XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA ISPARTA DA SOSYO-EKONOMİK VE KÜLTÜREL HAYAT (170 VE 171 NUMARALI ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE)

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA ISPARTA DA SOSYO-EKONOMİK VE KÜLTÜREL HAYAT (170 VE 171 NUMARALI ŞER İYYE SİCİLLERİNE GÖRE) DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU HAZIRLAYAN M. Sadık AKDEMİR ISPARTA 2004

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ V KISALTMALAR VIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ISPARTA DA İDARİ YAPI A- İDARİ TEŞKİLAT Mutasarrıf Mütesellim Alaybeyi Muhassıl Yeniçeri Serdarı Kethüda Yeri Şehir Kethüdası Â yân-ı Vilâyet Mübaşir B- ADLİ TEŞKİLAT Kadı Nâib Mahkeme Görevlileri (Kâtib, Muhzır, Çukadar) Şuhûdü l Hâl C- İDARİ TAKSİMAT Mahalleler a) Dere Mahallesi b) Yenice Mahallesi c) Doğancı Mahallesi ç) Keçeci Mahallesi d) Yaylazâde Mahallesi e) Hacıelfi Mahallesi f) Şeyh Mahallesi g) Câmi-i Atîk Mahallesi h) Çelebiler Mahallesi ı) Hacıivaz Mahallesi i) Debbağhane Mahallesi j) İğneci Mahallesi... 64

3 k) Sülebey Mahallesi l) Hisar Efendi Mahallesi m) İlesucu Mahallesi n) Germiyan Mahallesi o) İskender Mahallesi ö) Evran Mahallesi p) Fazlullah Mahallesi r) Hocazâde Mahallesi s) Karaağaç Mahallesi ş) Tekye Mahallesi t) Cedid Mahallesi u) Emre Mahallesi ü) Temel Mahallesi v) Kemer Mahallesi y) Çavuş Mahallesi z) Zımmiyan Mahallesi Köyler a) Sav b) Lağus (Yakaören) c) Deregümü ç) Çünür d) Hacılar-ı Kebîr (Büyük Hacılar) e) Hacılar-ı Sağîr (Küçük Hacılar) f) Ali Köyü g) Kayı h) Diyadin (Yazısöğüt) ı) Darıviran (Darıören) i) Minasın j) Evlenkene k) Geyran (Direkli) l) Kışla m) Akmescid n) Virancık o) Savcı İKİNCİ BÖLÜM ISPARTA DA SOSYAL YAPI A- TAHMİNİ NÜFUS B- SOSYAL TABAKALAŞMA C- NAKÎB ÜL EŞRAFLIK KÂİM MAKAMI ve SEYYİDLER D- GAYR-İ MÜSLİMLER E- KONAR-GÖÇERLER (TÜRKMEN VE YÖRÜK CEMAATLARI) F- EŞKIYALIK HAREKETLERİ VE BUNLARLA MÜCADELE

4 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ISPARTA DA EKONOMİK DURUM A- TOPRAĞIN İŞLETİLMESİ Timar Zeâmet Has B- VERGİLER Örfî Vergiler a) İmdâd-ı Seferiyye b) İmdâd-ı Hazeriyye c) Taksîd-i Evvel ve Sâni Mâl-ı Maktu ç) Bedel-i Avârız ve Bedel-i Nüzül d) Sürsat ve Beldar Bedeli e) Ağnam Bedeli f) Zahire Baha Vergisi Şer î Vergiler a) Cizye Diğer Vergiler Vergi Kaçırma Ve Alınan Önlemler C- OSMANLI DEVLETİNİN DÜZENLEDİĞİ SEFERLER VE BUNLARIN ISPARTA YA ETKİLERİ (YANKILARI) D- PARA VE FİYAT HAREKETLERİ Para Durumu Narh DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ISPARTA DA DİNİ, İLMÎ VE SOSYAL YAPILAR A- DÎNÎ YAPILAR Camiler ve Mescidler a) Kutlubey Camii b) Firdevs Bey Camii c) Hacı Abdi Camii ç) Hisar Efendi (Bey) Camii d) Fazlullah Mescidi e) Yaylazâde Mescidi f) Hocazâde Mahallesi Mercan Mescidi g) Sav Dalboyunoğlu Camii Tekke ve Zâviyeler a) Şeyh Abdülkadir Geylâni Tekkesi b) Mâsume Hâtun Zâviyesi c) Isparta Mevlevîhânesi ç) Hindî Derviş Tekkesi

5 B- İLMÎ YAPILAR Hoca Pir Ahmed Muallimhânesi Hacı Elfi Mahallesi Şeyh Muallimhânesi Hacı Veys Mektebi Hüseyin Efendi Medresesi Sav Dalboyunoğlu Mektebi C- SOSYAL YAPILAR Çifte Hamam (Dalboyunoğlu) Karakurt Suyu Palas Çeşmesi Mercan Çeşmesi SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER EK I Şer iyye Sicillerinden Örnekler 230 HARİTA I XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Hamid Sancağı HARİTA II XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Köyleri HARİTA III XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Mahalleleri...242

6 V ÖNSÖZ Osmanlı Devleti nin taşra teşkilatında yer alan ve Anadolu Eyaleti ne bağlı Hamid Sancağı nın merkezi konumunda bulunan Isparta nın sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını ele alan bu tez, Ankara Millî Kütüphane de bulunan Isparta Şer iyye Sicillerinden 170 ve 171 numaralı sicil defterlerinin incelenmesi ve tahlili yoluyla hazırlanmıştır. Temel kaynağını şer iyye sicillerinin teşkil ettiği bu çalışmada ayrıca, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Tapu- Kadastro Genel Müdürlüğü Kûyûd-ı Kadîme Arşivi nde bulunan defter ve vesikalara da başvurulmuştur. Çeşitli kaynak ve incelemelerin yanı sıra mahallî araştırmacıların da eserlerine müracaat edilerek, yöresel isim ve malumatlara ulaşılmaya çalışılmıştır. İncelediğimiz sicillerden ilki olan 170 Numaralı Şer iyye Sicili farklı tarihleri ihtiva etmektedir ve karışık bir şekilde tutulmuştur. Bu defter ve tarihlerini kapsamaktadır. Birkaç tane hüküm 1767 tarihi ile ilgilidir. 171 Numaralı Şer iyye Sicili de tarihlerini ihtiva etmektedir. Bu iki defteri incelemeye almamızın nedeni farklı tarihlerde karşılaştırmalı olarak Isparta nın o dönem itibariyle sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına ışık tutacak bir katkıda bulunmaktır. Tezimizi hazırlama aşamasında, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde 1993 tarihinde Ali Özçelik tarafından yapılmış olan 171 Numaralı Şer iyye Siciline Göre Isparta da Sosyal Hayat isimli Yüksek Lisans tezinden de faydalandık. Bu tez bir transkrip çalışması olup, sicilde okunamayan ve yanlış okumadan kaynaklanan yerleri okuyarak yeniden bir değerlendirmeye tabi tuttuk ve transkripsiyon eksikliklerini giderdik.

