T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLER ANABİLİM DALI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU NUN UYGULANABİLİRLİĞİ VE GÜNCEL SORUNLARININ ANALİZİ Ömer IŞIK YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Kenan ÖREN ISPARTA

2

3 ii T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YEMİN METNİ Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Uygulanabilirliği ve Güncel Sorunlarının Analizi adlı çalışmanın, tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurulmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin Bibliyografya da gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve onurumla beyan ederim.

4 iii (IŞIK, Ömer, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Uygulanabilirliği ve Güncel Sorunlarının Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018) ÖZET Ülkemizde Cumhuriyet öncesindeki dönemlerde, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları kullanılmaya başlamıştır. Cumhuriyet in ilan edilmesinden sonra da iş sağlığı ve güvenliğini konu alan birtakım kanunlar ve yönetmelikler yayınlanmış olup son olarak 30 Haziran 2012 de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu yürürlüğe girmiştir. Söz konusu kanundan önce, iş sağlığı ve güvenliği konusundaki hükümler, 4857 sayılı İş Kanunu nun içinde bulunmaktaydı sayılı kanun ile birlikte tüm işyerleri kapsanmış ve ortak bir çatı altında birleştirilmiştir. İş Sağlığı ve Kanunu nun temel amacı, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının henüz ortaya çıkmadan önlenmesine yönelik gereken önlemlerin alınmasını sağlamaktır. Bu bağlamda kanun, koruma ve önlemeye dair birtakım uygulamalar barındırmaktadır. Buna yönelik olarak kanun, konuyla ilişkili belirli tanımlamaları ve gerek işçilerin gerekse işverenlerin yükümlülüklerini kapsamlı bir biçimde sunmaktadır. Bu tez çalışmasında, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu tüm boyutları ile ele alınmakta ve kanunun getirmiş olduğu önemli saptamalar ile beraber karşılaşılan sorunlara yer verilmektedir. Anahtar kelimeler: 6331 Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu, Koruma Ve önleme, Tazmin, İş Sağlığı Ve Güvenliği

5 iv (IŞIK, Ömer, The applicability of the law of work health and security and the analysis of current problems, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018) ABSTRACT In Turkey, occupational health and safety practices started to be used in the pre-republic periods. Following the declaration of the Republic, a number of laws and regulations related to occupational health and safety were published and finally, on June 30, 2012, Law No on Occupational Health and Safety entered into force. Prior to this, the provisions on occupational health and safety were included in the Labor Law No With the Law No. 6331, all workplaces are included and merged under a common roof. The main aim of the Occupational Health and Safety Law is to ensure that precautions are taken to prevent occupational accidents and occupational diseases before they occur. In this context, the law contains a number of applications for protection and prevention. To this end, the law provides a comprehensive overview of specific definitions related to the issue and the obligations of both employers and employers. In this thesis study, the Law on Occupational Health and Safety is dealt with in all dimensions and includes the important findings that the law brings and the problems that are encountered. Key Words: Occupational Health and Safety Act No. 6331, protection and prevention, compensation, occupational health and safety

6 v İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI... i YEMİN METNİ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... v ÇİZELGELER LİSTESİ... viii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 1.1. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİN TANIMI İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ NİN TARİHSEL GELİŞİMİ Dünya da İş Sağlığı ve Güvenliğinin Ortaya Çıkışı Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Ortaya Çıkışı Tanzimat Öncesi Dönem (1839) Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Sonrası Cumhuriyet Dönemi İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİN EKONOMİK BOYUTLARI İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Topluma Maliyeti İşçi ve Ailesi Açısından İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Maliyetleri İşletme ve İşveren Açısından İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Maliyetleri Ülke Ekonomisi Açısından İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Maliyeti İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarından Kaynaklanan Maliyet Türleri İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Doğrudan (Görünür) Maliyetleri İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Dolaylı (Görünmez) Maliyetleri İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Dışsal Maliyetleri İKİNCİ BÖLÜM 2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE TARAFLARIN HAK VE SORUMLULUKLARI 2.1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE TARAFLARIN HAK VE SORUMLULUKLARINA GENEL BAKIŞ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ İş Sağlığı ve Güvenliğinde İşverenin Genel Yükümlülükleri İşverenin İşçiyi Bilgilendirme ve Eğitme Yükümlülüğü Mevcut Düzenlenme Şekli Eğitimin Önemi ve Uygulama İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Sağlama Yükümlülüğü... 43

