s T. Günay, RĐA, s M. Sağır, EYA, s T. Gülensoy, KYA, s A.Caferoğlu, GDĐAT, s.xv. 37 S. Özçelik, Erdoğan Boz, ÇÇYA, Ank., 2001, s.32.

27 17 `u : Arapçadaki n ünsüzünün u ünlüsü ile söylenen şeklidir 38. Arapçadan alınma kelimelerde görülür. Sadece bir örneği derlemelerimizde mevcuttur. `ulül `azm (11-87), `usul (17-45), mes`ul (39-61). µ : ü ile ö arasında oynaklanan ü ünlüsüdür 39. ö ye yöneliktir ve ünlülerin genişleme olayına bağlı olarak oluşur 40. `ömµr < ömür (8-24), óµkmµ < hükmü (3-19), tµrçe < Türkçe (2-15), gµzel < güzel (1-564), gµğ < gök (1-100). ú : u ile ü arasında fakat ü ye oranla daha fazla boğaz gerisinde söylenen, u ya kaçan bir sestir 41. ü ye yakın bir u dur 42. Mukim Sağır a göre ince u dur 43. úydúr- < uydur- (8-89), önúnde < önünde (8-13), kúrt < Kürt (3-289). `ü : 136, 38-24) Arapçadaki n ünsüzünün ü ile söylenen şeklidir 44. `üzir (21-14), `ümmet ( UZUN ÜNLÜLER Bir ünlünün oluşmaya başladığı an ile bittiği an arasındaki süre onun kısalık ve uzunluğunu gösterir 45. Bölgemiz ağızlarında normalden uzun sayılabilecek ünlüler mevcuttur. Uzun ünlülerin çıkış sebeplerini şu başlıklar altında toplayabiliriz : 38 S. Özçelik, UMA, Ank., 1997, s A.B. Ercilasun, KĐA, s M. Sağır, EYA, s A. Caferoğlu, GDĐAT, s.xv. 42 C. Gülseren, MĐA, s M. Sağır, a.g.e, s S. Özçelik, UMA, s C. Gülseren, a.g.e., s.45.

28 Hissî sebeplerle uzatılmış ünlüler Hissi nedene bağlı olarak uzatılan ünlüler genellikle ünlem bildirir. tà yıdıncı :at (1-652), hî (7-145), h? (1-234), t?y (14-80), geli yà (1-116), làzım < lazım (1-49) Ünsüz Düşmesi sonucu iki ünlünün kaynaşmasıyla uzayan ünlüler içersîz < içersiniz (1-636), öldırmışsîz < öldürmüşsünüz (3-180), dvş < dövüş (28-67), istiràt < istirahat (12-6), mcene < iyice (3-241), urà < oraya (2-94) Đki ünlünün birleşmesi sonucu uzayan ünlüler iddà < iddia (35-20) Şimdiki zaman ekinin değişimi sonucu uzayan ünlüler 46 Bölgemiz ağızlarından Eski Gerger Köyleri ağzının şimdiki zaman eki yor değil, m, i şeklindedir. dm < diyor (1-10), gidm < gidiyor (1-7) KISA ÜNLÜLER Đki ünlünün beraber bulunması nedeniyle kısalan ünlüler müsa`áde < müsaade (1-399), olmadığl için (1-6) Çeşitli sebeplerle kısalan ünlüler Türkiye Türkçesinde ünlü düşmesine uğrayan kelimeler, bölgemiz ağızlarında ünlü düşmesine uğramamışlarsa kısalma meydana gelmiştir. fik½rını kelimesi fikrini şeklinde olması gerekirken düşme yerine kısalmaya uğramıştır 47. Bir diğer kelime olan biy½k kelimesi istisna bir örnektir. Ayrıca film kelimesi ise rahat okunuşundan 46 S. Özçelik, UMA, s.17, krş. getmm, erí. 47 Krş. M.Erten, DA, s.5, maólenln, sandalyenln.