7 VI Tezimiz, Giriş bölümü başta olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, şer iyye sicillerinin mahiyeti ve önemi üzerinde durulmuş ve defterlerde kayıtlı bulunan belgelerin muhtevaları hakkında genel bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde, XVIII. asrın ilk yarısında Isparta şehrinin idarî ve adlî teşkilatı ile idarî taksimâtı üzerinde durulmuş, o dönemde aynı zamanda Hamid Sancağı nın sancak merkezi olan Isparta nın yönetiminden sorumlu sivil ve askerî yöneticileri hakkında bilgi verilmiştir. İncelediğimiz dönemde Isparta da 28 mahalle, 17 köy bulunduğu ortaya çıkarılmış, bunlar hakkında iki asır önceki Tapu Tahrir Defterleri ışığında açıklamalar yapılmıştır. İkinci bölümde, Isparta nın sosyal yapısı incelenmiş, o dönemde şehrin nüfusu tahminî olarak çıkarılmaya çalışılmıştır. Isparta da yaşayan, peygamber soyundan gelen seyyid ve şerifler ve bunlardan sorumlu Nakîb üleşrâf kaymakamları hakkında malumat sunulmuştur. Ayrıca burada yaşayan azınlık, Gayr-i Müslim cemaatin durumları, konar-göçer cemaatlerin yapmış olduğu faaliyetler, Isparta ve çevresinde zuhur eden eşkıyalık hareketleri ve bunlara karşı yürütülen mücadele hakkında bilgiler verilmiştir. Ekonomik yapının ele alındığı üçüncü bölümde, Isparta da timar sistemine dahil olan yerler, devletin koymuş olduğu çeşitli vergiler ve bunların mahalle ve köylere taksimi, Osmanlı Devleti nin doğuda ve batıda uğraşmak zorunda olduğu askeri seferler ve bunların aynî ve nakdî olarak Isparta ya yansımaları, para hareketleri ve narh (fiyat ayarlama) hakkında detaylı bilgiler işlenmeye çalışılmıştır. Son bölümde ise, Isparta da bulunan camii, mescit, tekke, zâviye, mevlevîhane gibi dinî; medrese, mektep, muallim hane gibi ilmî; hamam, çeşme, su vakfı gibi sosyal içerikli müesseseler incelenmiş olup, buralarda görev yapan imam, hatip, mütevelli, müderris, muallim, kayyım vb. görevliler hususunda malumatlar aktarılmıştır. Tezin genel bir değerlendirmesinin yapıldığı Sonuç bölümünden sonra ek olarak vesikaların asıllarından birkaç örnek sunulmuştur.

8 VII Bu çalışmamı hazırlarken, gerekli yönlendirmeleri yaparak yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Ekrem Sarıkçıoğlu na minnetlerimi ve teşekkürlerimi arzederim. Ayrıca kaynak temini ve tezimizin hazırlanması safhasında büyük yardımlarını gördüğüm Hocam Sayın Prof. Dr. Bayram Kodaman a, Hocam Doç. Dr. Ahmet Halaçoğlu na ve Yard. Doç. Dr. Hasan Babacan a şükranlarımı sunarım. Yine tezin yazılımı ve hazırlanması esnasında yardımcı olan mesai arkadaşlarıma ve özellikle eşime teşekkürü bir borç bilirim. M. Sadık AKDEMİR 16 Şubat 2004 Isparta

9 VIII KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.mad. : adı geçen eser : adı geçen makale : adı geçen madde b. : İbn B bkz. BOA C : Receb : bakınız : Başbakanlık Osmanlı Arşivi : Cemaziyelahir c. : cilt Ca çev. DİA DTCFD IŞS İA L M MAD N NK : Cemaziyelevvel : çeviren : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi : Isparta Şer iyye Sicili : İslam Ansiklopedisi : Şevval : Muharrem : Maliyeden Müdevver : Ramazan : Bâb-ı Asafî Nişancı (Tahvil) Kalemi

10 IX nr. OTDTS ö R Ra RK S : numara : Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü : ölüm tarihi : Rebiyülahir : Rebiyülevvel : Bâb-ı Asafî Ruûs Kalemi : Safer s. : sayfa S. : Sayı Ş TAD TD TK trc. TT v.b. Z Za [ ] : Şaban : Tarih Araştırmaları Dergisi : Tarih Dergisi : Tapu-Kadastro Defteri : tercümesi : Tapu Tahrir Defteri : ve benzeri : Zilhicce : Zilkade :Metinde silik veya okunamayan yerler

11 1 GİRİŞ ŞER İYYE SİCİLLERİNİN MAHİYETİ VE ÖNEMİ Osmanlı Tarihi nin kaynakları arasında şer iyye sicil defterleri birinci derecede önemli bir yer tutmaktadır. Merkezi idare ile yapılan belli başlı yazışmaların, tebaanın isteklerinin, fermanların, kanunnâmelerin ve şer i hüccetlerin kayda geçirildiği bu sicil defterleri incelenmeden, Osmanlı Devleti nin idarî ve içtimaî tarihini tam anlamıyla ortaya çıkarmak mümkün değildir. Belli bölgelere ait bu defterler incelenmeden, o mıntıkaların tarihi hayatı yeterince aydınlatılamaz 1. Osmanlı Devleti nin adalet temsilcileri olan kadılar, vazifelerinin gereği olarak bulundukları yerlerde içtimaî, iktisadî, siyasî ve askerî hayatın bütün yönleri ile ilgileniyorlardı. Geniş yetki ve görevleri dolayısıyla, kendilerine gelen hüküm ve fermanları, bunlara verilen cevapları, gördükleri çeşitli davalara ait vermiş oldukları hükümleri sicil denilen defterlere kaydetmeleri bir kanun gereğiydi. Bu zorunluluk neticesinde kaza, sancak ve vilayet merkezlerinde tutulan Mahkeme-i Şer iyye Defterleri nin sayısı on binlerle ifade edilebilir. Ancak bu defterlerin bir kısmının yangın, yağma ve yıpranma gibi durumlardan dolayı kaybolması sebebiyle zamanımıza intikal edememiştir 2. Kadıların görevli oldukları kazalarda adlî, idarî ve belediye işleri ile ilgili tanzim ettikleri kayıtlar son derece önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Bayram ve Cuma günleri haricinde kadının evinde veya cami, mescit ve medrese gibi yapıların bir odasında kurulan mahkemeler, askerî meselelerin dışında her türlü devlet işlerini ve mahallî davaları çözüme kavuştururdu 3. Bütün bunların sicillere kaydedilmesi suretiyle, devlet 1 Halil İnalcık, Osmanlı Tarihi Hakkında Mühim Bir Kaynak (89-96), Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, (DTCFD), Ankara 1943, sa.2, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988, s Halil Cin,-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Konya 1989, s.224.

12 2 halk ilişkisini; şer î ve örfî hukukun uygulanış biçimini; miras, alacak-verecek davalarını; Gayr-i Müslimlerin hukukî durumlarını, kısacası o yöre ile ilgili bütün malumatı şer iyye sicilleri sayesinde öğrenebiliyoruz. Siciller önemli tarihî olayların, tarihî şahsiyetlerin, mahallî yer adlarının, önemli tarihî müesseselerin ayrıntıları ile beraber doğru olarak tespitinde önem arzederler. Sicillerde yer alan çeşitli hüküm ve vesikalardan; kasaba, köy ve mahalle isimlerini; yeni yerleşim yerlerini; terkedilmiş köyleri ve buralardan göç sebeplerini öğrenmek mümkündür. Ayrıca devletin, gerek savaşlar sebebiyle, gerekse malî sebeplerden dolayı yeni ihdas etmiş olduğu vergileri; asker, zâhire, hayvan taleplerini, miktarlarını en küçük yerleşim birimine kadar nasıl pay edildiğini siciller sayesinde öğrenmek mümkündür. Kadı sicilleri diye de adlandırılan bu sicillerde yer alan belgeler esas olarak iki çeşittir. Birincisi, merkezden kadılara gönderilen ferman, berat, buyruldu, tezkire ve mektuplardır. İkincisi ise, kadılar tarafından mahallî hususlar muvacehesinde yazılan îlâm, hüccet, mâruzât, mürâsele, muhallefât ve narh gibi kayıtlardır 4. Sicillerde, merkezden kadıya gönderilen ve birer suretleri sicile kaydedilen resmî belgelerin başında fermanlar gelmektedir. Farsça bir kelime olan ferman; emir, irâde ve buyruk anlamlarına gelmektedir 5. Bu emir padişahtan sâdır olduğu için Fermân-ı Hümâyun 6 veya Emr-i Şerîf 7 de denilirdi. Fermanlar Dîvân-ı Hümâyun un ilgili birimlerinde hazırlandıktan sonra Dîvan sicillerine kaydedilir, Reis ül küttâb veya kâtipler tarafından yazılır, sonra nişancı tarafından tuğralanarak ya sahiplerine verilir ya da sancaklara veya kazalara gönderilirdi 8. Ferman vâsıl olduğu yerde önce kadı tarafından tetkik edilip, sahte olup olmadığı anlaşıldıktan sonra sicile kaydedilir, ve Bu kayıt fermandır. işareti konulduktan sonra hükümler yürürlüğe 4 Ahmet Akgündüz, Şer iyye Sicilleri Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, İstanbul 1998, c.i, s Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (OTDTS), İstanbul 1993, c.i, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Ferman, İA, c.iv, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1984, s Mübahat S. Kütükoğlu, Ferman ( ), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1995, c.xii, s.401.