7 vi İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetlerini Sağlamanın Genel Yükümlülükleri İşyeri Hekimi İstihdam Etme Yükümlülüğü İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Eleman İstihdam Etme Yükümlülüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Oluşturma Zorunluluğu Risk Değerlendirmesi Yapma Yükümlülüğü İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HUKUKUNDA ÇALIŞANLARIN SORUMLULUKLARI VE HAKLARI Çalışanların İş Sağlığı ve İş Güvenliği Hukukunda Genel Sorumlulukları Çalışanların Yükümlükleri Çalışanın Hakları Eğitim ve Bilgilendirilme Hakkı Katılım Hakkı Çalışmaktan Kaçınma Hakkı DENETİM ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNUNUN UYGULANABİLİRLİĞİ VE GÜNCEL SORUNLARI SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU NUN UYGULANABİLİRLİĞİ İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun Genel Çerçevesi, Kapsamı ve Yürürlük İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda Tarafların Yükümlülükleri İşverenin Yükümlülükleri Çalışanların Yükümlülükleri Devletin Yükümlülükleri Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Getirdiği Yenilikler Çalışanların Görüşlerinin Alınması ve Katılımlarının Sağlanması Çalışanların Bilgilendirilmesi ve Eğitimi Önleme Anlayışı İş Güvenliği Uzmanı ve İşyeri Hekimi Çalıştırma Zorunluluğu Tedrici Uygulama Küçük İşletmelere Destek Risklerden Korunma İlkeleri Sağlık Gözetimi Yükümlülüğü Çalışan Temsilcisi Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimi Güvenlik Raporu veya Büyük Kaza Önleme Politika Belgesi SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU NUN GÜNCEL SORUNLARI den Az İşçi Çalıştıran Ve Az Tehlikeli Sınıfta Yer Alan İşyeri Sahibi İşverenlerin Yetki Ve Yükümlülükleri Bakımından Karşılaşılan Sorunlar Risk Değerlendirmesine İlişkin Sorunlar Hizmet Sunumundan Kaynaklanan Sorunlar... 95

8 İşyeri Hekimi Çalışma Süresine İlişkin Sorunlar Bilgilendirme Ve Sorunların Çözümüne Destek Verilmemesinden Kaynaklanan Sorunlar İsg Kâtip Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar Kanunun Öngördüğü İdari Para Cezalarına İlişkin Sorunlar İş Sağlığı Ve Güvenliği Hizmetlerine Sağlanacak Destekle İlgili Uygulama Sorunları Risk Değerlendirmeye Yönelik Sorunlar SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ vii

9 viii ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge yıllarında Meydana Gelen İş Kazası ve Meslek Hastalıları Çizelge 1.2. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sonucu Ölen Kişilerin Yıllara Göre Dağılımı.. 18 Çizelge 1.3. İş Kazalarının Geçici İş Göremezlik Sürelerine Göre Dağılımı Çizelge 1.4. Meslek Hastalığı Sonucu Geçici İş Göremezlik Sürelerine Göre Dağılımı... 20