29 19 dolayı fil½m şeklinde söylenmiştir. biy½k :ardaş < büyük kardeş (1-268), fik½rını (1-297), fil½m < film (3-67) ÜNLÜ UYUMLARI Ünlü uyumları başlığı altında iki çeşit ünlü uyumu incelenmiştir. Kalınlıkincelik uyumu ve düzlük-yuvarlaklık uyumu. Bölgemiz ağızlarında kelimeler kök itibariyle büyük ünlü uyumu güçlüdür. Fakat ek aldıklarında her iki ağızda da ünlü uyumları zayıflamaktadır Kalınlık-Đncelik Uyumu Bölgemiz ağızlarında kalınlık-incelik uyumu ve uyumsuzluğu bir arada bulunabilmektedir. Bu uyum büyük çoğunlukla kelime köklerinde bulunmaktadır. Türkiye Türkçesinde kalınlık-incelik yönünden uyum sağlamayan kelimeler bölgemiz ağızlarında uyum sağlayabilmektedir. Bölgemiz ağızlarında bu yönde derlenen kelimelerin çoğu Gaziantep ağızlarında da bulunmaktadır Kelime Köklerinde Bölgemiz ağızlarında kalınlık incelik uyumu kelime köklerinde sıkça görülmektedir. Türkiye Türkçesinde kalınlık-incelik yönünden uyum sağlamayan kelimelerin çoğu bölgemiz ağızlarında uyum içindedir Gerileyici Benzeşme Yoluyla Kelimelerde, sonra gelen sesin önce gelen sesi etkileyip, kalınlık-incelik yönünden kendisine benzetmesidir. Urfa Merkez Ağzı nda yöremiz ağızlarına benzer örnekler bulunmaktadır 50. la»azım < levazım (31-6), zından < zindan (30-33), `esker < asker (6-21), `alazığ < Elazığ (2-29), tene < tane (1-152), alaman < eleman (27-3) 48 S. Özçelik, UMA, s Krş. Ö.Asım Aksoy, GA, s S. Özçelik, a.g.e., s.20.

30 Đlerleyici Benzeşme Yoluyla Önceki sesin, sonraki sesi etkisi altına alıp kalınlık-incelik yönünden kendisine benzetmesidir 51. yanı < yani (1-122), zulumlu0 < zulümlük (1-187), :ardaş < kardeş (1-190), óanı < hani (1-530), usulumuz < usülümüz (2-80), insen < insan (3-57), eşye < eşya (7-25), Çamı < cami (15-21), mezer < mezar (21-6), le»óe < levha (21-67), zalım < zalim (23-424), a0ır < ahir (35-9) Đlerleyici-Gerileyici Benzeşme Yoluyla nazarat < nezaret (6-14), beremer < beraber (28-34), mısafır < misafir (35-22) Kalınlaşma Yönünden Bölgemiz ağızlarında kalınlık-incelik uyumu kalınlaşma yönünden incelmeye nazaran daha ağır basmaktadır 52. yırmı (12-3), la»azım (31-6), zından (30-33), `alazığ (2-29), yanı (1-122), zulumlu0 (1-187), :ardaş (1-190), óanı (1-530), usul (2-80), Çamı (15-21), zalım (23-424), a0ır (35-9), alaman (27-3) Đncelme Yönünden `esker (6-21), tene (1-152), insen (3-57), eşye (7-25), mezer (21-6), le»óe (21-67) Eklerde Çokluk Ekinde Bölgemiz ağızlarında çok nadiren de olsa çokluk eki kalınlık-incelik uyumuna uymaktadır 53. óeyeller < hayaller (1-261), insenler < insanlar (3-57) 51 S.Özçelik, a.g.e., s Krş. C.Gülseren, MĐA, s Krş. C.Gülseren, a.g.e., s.54.