13 3 girmiş olurdu 9. Merkezden gelen bu fermanlar, mahallî sicillerden ayırt edilsin diye, ya müstakil bir deftere kaydedilir, ya da sicillerin başına, ortasına veya sonuna ters olarak yazılırdı 10. Merkezden ilgili yönetim birimlerine gönderilen ve sicile kaydedilen vesikaların ikincisi berat tır. Bir adı da nişan olan ve ilk devirlerde bitî ve misâl denilen berat, bir memuriyete tayin, bir gelirden tahsîs, bir şeyin kullanma hakkı, bir imtiyaz veya muâfiyetin verildiğini gösteren ve padişahın tuğrasını taşıyan belge olup, padişahın saltanatı süresi içerisinde geçerliydi 11. Daha sonraki devirlerde, nişân-ı şerîf, hüküm, berât-ı şerîf şeklinde de adlandırmalar olmuştur 12. Berat yerine bazen menşur da denildiği olmuştur. Menşur; serdarlık, kumandanlık, Kırım Hanlığı, valilik, voyvodalık, seraskerlik gibi önemli vazifeler için yazılan hükümler için kullanılırdı 13. Beratlar, padişahların taht değişimlerinde yenilenir ve buna tecdîd-i berat ismi verilirdi. Ayrıca yeni bir tahrîr yapıldığında ve zâyi ve görevden el çekme gibi durumlarda da yeniden berat tevcihleri yapılırdı 14. İncelediğimiz Isparta şer iyye sicillerinde yer alan beratlarda, mutasarrıf ve mütesellim tayinleri, vakıflarda vazife yapan görevliler, müderris, imam, hatip, muallim, kayyım, nâzır, mütevellî gibi kişilerin tayinlerini gösteren örnekler yer almaktadır. Sicillerde bulunan başka bir vesika örneği buyruldu lardır. Türkçe de buyurmak eyleminden türetilen bir isimdir. Osmanlı diplomatiğinde, yüksek rütbeli görevlilerin kendilerinden aşağı mevkide bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir tabirdir 15. Isparta Şer iyye sicillerinde, hem sadrazamdan, hem de vali mutasarrıf ve mütesellimden gönderilen buyruldular mevcuttur. Merkezden gönderilenler, sadrazam buyrulduları olup, genellikle ferman gereği sefer emirleri, asker ve hayvan talepleri, eşkıyanın yakalanmaları, timar işlerinin düzenlenmesi gibi konuları 9 Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986, s Ahmet Akgündüz, a.g.e., s Mübahat S. Kütükoğlu, Berat ( ), DİA, İstanbul 1992, c.v, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Berat, İA, c.ii, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s Mübahat S. Kütükoğlu, a.g.mad., DİA, c.v, s Mübahat S. Kütükoğlu, Buyruldu ( ), DİA, İstanbul 1992, c.vi, s.478.

14 4 içermektedir. Valilerden gelen buyruldular ise, alaybeylerinin sefere çıkması, mütesellim tayini, valilerin kendilerine ait vergilerin tahsis edilmesi, eşkıyanın takibi gibi hükümleri içermektedir. Sicillerde yer alan diğer bir vesika da, tezkire dir. Resmî işlerde üst makamdan alt makamlara gönderilen bir yazışma şekli olup, aynı seviyede olan memurların da birbirlerine gönderdikleri resmî evraklara bu isim verilirdi 16. Aynı şehir içinde bulunan makamların birbirlerine yazdıkları resmî yazışmalara da tezkire ismi verilirdi 17. Şer iyye sicillerinde kadılar tarafından düzenlenen, mahallî olayları kapsayan kayıtlar arasında hüccetler, îlamlar, mâruzlar, mürâseleler, mektuplar, tereke ve narh listeleri gibi sicil kayıtları da yer almaktaydı. Îlam, kadının herhangi bir mesele hakkında yaptığı tahkikatın kendi imzası altında, ilgili mercie veya kendisine tevdî edilen suale cevaben arz eylemesine denirdi. Îlamlar, re sen veya vâki sual üzerine bildirilirdi. Meselâ bir kaza halkının herhangi bir olay üzerine şikayette bulunarak kadıya müracaat etmeleri ve dertlerini hükümete arz etmesini istemeleri gibi Hüccet ise, şahitlerin huzurunda görülen bir davada, kadının îlamı altında şahitlerin imzalarının bulunması ve verilen kararın şer an sabit olmasıdır 18. Şer iyye sicillerinde hüccet ve îlamdan başka kaleme alınan mâruz lar bulunmaktadır. Osmanlılarda genellikle devlet işleriyle ilgili bir mesele hakkında, padişaha sözlü veya yazılı olarak bilgi sunmaya arz etmek konuyla ilgili belgelere de mâruz denilirdi 19. Mâruzlar, kadı tarafından idarî bir meseleyi üst makamlara haber vermek üzere yazıldığı gibi, halkın şikayetlerini kadıya iletmek üzere de yazılırdı. Kadılar, mâruzlarında boşalan görevleri resmî makamlara bildirirler, atama yapılmasında ilgili kişileri teklif ederler, eşkıyanın yakalanmasını talep ederler ve merkezden gelen emirlerin kendilerine ulaştığını bildirirlerdi 20. İncelenen Isparta Şer iyye sicillerinde de kadıların dinî, ilmî ve sosyal müesseselerde boşalan görevlerin yerine yenilerinin atanması hususunda arzları Ahmet Akgündüz, a.g.e., s.46. M. Zeki Pakalın, OTDTS, c.iii, s.377. İ. Hakkı Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s.108. Mübahat S. Kütükoğlu, Arz ( ), DİA, İstanbul 1991, c.iii, s.438. Ahmet Akgündüz, a.g.e., s.37.

15 5 bulunmaktadır. Genellikle buralara atamalar kadıların arzları neticesinde gerçekleşmiştir. Şer iyye sicillerinde yer alan ve kadının kontrolü altında düzenlenen vesikalardan bir diğeri de narh listeleri olup, bunlar genellikle defterlerin baş taraflarına, nadiren de sonlarına kaydedilirdi. Narh, günün şartlarına, üretim imkanlarına, mevsimin durumuna bağlı olarak her türlü tüketim maddelerine uygulanan resmî fiyat tespitinin adıdır. Narh listeleri, başta kadı olmak üzere, ilgili esnafın ve âyânın ileri gelenlerinden oluşturulan bir komisyon tarafından teşkil edilirdi. Fiyat tespit edildikten sonra sicillere kaydedilerek yürürlüğe girerdi 21. Sicillerde ayrıca, ülkede tedavülde bulunan altın ve gümüş sikkeler ve bunların o günkü kur değerleri hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. Çeşitli vergilerin tahsilinde esas olan avârız ve nüzûl hânelerin listeleri gibi kayıtlar da iktisadî hayat hakkında detaylı malumatları içermektedir. Kısaca şehir tarihçiliği açısından en önemli kaynak olan şer iyye sicilleri, özellikle alakalı olduğu yörenin içtimaî, iktisadî, idarî ve askerî alanlarda çok kıymetli bilgiler içermektedir. Şer iyye sicillerini incelemeden yapılan bölgesel tarih çalışmalarının yetersiz ve eksik olacağı kanaatindeyiz. Tezimizin ana kaynağını Ankara Milli Kütüphane de bulunan Isparta Şer iyye sicillerinden 170 ve 171 numaralı şer iyye sicilleri oluşturmaktadır. Daha önce Konya Mevlânâ Müzesi nde bulunan Isparta Şer iyye Sicilleri Ankara Milli Kütüphane ye getirilerek muhafaza altına alınmış, okuyucu ve araştırıcıların istifade edebilmesi için mikrofilmleri alınmıştır. Biz de bu mikrofilmlerden fotokopi alarak sicillerin transkripsiyonunu yaptık. Sicillerin okunması işleminde, sicillerde bulunan yıpranma ve bazı sayfaların yırtık olması nedeniyle zaman zaman problemlerle karşılaşılmıştır. Ancak mümkün olduğu ölçüde bunların okunmasına azami gayret gösterilmiştir. Ankara Millî Kütüphane de Isparta ile ilgili 35 adet şer iyye sicili bulunmaktadır. 163 genel no ile başlayan siciller, 197 genel no ile son bulmaktadır. Bu siciller, / yılları arasını kapsamaktadır. Isparta Şer iyye Sicillerinin genel ve özel numaralandırma tasnifi ile kapsadığı tarihleri şöylece sıralamak mümkündür: 21 Geniş bilgi için tezimizin Narh bölümüne bkz..