10 1 GİRİŞ İş sağlığı ve güvenliği kavramı, modern toplumlarda insana gösterilen değer ve önemin neticesinde sürekli gelişime açık bir bilim dalı olarak karşımıza çıkmaktadır. İş sağlığı ve güvenliğine yönelik olarak gerçekleştirilen uygulamaların temel hedefi; çalışanları, işyerlerinde meydana gelen kazalardan ve meslek hastalıklarından korumak ve bunun bir sonucu olarak da daha sağlıklı bir çalışma ortamında faaliyetlerini gerçekleştirmelerini sağlamaktır. Fakat, söz konusu bu koruma ve önleme durumu, gerek Türkiye de ve gerekse diğer ülkelerde pek mümkün olamamaktadır. Dünya üzerinde her yıl 160 milyona yakın çalışanın, iş kazası ve meslek hastalıkları nedeniyle yaralanması veya hastalanması bu durumun bir göstergesidir. Gelişmiş ülkeler için iş kazalarının ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti, bu ülkelerin Gayri Safı Milli Hasılalarının % l i ile % 3 ü arasında değişmektedir. Ülkemizde ise bu durum çok daha önemlidir yılı SSK istatistiklerine göre; iş kazası ve 384 meslek hastalığı meydana gelmiş, 843 insanımız hayatını kaybetmiş, 1693 kişi sürekli olarak çalışamaz duruma gelmiştir. Bununla birlikte, bu istatistiklere yansımamış olan birçok iş kazasının ve meslek hastalığının da olduğu bilinmektedir. Ülkemizde, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının neticesinde ortaya çıkan - maddi ve manevi zararlar, ülkenin ekonomisi bakımından oldukça yüksek seviyelere varmaktadır. Dolayısıyla bu durumun önüne geçmek ve çalışanların daha iyi koşullarda çalışmalarını sağlamak açısından iş sağlığı ve iş güvenliği konularında ciddi önlemlerin alınması zorunludur. Türkiye de iş sağlığı ve güvenliğini konu alan oldukça fazla yasal mevzuat bulunmasına rağmen; bu mevzuatlar dağınık bir halde bulunmaktadır. Ayrıca mevzuatları denetleyecek etkili bir devlet denetim mekanizması mevcut değildir. Dikkate alınmayan Anayasa maddeleri, uygulanmayan yasal düzenlemeler, tüzük ve yönetmelikler varken sosyal hukuk devletinin yeterince uygulanmadığı söylenilebilir.

11 2 İş sağlığı ve güvenliği alanında, gerek Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın ve gerekse bakanlığa bağlı kurumların görevlerini tam anlamıyla yerine getiremedikleri, denetimleri ve yönlendirmeleri yapamadıkları, yapılan denetimlerin de yeterli seviyede olmadığı görülmekte, farklı iş alanlarında, her geçen gün can kayıpları ile sonuçlanan iş kazaları ve meslek hastalıklarıyla karşı karşıya kalınmaktadır. Ülkemizde ortaya çıkan iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en önemli sebeplerinden birisi de tarafların eğitimsizliğidir. Taraflar, hem mevzuatlar açısından hem de bilgi ve donanım açısından yetersizdirler. Dolayısıyla söz konusu eksiklikler ile sağlıklı bir çalışma ortamı sağlanamamaktadır. İş sağlığı ve iş güvenliği sorunları ancak tarafların konu hakkında bilinçlendirilmesi ile mümkün olabilir ve bu da ancak eğitim ile gerçekleşebilir. Eğitim ve etkin bir denetim mekanizması ile iş kazalarının büyük çoğunluğunun önüne geçilebilir. Ülkelerin zenginliği açısından kaynakları daha etkin şekilde değerlendirmek, iş sağlığı ve iş güvenliğine bağlıdır. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının işletmelere getirmiş olduğu maliyetlerin, zamanında alınması gereken sağlık ve güvenlik önlemlerinin işletmelere yükleyeceği maliyete göre çok daha fazla olacağı bir gerçektir. İş kazaları ve meslek hastalıklarının maliyet hesabı yapılırken, söz konusu maliyetlerin üzerine dolaylı maliyetlerin de eklenmesi gerekmektedir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önüne geçebilmek açısından işyerlerinde Önce insan, önce sağlık, önce iş güvenliği bilinci ve algısı yerleştirilmeli, bütün süreçlerde öncelik, iş sağlığı ve güvenliğine verilmelidir. Bu tezin amacı tarihinde kabul edilen ve eski iş kanununa oranla daha koruyucu, daha ayrıntılı hükümler taşıyan ve Avrupa Birliği mevzuatının ışığında hazırlanan 4857 sayılı İş Kanunu nun iş sağlığı ve iş güvenliği mevzuatlarını incelemek, tarafların tutum ve davranışları irdelemek ve Avrupa Birliği nde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yapılmış olan çalışmalara genel bir bakış açısı altında karşılaştırmak ve bir hizmet modeli oluşturmaktır. İş sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili bir hizmet modeli oluştururken hedeflediğimiz temel varsayımımız iş sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanmasının ancak işçi, işveren, devlet ve tüm toplum kesimlerinin aktif katılımı ile gerçekleştirilebileceğidir. Bu varsayımımızı tümdengelim yöntemi kullanarak sınamaya çalışacağız. Bilindiği gibi