31 Hal Eklerinde óalda < hâlde (1-244), óeyellerde < hayallerde (1-261) Đyelik Eklerinde Đyelik ekleri bölgemiz ağızlarında büyük ölçüde uyum sağlar. :albıne < kalbine (18-15), moralı < morali (1-554), rabım < Rabbim (23-16), usulumuz < usülümüz (2-80) Yapım Eklerinde esáeriye < askeriye (3-159), zalımlı0 < zalimlik (23-424) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu Bölgemiz ağızlarında düzlük-yuvarlalık uyumuna rastlanmamıştır. Genel olarak düzlük-yuvarlaklık yönünden bir uyumsuzluk bulunmaktadır. Yuvarlaklaşma yönünden tesbit ettiğimiz sadece bir örnek bulunmaktadır. Kırgızcada da bu uyum yuvarlaklık yönünden gelişmiştir 54. mürüd < mürit (23-439) Kalınlık-Đncelik Uyumunun Bozulması Kelime Köklerinde Bölgemiz ağızlarında kelime köklerinde kalınlık-incelik uyumsuzluğunun en dikkat çekici yönü genellikle ikinci hecenin uyumu bozduğudur. Bölgemiz her iki ağzında da ikinci hece veya son hece kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. Kalın kelimelerin son hecesinin i, ü şeklinde değişmesi belirgin bir şekilde görülmektedir 55. irğat < ırgat (39-101), öbır < öbür (31-18), mufti < müftü (30-48), ore < ora (30-31), :ayin < kayın (28-53), yağmür < yağmur (28-47), yardim < yardım (27-2), ilbı0 < ibrik (23-170), sarmisa: < sarmısak (23-124), gibı < gibi (23-19), zayif < zayıf (21-82), yenı < yeni (17-12), keklığ < keklik (13-1), `ayip < ayıp (15-19), oyün < oyun 54 A.B. Ercilasun, KĐA, s S.Özçelik, E.Boz, ÇÇYA, s.38.

32 22 (8-163), `ömır < ömür (8-3), sitıl < sitil (7-4), tebağ < tabak (6-29), sefa mer»a < Safa Merve (4-189), poste < posta (3-335), şımdi < şimdi (3-229), sede:a < sadaka (3-103), penır < peynir (3-76), kimın < gibi (2-75), çipla0 < çıplak (2-17), ellı < elli (2-14), 0ızmet < hizmet (1-621), ceyíz < çeyiz (1-615), yüzíg < yüzük (1-181), tepsı < tepsi (1-122), hema < hemen (1-97), bellı < belli (1-31) Özel Đsimlerde an:era < Ankara (6-18), adiyaman < Adıyaman (6-10) Eklerde Bölgemiz ağızlarında eklerde de genel bir uyumsuzluktan söz konusudur. Kalın ünlülü kelime köklerine ince ünlülü ek, ince ünlülü kelime köklerine kalın ünlüler ek olarak gelmiştir Vasıta Ekinde atlarne < atlarla (3-335) Şahıs Eklerinde ederim < ederim (1-40), bilisın < biliyorsun (13-1), gidece0sın < gideceksin (1-573), tembeledu0 < tembihledik (1-46) Zaman Eklerinde Zaman ekleri bölgemiz her iki ağzında da kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. :urtulica0sın < kurtulacaksın (1-22), gelidı, gididı (13-1), girdım < girdim (6-10), seçtım < seçtim (4-16), gönderdı < gönderdi (3-335), gelmış < gelmiş (2-1), se»indı < sevindi (1-618), :a0i < kalkıyor (1-571), öldım < öldüm (1-50)