16 6 Genel no Tarih

17 İncelediğimiz 170 Numaralı Isparta Şer iyye Sicili 17x 43,5 ebadında olup, 194 sayfadır. 171 Numaralı Sicil ise 17x43,5 ebadında ve 104 sayfadır. Ancak aralarda bazı eksik ve yırtık sayfalar da bulunmaktadır. Tezde Isparta Şer iyye Sicilleri ni belirtmek için IŞS şeklinde bir kısaltma kullandık. Kısaltmanın yanında bulunan rakam, sicilin kaç numaralı sicil kaydı olduğunu, sonraki sayfa numarasını, onun yanındaki rakam da hüküm sırasını belirtmektedir. Örneğin, IŞS, 170/25-1 Isparta Şer iyye Sicili; 170 numaralı defter, 25. sayfa, 1. hüküm şeklindedir. Hükümlerde geçen tarihlerin ilki hicrî, ikincisi ise miladî tarih olarak verilmiştir. Metin içerisinde verilmeyen tarihler, dipnotta verilmeye çalışılmıştır. Şer iyye sicillerinin yanı sıra İstanbul da bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivleri nde mevcut bulunan, dönemle ve konu ile ilgili arşiv vesikalarından da istifade ettik. Tezimizin oluşumunda, Isparta nın tarihi, sosyal ve kültürel yapısı ile ilgili önemli bir kaynak olan Böcüzâde Süleyman Sâmi Efendi nin kaleme almış olduğu eserinden de faydalandık. II. Meşrutiyet döneminde mebusluk ve daha sonra Isparta da belediye başkanlığı yapan Böcüzâde, eserini iki cilt halinde kaleme almış, I. Cilt 704 sayfa, II. Cilt 204 sayfadan teşekkül etmiştir. I. ciltte kuruluşundan 1908 yılına kadar Isparta hakkında bilgi verirken, II. Ciltte 1909 dan Cumhuriyet in ilanına kadar meydana gelen olaylar hakkında malumat vermiştir. Eser Osmanlıca olup, torunu Suat Seren tarafından 1983 yılında günümüz Türkçe si ile yayınlanmıştır. Yine ayrıca tezimizin hazırlanmasında, Isparta da bir halkevi dergisi olan Ün Dergisi nde yayınlanan makale ve incelemelerden de istifade edilmiştir. İlk olarak 1934 yılında yayımlanmaya başlayan bu dergi, varlığını 1949 yılına kadar sürdürmüştür. Önemli bir mahallî kaynak olan dergide, mahallî araştırmacıların yanı sıra devrin önemli ilim adamları, şairleri ve edebiyatçılarının yazıları da yayımlanmıştır. Dergi

18 8 toplam 172 sayı olarak çıkarılmıştır. Isparta ve çevresi ile ilgili tarihî, sosyal, ekonomik ve kültürel pek çok araştırma ve inceleme bulunmaktadır. Konumuzu ilgilendiren hususlarda, ülkemizde yayınlanan gerek kitap gerekse makale türü çalışmalar olsun, bu eserlerin hepsinden istifade edilmiştir. Tezimizin bibliyografya bölümünde bu bilgilere yer verilmiştir.

19 9 BİRİNCİ BÖLÜM ISPARTA DA İDARİ YAPI A- İDARİ TEŞKİLAT Osmanlı Devleti nin yönetim şekli, eyalet ve sancak idaresi prensibine dayanmaktadır. Devletin toprakları eyaletlere, eyaletler de sancaklara ayrılmaktadır. Eyalet ve sancakların merkezi durumunda olan şehirler, aynı zamanda idari bir merkez olma özelliğine sahiptirler. Ülke yönetiminde gerek eyaletlerde ve gerekse sancaklarda görev yapan kimseler aynı zamanda şehir idaresinden de sorumlu idiler 22. Sancakta iki yetkili görev yapmaktadır. Klasik dönemden beri, padişah ve merkezi yönetim sancaklara iki görevli göndermiştir. Bunların biri bey diğeri de kadı olmuştur. Bey daha çok yönetimle ilgilenmiş, kadı da adlî olaylarla uğraşagelmiştir 23. İncelediğimiz dönem itibariyle de durum fazla değişmemiştir. Padişah yine sancağa iki görevli gönderiyordu. Bunlardan ilki idari ve askerî görevleri yürüten mutasarrıf veya mütesellim, diğeri de yargı görevini yürüten kadı veya naipti. Sancaktaki diğer görevlileri de ya mutasarrıf atıyor ya da görevliler seçimle veya şehrin ileri gelenlerinin tavsiyesiyle iş başı yaptırılıyordu. Osmanlı eyaletlerinin Rumeli nden sonra ikincisi olan Anadolu Eyaleti, XVIII. asır başlarında on beş sancaktan ibaretti. Bunlar; Kütahya, Hüdavendigar (Bursa), Karasi, (Balıkesir), Saruhan (Manisa), Aydın, Menteşe(Muğla), Teke(Antalya), Hamid (Isparta), Karahisar-ı Sahip (Afyon Karahisar), Ankara, Kangırı (Çankırı), Kastamonu, İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( ), Ankara 1995, s.173. Rıfat Özdemir, XIX.Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara 1986, s.136.

20 10 Bolu, Sultanönü (Eskişehir) ve Beypazarı idi 24. XVIII. asırdan sonra bu taksimat bazı değişikliklere uğradı te eyaletler lağvedilip, vilayetler kurulmadan önce, Anadolu Eyaleti yerine, Hüdavendigar, Saruhan, Aydın, Ankara, Kastamonu eyaletleri kaim oldu 25. Isparta, Hamid Sancağı nın merkez kazasıdır. Hamid Sancağı da, merkezi Kütahya olan Anadolu Eyaleti ne bağlı bir sancaktır. XVII. yüzyılın sonlarından itibaren ülke yönetiminin temel birimi olarak kabul edilen sancaklarda da, diğer merkezî yönetim ve eyalet teşkilâtı gibi önemli değişiklikler meydana gelmeye başlamıştır. Timar sisteminin bozulup yerini iltizamla yönetime bırakmaya başlamasının yanı sıra; vezir rütbesini almış kimselerin çoğalması, bu gibi kişilerin unvanlarına uygun görevlerin bulunamamasına yol açıyordu. Vali olarak atanması gerekirken boş eyalet bulunamadığı için ataması yapılmayanlara, duruma göre bir veya birkaç sancağın geliri arpalık olarak verilmiştir. Bu paşalar genellikle İstanbul da oturmayı tercih etmişler, yönetime karşılık geliri kendilerine verilen sancaklara vekillerini göndermeye başlamışlardır. Bu durum XVIII. yüzyılda da iyice yer etmiş, birçok sancak arpalık olarak başkalarınca yönetilir olmuştur 26. İncelediğimiz dönem itibarıyla Hamid Sancağı nın merkezi Isparta olmak üzere toplam 20 tane kazası mevcuttu. Bunlar: Afşar, Ağlasun, Ağros (Atabey), Barla, Burdur, Eğirdir, Gölhisar, Gönen Hamid, Hoyran, İncir Pazarı, İrle maa Yavice (Yeşilova), Karaağaç Gölhisar (Acıpayam), Karaağaç Yalvaç (Şarkikaraağaç), Keçiborlu, Kemer Hamid, Pavlu (Sütçüler), Siroz (Tefenni), Uluborlu, Yalvaç idi. Konumuz gereği biz burada kazalar mevzuuna girmeden Isparta merkez ile ilgili hususları dercetmeğe çalışacağız Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), Bâb-ı Asafî Ruûs Kalemi (RK) 1551, s.16-18; BOA, RK 1560, s ; BOA, RK 1564, s Besim Darkot, Anadolu mad. İA., c.i, 429. Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991, s.11.

21 11 1- Mutasarrıf İncelediğimiz dönemde Hamid Sancağı, vezir rütbeli mutasarrıf denilen paşalar tarafından idare edilmekte idi. Sicillerde Hamid Valisi, Hamid Mutasarrıfı, Mîrmiran, Devletlü gibi tabirlerin kullanıldığını görmekteyiz 27. Sancak mutasarrıflık olduğundan, belgelerde yaygın olarak mutasarrıf tabirinin kullanıldığı gözlenmektedir. Eyalet yönetimindeki vali gibi, sancaklarda da aynı yetkiye sahip mutasarrıflar bulunmakta idi. Bazen mansıba uygun sancak tevcihi mümkün olmadığından, yürütülen bir görevin yanında başka bir sancak ek olarak tevcih edildiği gibi, bir veya birden fazla sancağın birleştirilerek tevcih edildiği de oluyordu 28. Bu uygulamanın bir uzantısı olarak incelediğimiz dönemde sancak, bazen muhafızlık şartıyla, bazen yürütülen göreve ek olarak 29, bazen de ya tek başına ya da birden fazla sancakla birleştirilerek, (genellikle ber vech-i arpalık şartıyla) vezir rütbeli paşalara tevcih edilmiştir. Meselâ, 14 Eylül 1716 tarihinde Hamid Sancağı na mutasarrıf olan Abdullah Paşa nın yerine Ahmed Paşa getirilmiştir Şubat 1717 tarihinde Hamid Sancağı na ber vech-i arpalık olarak Başdefterdar Damad Mehmed Paşa mutasarrıf olarak tayin edilmiştir Eylül 1717 de sancak, ber vech-i arpalık olarak Sofya muhafazası şartıyla Rumeli Reisi vezir İbrahim Paşa ya verilirken 32, 15 Kasım 1717 tarihinde de Hamid Sancağı Hotin Muhafazası şartıyla, ber vech-i arpalık olarak Vezir Mirza Mehmed Paşa ya tevcih edilmiştir 33. Diğer taraftan 24 Mayıs 1735 tarihli bir belgede de, Teke ve Hamid Sancaklarının her ikisinin mutasarrıfı olarak Süleyman Paşa yı görmekteyiz Isparta Şeriyye Sicili (IŞS), 170/69-2, 170/162-1, 171/61-1. Rfıfat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s.144. Hüdavendigar Sancağı Mutasarrıflığının yanı sıra Hamid Sancağı Mutasarrıflığı Abdurrahman Paşa ya verilmiştir. BOA, Bâb-ı Asafî Ruûs Kalemi (RK), Nr.1551, s.17. BOA, RK, Nr.1573, s.2. (27 N 1128) IŞS, 170/71-1.( 6 Ra 1129 ) IŞS, 170/96-2.( 2 Şevval 1129) IŞS, 170/139-1 (10 Z 1129); BOA, NK [Bâb-ı Asafî Nişancı (Tahvil) Kalemi ], 1355, s.9; BOA, RK, Nr. 1551, s.17. IŞS, 171/68-1 (1 Muharrem 1148) ;Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Hamideli Mutasarrıf ve Mütesellimleri II, Ün, III/35-36, s.500.

22 12 Süleyman Paşa, ayrıca bu sancakların yanı sıra Hüdâvendigar (Bursa) Sancağı nın da mutasarrıfı idi 35. Mutasarrıflar, padişah tarafından fermanla atanmakta idiler. Hamid Sancağı nda bulunan kadı ve nâiblere hitab edilerek, ismi belirtilen paşanın sancağa mutasarrıf olarak atandığı belirtildikten sonra, bütün görevlilerin yeni mutasarrıfa itaat etmeleri, emirlerine uymaları istenmektedir 36. Mutasarrıf, diğer görevlerinden dolayı veya başka bir sebeple sancağa gelemeyecekse, kapı kethüdası arzıyla yanında bulunan güvendiği adamlardan veya dışarıdan ismini verdiği bir kişinin sancağa mütesellim tayin edilmesini talep ederdi. Tayin edilen mütesellimin kendi adına sancağı yönetip, vergileri toplamasını padişahtan talep ederdi. Genellikle, mutasarrıfın bu isteği kabul edilerek, kadı ve nâiblere hitaben yazılan bir fermanla, ek görevi bulunan mutasarrıfın sancağa gelemeyeceği ve yerine tayin ettiği mütesellimin işleri yürütüp, vergileri toplayacağı belirtilirdi 37. Kendisinin veya mütesellimin atanması kesinleşen mutasarrıf, sancakta bulunan kadı, nâib, zâbitan, iş erleri ile ahaliye hitaben bir buyruldu yayınlayarak, kendisinin sancağın mutasarrıfı olduğunu, yerine bir vekil tayin ettiğini belirterek emirlere uyulmasını, sancak işlerinin aksatılmamasını istemekte idi 38. Nitekim, Mayıs 1717 tarihinde, Hamid Sancağı mutasarrıfı Vezir Mehmed Paşa kendi yerine, sancağı yönetmek üzere Burhaneddin Ağa yı mütesellim olarak atamıştır Aralık 1735 tarihli bir buyrulduda da, Hamid Sancağı mutasarrıfı Süleyman Paşa, yerine Yusuf Ağa isminde bir kişiyi mütesellim tayin ederek vekâleten kendi adına sancağın yönetimi nasbetmiştir 40. Mutasarrıfların görev süreleri genel olarak fazla uzun değildir. Sicillerden edindiğimiz intibaya göre, buna sebep, devlet bünyesinde mevcut siyasî çalkantı ve istikrarsızlığın artması, merkeze gelen şikayetler ve idarecilerin görevlerindeki suiistimalleridir. Meselâ, Hamid Sancağı mutasarrıflığı 15 Kasım 1717 tarihinde Vezir Mirza Mehmed Paşa ya tevcih edilmişken, daha bir ay tamamlanmadan 14 Aralık IŞS, 171/53-1. IŞS, 170/ Rıfat Özdemir, IX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s Hasan Moğol, 19. Yüzyılın Başlarında Antalya, Ankara 1991, s. 45. IŞS,170/64-1( Evâil-i C 1129). IŞS, 171/52-1(5 Şevval 1148).