33 Yapım Eklerinde Bölgemiz ağızlarında yapım ekleri kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. Kalın ünlülü sözcüklerden sonra ince ünlü taşıyan yapım eki, ince ünlülü sözcüklerden sonra a kalın ünlü taşıyan yapım eki gemektedir. yetış- < yetiş- (3-223), öldúr- < öldür- (1-22), aşçi < aşçı (21-84), :ışle < kışla (21-69), mezerlığ < mezarlık (21-6), yıdınci < yedinci (12-3), ağliyor < ağlıyor (8-15), işçı < işçi (3-229), tople- < topla- (3-59), kirlí < kirli (1-583), dikenlı < dikenli (1-580), götır- < götür- (1-151), yendır- < indir- (1-41) Hal Eklerinde Hal eklerindeki uyumsuzluk kelime kökünden kaynaklanmaktadır. Kelime kökünde kalınlık-incelik uyumunu bozan sesler genellikle ikinci veya son hecedir. Bu hecelerdeki ünlüler kalınlaşırken ince ünlülü ekler gelmektedir. Bu da uyumsuzluğu pekiştirmektedir Yönelme Ekinde çıfte (3-19), terefa < tarafa (3-114), bazılere (21-68), keklığe (13-1) Belirtme (Yükleme) Ekinde yemegını (1-196), hepsını (1-220), pireyı (1-590), 0ızmetçilerını (1-621), benı (3-229), gemiyı (2-71), anani ar»adini (3-64), islamiyetı (4-16) Bulunma Hali Ekinde elınde (3-286) Çokluk Eklerinde Bölgemiz ağızlarında çokluk eki lar, -ler bulunmasına rağmen genellikle ler tercih edilmektedir. bazıler (21-68), :adınler < kadınlar (21-84), aşçiler (21-84)

34 Zarf-Fiil Eklerinde Zarf-Fiil ekleri için de genel bir uyumsuzluktan söz etmek mümkündür. giyíp < giyip (3-19), gör nce < görünce (1-617) Sıfat-Fiil Eklerinde Sıfat fiil ekleri bölgemiz ağızlarında kalınlık-incelik yönünden uyum sağlarlar. Buradaki örnek için istisna denilebilir. gördığım zaman (1-582) Đlgi Eklerinde Đlgi ekleri bölgemiz her iki ağzında da uyumu bozmaktadır. mekkenın < Mekke nin (17-72), senın < senin (2-62), bizım < bizim (2-1), benım < benim (1-653), då»ın < devin (1-573) Đyelik Eklerinde Đyelik ekleri kalınlık-incelik uyumunun bozulmasına sebep olmuştur. gözı < gözü (38-20), içı < içi (17-72), işın (9-17), gücın (9-17), elın (3-286), ar»adin < avradın (3-64), gü»erçinımız < güvercinimiz (2-75), göz n < gözün (2-62), sesın (2-62), ingesı < yengesi (2-40), dedelerımız < dedelerimiz (2-1), işı < işi (1-667), ellerım < ellerim (1-653), igenım < yeğenim (1-637), kökı < kökü (1-315), yemegı < yemeği (1-196) Olumsuzluk Ekinde Olumsuzluk ekleri an sıfat-fiil ekiyle birleşince, veya yor şimdiki zaman ekini alınca dar, ince ünlü olan i ye dönüşmektedir. olmiyanları < olmayanları (2-3) Şart Ekinde salladımse (1-64)

35 Yardımcı Ünlülerde Bölgemiz her iki ağzında da ünsüz ile biten bir kelimeden sonra yor zaman eki geldiğinde araya giren yardımcı ünlü genellikle i dir. Bu da kalınlık-incelik uyumunu bozmaktadır. aliyor (7-35), çalışiyur (18-2), yapiyorum (4-108), :atiyor (4-103), ba0iyor (4-97) Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Bozulması Bölgemiz ağızlarındaki düzlük-yuvarlaklık uyumsuzluğu Diyarbakır Ağzı 56, Erzurum ili ağızları 57, Kars ili ağızları 58, Erzincan ve Yöresi ağızları 59, Çüngüş ve Çermik Yöresi ağzı 60 ile benzer özellikler taşımaktadır Kelime Köklerinde musafır < misafir (21-47), çoc ğ < çocuk (1-113), yüzíg < yüzük (1-181), oğıl < oğul (1-591), `ömır < ömür (8-3), mufti < müftü (30-48), öbır < öbür (31-18) Özel Đsimlerde şükri < Şükrü (6-21), köklice < Köklüce (3-70) Eklerde Yöremiz ağızlarında düzlük-yuvarlaklık uyumunun eklerde bozulması şu şekildedir: yuvarlak ünlünün bulunduğu kelime köklerine genelde düz-dar ünlü bulunduran ekler gelmektedir. Zarf-fiil eklerinde ünce, -unca yerine ınca eki gelmektedir. Sıfat-fiillerde de duk, -duğu ekleri yerine dık, -dığı ekleri gemektedir Zarf-Fiil Eklerinde gör nce < görünce (1-617), olınca < olunca (2-23) 56 M. Erten, a.g.e., s E.Gemalmaz, a.g.e., A.Bican Ercilasun, a.g.e., s M.Sağır, a.g.e., s S.Özçelik, E.Boz, a.g.e., s