23 13 tarihinde görev bu kişiden alınmış, Vezir Beşir Hüseyin Paşa ya tevcih edilmiştir. Daha on gün gibi kısa bir süre geçer geçmez görev, 23 Aralık 1717 de Vezir İbrahim Paşa ya verilmiştir. Daha sonraki bir zamanda ise Vezir Mirza Mehmed Paşa yine mutasarrıf olmuştur 41. Buradan da anlaşılacağı üzere bu tür atamalarda kesin ve belirli bir süre atama gerçekleşmiyor, değişkenlik arz ediyordu. Öte yandan, sancağa bir iki yıllığına mutasarrıf olmuş paşalar da olmuştur: Süleyman Paşa ve Mustafa Paşa 42 gibi. Mutasarrıflar çağrıldıkları zaman, emrindeki kapı halkı ile beraber savaşa gitmek zorunda idiler. Mukâtaaların denetimi ve iltizam işleriyle de doğrudan ilgileniyorlardı. Ayrıca şehirde bulunan bazı dînî ve sosyal yapıların, su yollarının tamiri ve bakımı, herhangi bir âfet anında halkın ihtiyaçlarının karşılanması, sancakta görev yapacak idareci ve vazifelilerin atanması için takrir yazılması 43, âyan-ı vilâyetle birlikte 44 esnafın sattığı mallarla ilgili narh konulması gibi pek çok idarî, askerî, ekonomik ve sosyal içerikli görevler üstleniyorlardı 45. İncelediğimiz sicillerde aşağıdaki isimleri geçen kişiler mutasarrıflık görevi ifa etmişlerdir. Bu kişiler ya kendileri bizzat sancağa gelerek yönetimde bulunmuşlar, ya da yerlerine mütesellim atayarak bu kişilere vekalet vermişlerdir. 1- Ahmed Paşa 14 Eylül Baş defterdar Damad Vezir Mehmed Paşa 20 Şubat Hacı Abdullah Paşa 1 Mart Vezir Mehmed Paşa Mayıs Kâimmakam Hacı Burhaneddin 6 Ağustos Vezir İbrahim Paşa 9 Eylül Vezir Mirza Mehmed Paşa 15 Kasım IŞS, 170/139-2 ( 21 M 1130). IŞS, 170/159-2, 170/184-2, 171/57-2, 171/81-1. IŞS, 170/64-1. IŞS, 171/4-1. Rıfat Özdemir, IX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s BOA, RK, Nr,1573, s.2 ( 27 N 1128). IŞS, 170/71-1 (8 Ra 1129). IŞS, 170/61-1 (17 Ra 1129). IŞS, 170/64-1 (Evâil-i C 1129) IŞS, 170/69-2 (27 Ş 1129). IŞS, 170/96-2 (2 L 1129). IŞS, 170/139-2 (10 Z 1129).

24 14 8- Vezir Beşir Hüseyin Paşa 16 Aralık Vezir İbrahim Paşa 25 Aralık Müfti Şeyh Mehmed 22 Nisan-1 Mayıs Vezir Zamir Mustafa Paşa 13 Şubat Vezir Mirza Mehmed Paşa 22 Şubat- 3 Mart Vezir Nişancı Paşa 26 Ocak Vezir Mustafa Paşa 5 Eylül-14 Eylül Vezir Mustafa Paşa 28 Nisan Vezir Ahmed Paşa 17 Haziran Hacı Süleyman Paşa 31 Aralık Kasım 1735 tarihleri arası Mütesellim Vali, beylerbeyi ve mutasarrıfların uhdelerinde bulunan, vilayet ve sancaklarda bulunmadıkları zaman buraların idaresine vekalet etmek üzere, memuriyeti hükümet tarafından tasdik edilen vekillere mütesellim ismi verilmektedir. Mütesellim kelime anlamı olarak teslim olunan şeyi alıp, kabul eden manasına gelmektedir 63. Vali ve mutasarrıflar idarelerinde bulunan sancaklara iki türlü mütesellim tayin ederlerdi. Birincisi, geçici bir görev vesilesiyle başka bir yere gittiklerinde yerlerine bıraktıkları kimselerdir. Bunlara kâimmakam deniliyordu. İkincisi ise sancaklara sürekli olarak atadıkları mütesellimlerdir 64. Mütesellimlerin azil ve tayini, merkezi hükümette Reisül Küttab dairesi vasıtasıyla gerçekleşirdi IŞS, 170/139-2 (12 M 1130). IŞS, 170/139-2 (21 M 1130). IŞS, 170/65-1 (Evâhir-i Ca 1130). IŞS, 170/162-1 (12 Ra 1130). IŞS, 170/139-1 (Evâsıt-ı R 1130). IŞS, 170/161-1 (6 R 1131). IŞS, 170/159-2 (Evâhir-i L 1131). IŞS, 170/184-2 (19 C 1132). IŞS, 171/39-1 (15 M 1147). IŞS, 171/52-1 (5 Ş 1147), 171/81-1 (7 B 1148). İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara 1984, s. 321 ; M. Zeki Pakalın, OTDTS, c.ii, 639. Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, s.24. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, s. 246.

25 15 Mütesellimlik hicrî 1000 tarihinden sonra yani XVI. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış, Tanzimat a kadar devam etmiş bir kurumdur 66. XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren valiler bazen de mutasarrıflar görevlerine gelinceye kadar, yerlerine geçici bir süre için vekâleten adamlarını görevlendiriyorlardı. Bu mütesellimlerin görevleri, çok kısa olup vali ve mutasarrıfın görev yerine intikali ile sona eriyordu. Ancak XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren mütesellimliğin durumunda bazı değişiklikler olmuştur. Özellikle 1627 tarihinden itibaren birçok sancak, bey ve paşalara arpalık olarak verilmeye başlanmıştır. Eğer verilen arpalıklar, bey ve paşaların mansıplarına uygun düşmüyorsa kendileri göreve gitmiyor, ya adamlarından birini ya da o sancakta bulunan âyân-ı vilâyetinde uygun gördüğü bir kişiyi mütesellim olarak atıyordu. Bunlar, sancağın malî ve idarî işlerini yürüttükten sonra sancağın gelirlerini, iltizam yoluyla bir miktarını mutasarrıfa yolluyorlar, kalanını kendileri alıyorlardı 67. XVIII. yüzyılda vezir sayılarında artış, pek çok sancağın arpalık olarak verilmesine neden olmuş, uzun süren savaşlar sebebiyle sancak beylerinin seferde bulunmaları ve uhdelerinde başka görevler bulunması nedeniyle sancaklara gelememeleri yüzünden yerlerine mütesellim tayin ettiklerinden mütesellim sayısı hızla çoğalmıştı. Bu yüzyıl boyunca mütesellimlerin, bulundukları yerlerin yerlilerinden ve nüfuzlu ailelerinden olmasına özellikle zengin, kudretli ve güvenilir olmasına dikkat edilirdi 68. İncelediğimiz dönemde, vezir rütbeli paşalara ber vech-i arpalık olarak verilen Hamid Sancağı nı çoğunlukla mutasarrıf adına mütesellimler yönetmişlerdir. Örneğin, 1717 tarihinde Vezir Mehmed Paşa, Burhaneddin Ağa yı 69 ; 1718 tarihinde Mirza Mehmed Paşa, Ömer i 70 ; 1719 tarihinde Vezir Mustafa Paşa, Mahmud u 71 ; 1720 tarihinde Mustafa Paşa Mustafa Ağa yı 72, 1733 tarihinde Vezir Hacı Ahmed Paşa Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Mütesellimlik Müessesesi ( ), DTCFD, c.xxviii/3-4 (1970) s.369; Rıfat Özdemir, IX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, s.147. Çağatay Uluçay, 18. ve 19. Yüzyıllarda Saruhanda Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, İst. 1955, s.13-14; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri, s Ahmet Halaçoğlu, Teke (Antalya) Mütesellimi Hacı Mehmed Ağa ve Faaliyetleri, Isparta 2002, s.4. IŞS, 170/64-1. IŞS, 170/ IŞS, 170/ IŞS, 170/192-3.

26 16 Mustafa Ağa yı 73 mütesellim olarak atamışlardır tarihleri arasında Yılanlı Hacı Musa Ağa yı Hamid Sancağı mütesellimi olarak görmekteyiz 74. Yılanlı Hacı Musa Ağa, Eğirdir in Yılanlı Köyü ndendir. Babasının ismi Hasan Ağa dır. Yılanlıoğulları sülalesinin büyümesinde ve kuvvetlenmesinde en önemli rolü Hacı Musa oynamıştır tarihinde Eğirdir e mütesellim olmuştur. Daha sonra sahip olduğu malikâne hisseleri ve çiftlikleri, eşkıyalıkları ve halka olan zulümlerinden dolayı elinden alınmış ve Kütahya ya sürülmüştür. Daha sonra affedilmiş, sırayla Konya ve Isparta ya mütesellim olmuştur. Kendisinden sonra Hamid Sancağı na kardeşi Mustafa mütesellim olmuştur 75. Yılanlıoğularının zalim ve mütegalibe (zorba takımı) bir sülale olduğunu arşiv kaynakları da tasrih etmektedir 76. Mütesellimlerin görev süresi kurala göre bir tam yıldı. Ancak buna hemen hemen hiç uyulmamıştır. Yılarca görevde kalan mütesellimlerin yanı sıra birkaç ay sonra görevden alınanlar da olmuştur. Çoğu zaman valiler görülen lüzum üzere mütesellimlerin ya yerlerini değiştiriyorlar ya da vazifelerine son veriyorlardı. Göreve atamada padişah onayı gerekirken azil işinde bu onaya gerek yoktu 77. Hamid Sancağı nda görev yapan mütesellimlerin, istisnalar hariç uzun müddet makamlarında kalmadıklarını görmekteyiz. Belgelerden anlaşıldığına göre bunun sebebi ya şahsî menfaat sağlayıp görevlerini suiistimal etmeleri ya da idare vazifesini yeterince yerine getiremeyip beceriksizlik göstermeleridir. Meselâ, Mayıs 1717 tarihli bir hükümde; Hamid Sancağı mutasarrıfı Vezir Mehmed Paşa nın daha önce sancağa mütesellim olarak atadığı kişi görevinde muvaffak olamadığından, Hamid Sancağı âyânından Burhaneddin Ağa yerine mütesellim olarak tayin edilmiştir. Bu atama ferman çıkarılarak gerçekleştirilmiştir IŞS, 171/7-2. IŞS, 170/36-2; BOA, Anadolu Ahkam (AA), 27/ , AA, 30/ , AA, 34/ Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu nda Âyânlık, Ankara 1994, s.204. BOA, AA, 34/ (.dergâh-ı muallâm kapucıbaşılarından olup hâlen Hamid Sancağı mütesellimi olan zulüm ve mütegallibeden Musa Ağa dimekle ma rûf hevâ ve nefsâniyetine tebeyyün bunun oğlu ). Musa Çadırcı, II. Mahmut Döneminde Mütesellimlik Kurumu ( ), DTCFD, XXVIII/3-4, (1970), s.290. IŞS, 170/64-1 (Evâil-i C 1129) (.ber vech-i arpalık Hamid Sancağ ına mutasarrıf olan vezîrim Mehmed Paşa edâmellahü Teâlâ iclâlehü tarafından ordû-yı hümâyunuma arzıhâl sunup bundan akdem livâ-i mezbûrı zabt itmek üzre tarafından tayin eyledüğü mütesellimi livâ-i mezbûrun zabtına

27 17 Görev suiistimali olarak da, Uluborlu ahalisinin mütesellim hakkında yapmış olduğu bir şikayeti görmekteyiz tarihinde Hamid Sancağı ndan istenen imdâd-ı seferiyye vergisinden Uluborlu Kazası hissesine 1200 guruş düşmektedir. Ancak mütesellim bunun yerine 1700 guruş almak istemiştir. Ayrıca halkın üzerine askerleri göndererek, adam öldürme dahil pek çok zulümde bulunmuştur. Çıkarılan bir fermanda, durum derhal araştırılarak zulüm ve kanunsuzluklarda bulunanların hakkından gelinilmesi emredilmiştir 79. Mütesellimler, mutasarrıf adına sancağın idarî ve malî işlerini yürütmekte idiler. Aynı zamanda bağlı oldukları mutasarrıfın adıyla anılırlar ve mutasarrıfın mütesellimi olduğu açık bir şekilde ifade edilirdi 80. Hal böyle iken; istisna olarak da olsa, mütesellim vekiline de rastlamaktayız. Nitekim, 3 Aralık 1717 tarihinde Hamid Sancağı na ber vech-i arpalık olarak mutasarrıf atanan paşanın 81 tayin ettiği mütesellim sancağa gelmediğinden, Yusuf Ağa ismindeki bir kişi mütesellim olarak tayin edilmiştir. Paşa nın mütesellimi sancağa gelir gelmez vekilin, tüm yetkilerini ve ne kadar vergi topladı ise hepsini yeni gelene devretme şartı vardır 82. Mütesellimlerin görevlerini iki ana başlık altında toplamak mümkündür. İktisadî bir birim olan sancağın, çeşitli isim ve biçimlerde ödemek zorunda olduğu vergilerin ve gelirlerin zamanında usulüne uygun bir biçimde toplayarak devlet hazinesine gönderilmesini sağlamak bir diğeri de buna bağlı olarak iç güvenliği korumak ve idare etmektir 83. Kısaca, sancağa atanan mütesellim merkezî hükümet ve mutasarrıfın emrettiği idarî, malî, askerî ve sosyal içerikli bütün görevleri yerine getirmenin yanı sıra sancağı ilgilendiren değişik problemleri de çözmekle yükümlü idi. İncelediğimiz dönem çerçevesinde Hamid Sancağı nda görev yapmış mütesellimleri şöyle zikredebiliriz: kadir olmamak ile Hamid Sancağı ayanından livâ-i mezbûr mütesellimliğini tarafından tefeyyüz ve sipariş olduğı kıdvet ül emâcid ve l âyân Burhaneddin zîde mecdühü zabt ettirilmek bâbında emr-i şerifim rica etmeğin vech-i meşrûh üzre zabt ettirilmek bâbında fermân-ı âlişânım sâdır olmuştur.). IŞS, 170/79-2. IŞS, 171/52-1. Hükümde mutasarrıf olarak atanan Paşa nın ismi zikredilmemiş. IŞS, 170/121-2 (28 Z 1129). Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri, s.25.

28 18 1- Burhan Ağa 25 Ocak-3 Şubat Burhaneddin Ağa 13 Mayıs-22 Mayıs Mütesellim Vekili Yusuf Ağa 25 Kasım-4 Aralık Ömer 25 Aralık Mehmed 4 Mart-25 Mart Hacı Burhan Ağa 26 Şubat Mahmud 6-14 Eylül Mustafa Ağa 12 Ocak Şubat Hacı Mustafa Ağa 9 Ağustos Yusuf Ağa Mart Ocak Mehmed Bey 4 Ağustos Mart Yusuf Ağa /13-22 Mart Yılanlı Hacı Musa Ağa 28 Temmuz -6 Ağustos Aralık Yılanlı Mustafa Alaybeyi Osmanlı Devleti nde askerî düzen, veziriâzamdan beylerbeyine ve ondan sancakbeyine, sancakbeyinden de alaybeyine, alaybeyinden çeribaşılarına doğru giden bir silsile şeklinde işlemekte idi 98. Bir sancakta bulunan timarlı sipahilerin en yüksek âmiri durumunda olan alaybeylerinin timarları serbestti 99. Alaybeyleri, savaş zamanında IŞS, 170/79-2 (Evâsıt-ı S 1129). IŞS, 170/64-1 (Evâil-i C 1129). IŞS, 170/121-2 (Evâhir-i Z 1129). IŞS, 170/139-2 (21 M 1130). IŞS, 170/ (R 1130). IŞS, 170/161-1 (6 R 1131) IŞS; 170/159-2 (Evâhir-i L 1131). IŞS, 170/189-1, 170/192-3 (1 Ra R 1132). IŞS, 171/7-2 (27 S 1146). IŞS, 171/13-1 (Evâsıt-ı L 1146), 171/52-1 (25 Ş 1147). IŞS, 171/80-2 (14 Ra 1148), 171/88-2 (15 Za 1148). IŞS, 171/33-1 (Evâsıt-ı Za 1149). IŞS, 170/36-2; BOA, AA, 27/ , AA, 30/ , AA, 34/ (Evâsıt-ı Za Evâil-i Ca 1173). Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu nda Âyânlık, Ankara 1994, s.204. Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadî ve İctimâî Tarihi( ), İstanbul. 1995, c.ii, s.56 Ö. Lütfi Barkan, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirâî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, İstanbul1943, c.i, Kanunlar, s.287.