36 Sıfat-Fiil Eklerinde oldığı zaman < olduğu zaman (2-11) Soru Ekinde olır mı < olur mu (1-199) Đlgi Eklerinde bun n < bunun (38-20), boynının < boynunun (1-315), çamurın < çamurun (1-657), atatürkín < Atatürk ün (3-122), ça»uşın < çavuşun (3-286) Đyelik Eklerinde gözı < gözü (38-20), oğl < oğlu (1-159), kökı < kökü (1-315), ögíne < önüne (1-379), çocuğ (1-391), ödım < ödüm (1-646), gücın < gücün (9-17), yüzígí < yüzüğü (1-181) Yapım Eklerinde :o0liyaca0 < koklayacak (1-576), :oy l- < koyul- (3-123) Hal Ekinde on < onu (1-23) Bildirme Eklerinde sudır < sudur (1-574), zordır < zordur (1-597)

37 Zaman Eklerinde tembeledu0 < tembihledik (1-46), öldım < öldüm (1-50), götırırdım < götürürdüm (1-151), olır mı < olur mu (1-199), :urtulica0 < kurtulacak (1-22), yo0mış (1-391) ÜNLÜ DEĞĐŞMELERĐ Bölgemiz ağızlarında ünlü değişmeleri aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır: Kalın Ünlülerin Đncelmesi Bölgemiz ağızlarında kalın ünlülerin incelmesine a ünlüsünde sıkça rastlanır. Kalın ünlülerin incelmesinde inceltici ünlülerin etkisinin yanında çeşitli sebepler de vardır. Kişisel sebepler, ağız yapısı, belli bir kurala bağlanamayan sebepler sayılabilir. l,», y ünsüzleri, kalın ünlülerin incelmesinde ön plana çıkmaktadır. y, ç, r, s, ş, z ünsüzleri de inceltici ünsüzler olarak sıralanabilir 61. a > e : pere < para (28-37), emlek < emlak (24-28), fılen < filan (23-298), er»ad < avrat (23-257), beyat < bayat (23-37), `ace»a < acaba (23-18), nezer < nazar (21-143), mesarif < masraf (21-83), olmeyan< olmayan (21-67), óete < hata (21-25), yayle < yayla (21-2), çire < çıra (20-8), sö»e < soba (19-20), `a»e < aba (19-15), óakeye < hikaye (19-13), `ezen < ezan (17-13), óece < hacer (17-60), cendırme < jandarma (16-87), orte < orta (16-62), mırecet < müracaat (16-51), çerşıme < çarşamba (14-77), öyne- < oyna- (14-67), dönye < dünya (14-60), mezel < mezar (14-22),:alefet < kalafat (13-72), zezeça < zazaca (13-44), şem < şam (11-2), mekine < makine (10-3), ezrayil < azrail (8-170), eye0 < ayak (6-25), insenler < insanlar (3-57), `erepler < araplar (2-13), óeyeller < hayaller (1-261), örken < urgan (1-61), sebbaó < sabah (1-31) 61 A.B.Ercilsun, KĐA, s.83.