29 19 tasarruf ettikleri zeâmetin icap ettirdiği derecede kapıkulu götürmekle beraber, bulundukları yöredeki timar sahipleriyle onların getirmekle yükümlü oldukları kılıç sahiplerini, mensup bulundukları beylerbeyinin maiyetinde olarak, kumanda ederlerdi 100. Alaybeylerinin atama işleri, vilâyet sipahilerinin arzuları doğrultusunda, beylerbeyi veya sancakbeyi arzı üzerine tayin edilir, beylerbeyi ve kadı arzı ile de görevlerinden alınırlardı. Zaman zaman cizye toplama görevi de îfa ettikleri görülmekteydi. 101 Alaybeyleri terfi etmeleri durumunda sancakbeyi olurlardı 102. Timar sisteminin düzgün bir şekilde işleyişi Osmanlı Devleti için büyük önem arz ediyordu. Bu durumda alaybeyine pek çok iş düşüyordu. Savaş sırasında şehit düşen timar sahiplerinin yerine yenisinin atanması 103, savaştan firar edenlerin tespit edilip boş olan timarın doldurulması 104, yine normal zamanlarda ölüm 105, görevden el çekme 106, gibi durumlarda boşalan timarın tevcih edilmesi alaybeyi marifetiyle gerçekleşiyordu. Ayrıca timar sahiplerinin karşılıklı timar değişikliği yapma isteklerini alaybeyi değerlendirip gerçekleştiriyordu. Meselâ, 5 Eylül 1716 tarihinde, Isparta da 7400 akçe timara mutasarrıf olan Hüseyin in timarıyla Gönen Nahiyesi nde, Demirci Mezrası nda 6300 akçe timara mutasarrıf Şahbaz ın timarlarının birbirlerinin semtlerine münasip ve yakın olduğu, kendi hüsn-ü rızalarıyla değişmek istedikleri belirtilmiş neticede alaybeyinin arzıyla bu mübadelenin gerçekleştiği görülmüştür Şubat 1734 tarihinde Pavlu da 3120 akçelik timara gelmeyen Mustafa nın yerine Hasan oğlu İbrahim 108, 14 Aralık 1733 te İran savaşında şehit olan İbrahim in Hacılar da bulunan7400 akçelik timarına Muhammed 109, 5 Ekim 1734 tarihinde Deregümü Köyü nde akçelik timara mutasarrıf Süleyman oğlu Mehmed kendi IŞS, 170/70-1, 170/70-2; M. Zeki Pakalın, a.g.e.,c.i, s.45. Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara 1969, s.50. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Alay mad., İA, C.I, s.293; Ziya Kazıcı, Alay mad., DİA, c.ii, s.347. IŞS, 171/24-2. IŞS, 171/17-1. IŞS, 171/49-1, 171/84-1. IŞS, 171/49-2, 171/67-2. IŞS, 170/81-2 (18 N 1128). IŞS, 171/17-1 (23 N 1146). IŞS, 171/24-2 (7 Recep1146).

30 20 rızasıyla timarı bırakması üzerine yerine Mustafa 110, 15 Eylül 1734 de Hacılar Köyü nde bulunan 7450 akçelik timara da mutasarrıfı vefat ettiğinden yerine Ömer 111, alaybeyi marifetleriyle atanmıştır. Timar tevcihleri beylerbeyi ve sancakbeyinin vazifesi olmakla beraber, sancak sınırları içerisinde hangi timarların boşaldığını ve kimlerin yararlılık gösterip, kimlerin vazifesini yapmadığını ortaya çıkarıp arzda bulunmak alaybeyine düşüyordu. Savaşa iştirak etmeyenlerin timarlarının derhal ellerinden alınması ve bir başkasına tevcih edilmesi de önem arz ediyordu 112. Sefer zamanlarında çeribaşılar, kendi bölgelerindeki timarlı sipahilerle cebelüleri toplayıp alaybeylerinin yanına getirirler, alaybeyleri de bunları sancakbeyinin kumandası altına sevk ederlerdi 113. Zeamet ve timar sahipleri, savaş sırasında gösterilen yerde toplanmak mecburiyetinde idi 114. Timar sahiplerine timar, alaybeylerinin bayrağı altında sefere çıkmak şartıyla verilirdi 115. İncelediğimiz sicillerde Hamid Sancağı nda Alaybeyi olarak görev yapmış kişileri şöylece zikredebiliriz; 1- Mustafa 5 Eylül Osman 13 Aralık Mehmed 15 Eylül Hacı Osman 15 Eylül Eylül Abbas 25 Aralık Aralık IŞS, 171/49-2 (7 Ca 1147). IŞS, 171/49-1 (16 R 1147). IŞS, 170/70-1, 171/59-1. İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası ( ), Ankara 1990, s.32. IŞS, 170/70-2. IŞS, 170/70-1, 171/17-1, 171/24-2, 171/49-2, 171/84-1. IŞS, 170/80-2,170/81-2 (18 N 1128). IŞS, 171/24-2 (6 B 1146). IŞS, 171/49-1 (16 R 1147). IŞS, 171/59-1 (16 R 1147), 171/93-1 (28 R 1148). IŞS,171/84-1 (26 B Ş 1148).

31 21 4- Muhassıl Devlete ait vergi ve resimleri tahsil ile mükellef olan memurlar hakkında kullanılan bu tabir, Osmanlı Devleti nden önce Anadolu Selçukluları nda da aynı anlamda kullanılmıştır 121. Muhassıllık bir eyalet veya sancağın gelirini, hasılatını toplamak demektir. Muhassıl, başlangıçta geliri doğrudan doğruya padişaha ait olan hasların denetiminde görevli kimse iken, sonraları tıpkı mutasarrıflık gibi bir eyalet bazen de sancağın hem yöneticiliğini yapan hem de hasılatını toplayan kimsedir. Valilik ve mutasarrıflık gibi muhassallık da, hemen hemen aynı görevi üstlenen en üst düzeyde bir yönetim kurumudur. Ancak muhassıllık, valilik ve mutasarrıflık gibi genel ve yaygın bir uygulama alanı bulamamıştır 122. Osmanlı Devleti nin hakimiyeti altında yaşayan ahaliden sayılabilecek pek çok çeşit vergi alınmıştır. Bu vergilerin toplanması ve belli bir nizam dahilinde maliyeye intikal ettirilmesi muhassılın göreviydi. Muhassıllar tayin olundukları yerlere giderler, orada bulunan meclise katılarak her mahalle ve köyün nüfus ve ekonomik durumuna göre bir vergi belirlerlerdi. Bu şekilde belirlenen vergilerin yazılı bulunduğu defterler muhassıllar tarafından alınır, merkeze gönderilerek maliyeye takdim edilirdi 123. Gayri Müslim halktan alınan cizye vergilerinin tahsil ettirilip, gönderilmesi de bunların uhdesinde idi 124. Tetkik ettiğimiz dönemde, Saruhan ile Aydın birleştirilerek, bir muhassıllık addedilmiş, bunlara Sığla, Menteşe, Hamid, Teke ve Alâiye sancakları ilâve edilerek Aydın, Saruhan ve tevâbii sancakları muhassıllığı adı verilmiştir 125. Muhassıl Aydın da ikamet eder, toplanacak vergileri özel olarak görevlendirdiği adamları vasıtasıyla tahsil ederdi 126. İncelediğimiz sicillerde, Hamid Sancağı Aydın Muhassıllığı na bağlı idi ve sicillerimizde muhassıl olarak aşağıdaki isimler geçmektedir: M. Zeki Pakalın, a.g.e., c.ii, 569. Musa Çadırcı, a.g.e., s.22. M. Zeki Pakalın a.g.e., c.ii, IŞS;, 171/44-1. IŞS, 171/69,70 ; Önder Bayır, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Manisa nın Sosyal ve İktisadî Durumu, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001, s.73. IŞS; 170/192-1.