38 28 a > á : dálğa < dalga (8-2), `arábe < araba (1-272), óáyál < hayal (1-262), óáy»an < hayvan (1-144), meselá < mesela (1-81), :ádár (1-51) a > `e : `ezer < Azer (21-24), `eási < aksi (20-3), `erefe < arefe (12-18), `ema < âmâ (11-54), `erebe < araba (3-313) a > i :»ıliyat < vilayet (30-25), sırtliya < sırtlaya (1-423) ı > í : íşşı0 < ışık (1-11) ı > i : :ayin < kayın (28-53), timar < tımar (23-214), sir < sır (21-22), çire < çıra (20-8), si»iş- < sıvış- (17-60), ilan < yılan (16-70), sinur < sınır (13-5), diş < dış (8-242), óaci < hacı (8-192), yazi < yazı (8-154), yilan < yılan (4-34), isiz < ıssız (4-8), sirt < sırt (3-193), anani ar»adini < ananı avradını (3-64), çipla0 < çıplak (2-17) ı > ü : sürt < sırt (3-51) o > ô : ôndan < ondan (1-2) o > ö : sö»e < soba (19-20), öyne- < oyna- (14-67)

39 29 o > ü : milün < milyon (28-42), ürüş < oruç (21-104), leymün < limon (13-34) u > i : óıcim < hücum (38-4) u > ö : sö`be < şube (3-265), ön < un (1-202), örken < urgan (1-61) u > ú : úydúr- < uydur- (8-89) u > ü : dürüm < durum (28-45), ta»üt < tabut (28-32), büyrün < buyrun (24-46), ürüş < oruç (21-104), sü < su (21-85), ça»üş < çavuş (21-73), oyün < oyun (8-163), mektüb < mektup (8-52), müş < Muş (5-18),:üsür < kusur (3-271), zülüm < zulüm (3-153), barüt < barut (149) Đnce Ünlülerin Kalınlaşması Đnce ünlülerin kalınlaşmasında en dikkat çeken ünlü e ünlüsüdür. Bölgemiz ağızlarında en fazla kalınlaşan ünlüdür. Artdamaktan çıkan ünsüzlerin de kalınlaştırıcı etkisi bulunmaktadır 62. e > a : çaküt < ceket (38-13), hamman <hemen (31-72),»ıliyat < vilayet (30-25), alaman < eleman (27-3), alma < elma (23-121), `adat < adet (21-75), tura- < türe- (21-12), ma`mala < muamele (17-49), dalal < tellal (15-35), kira < kirve (13-61), assas < esas (13-44), albise < elbise (12-16), nazarat < nezaret (6-14), mer»a < Merve (4-189), 62 Krş. A.Bican Ercilasun, a.g.e., s.86.

40 30 kötlığa < kötülüğe (4-137), atraf < etraf (3-236), kör»a < kirve (3-177), bazan < bazen (2-16), commart < cömert (1-302), :ardaş < kardeş (1-6) e > á : hemán < hemen (1-242) e > `a : `ammı < emmi (23-156), `asas < esas (17-11), gel`an < gelen (3-314), `ala»i < alevi (3-119), `alazığ < elazığ (2-29) e > ı : memlıket < memleket (21-123), tıla»ziyon < televizyon (19-13), mın < men (14-73), yıdı < yedi (8-37), yıtmış < yetmiş (8-37), cınaze < cenaze (3-193) e > í : şí < şey (1-11), dí- < de- (1-156), níre < nere (1-31) i > a : canan < cihan (36-8), óakeye < hikaye (19-13), sahab < sahip (16-66) i > `a : `aydam < idam (23-34) i > ı : `ammı < emmi (23-156), `alidır < Ali dir (1-7), çektığım < çektiğim (1-5),»ıliyat < vilayet (30-25), fılen < filan (23-298), gibı < gibi (23-19), turadı < türedi (21-12), ta0sı < taksi (19-24), ibrı0 < ibrik (16-82), han:ı < hangi (16-32), yıdı < yedi (12-3), iftıra < iftira (7-116), yıstanbıl < Đstanbul (6-22), yırmı < yirmi (5-1), ingesıne < yengesine (2-40), çifçılı0 < çiftçilik (2-2), sığara < sigara (1-299), áimı < gibi (1-205), hanı < hani (1-189), iylığ < iyilik (1-93), bellı < belli (1-31)