12 3 tümdengelim bir ya da birden çok varsayımdan mantık kanunlarına göre, bir neticeleme ispatlayış ya da çıkarsama işlemidir. Tümdengelimle varılan sonuç, bir önermeler zinciridir ve önermeler mantık kanunları ile doğrudan doğruya çıkarılmaktadır. Tümdengelimle varılan bir ispatlama da, neticeler varsayımlarda saklıdır ve mantıksal analiz yöntemleri ile ispatlanmaları gerekir. Tümdengelimin temelinde bütün için doğru olan, parçaları içinde doğrudur ilkesi yatar. Çalışmamız kapsamı gereği temel varsayımımız olan İş sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanmasının ancak iş, işveren devlet ve tüm toplum kesimlerinin aktif katılım ile gerçekleştirileceği önermesi, tüm ülkeler açısından doğru olan bir önermedir. Mantıksal analiz yöntemi ile belgeler üzerinde gözlem yaparak ülkemiz açısından geçerli olabilecek bir hizmet modeli geliştirilmiştir. Çalışmamızda pek çok kanun, yönetmelik, makaleler üzerinde gözlem yapılmıştır. Ülkemiz açısından bir iş sağlığı örgütlenme modelinde hizmetin kullanıcısı pozisyonunda bulunanların katılım sağlamaları hedeflenmelidir. Böylelikle hem hizmet sunanların hem de hizmeti alanların tek çatı altında bulunduğu modelde denetim gereklilikleri de meydana getirilmeye çalışılacaktır. İş sağlığı ve iş güvenliği alanında karşılaşılan problemlerin çözümünün ana odağı, bütün seviyelerdeki ilgililerin katılım göstermelerini sağlamaktır. İşyelerinde karşılaşılan ve maddi-manevi oldukça yüksek zararlar ile sonuçlanan iş sağlığı ve iş güvenliği sorunları, yalnızca aktif bir şekilde toplumsal katılım ile çözülebilir. Aktif bir toplumsal katılım bulunmadığı takdirde ise sorunların çözümü yalnızca devlet tarafından üstlenilmektedir. Devlet tarafından üretilen çözümler, aktif bir toplumsal katılım ile desteklenmediği sürece, iş sağlığı ve iş güvenliği hizmet modelinin en önemli parçası eksik kalacaktır. Ayrıca AB üyesi olmayı hedefleyen bir ülkede ekonomik ve sosyal sorunların çözümlenmesinde sosyal diyalog mekanizmasının meydana getirilmesi, oldukça büyük bir önem arz etmektedir. İş sağlığı ve iş güvenliği kapsamında ihtiyaç, öncelik, politika ve stratejilerin tespit edilmesinde, bu alanda oluşturulması gereken güç birliği oldukça büyük bir önem taşımaktadır. Çalışma kapsamında oluşturmaya çalışılan modelde ekonomik ve sosyal alanda güç birliğinin oluşturulması amaçlanmaktadır.

13 4 BİRİNCİ BÖLÜM 1. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 1.1 İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİN TANIMI Sağlık kavramı, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafınca Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil aynı zamanda bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir huzur ve iyilik halidir olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan hareketle iş sağlığı ve iş güvenliği, işyerlerinde bir işin yürütülmesine bağlı olarak meydana gelen tehlike ve sağlığa zararlı olabilecek koşullardan korunmak ve daha kaliteli bir çalışma alanı oluşturabilmek amacıyla gerçekleştirilen bütün uygulamalar olarak ifade edilebilir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve WHO tarafınca hala kullanılan iş sağlığı ve iş güvenliği tanımı, Her meslekte çalışanların yüksek düzeyde fiziksel ve ruhsal ve sosyal bir ortama kavuşturulmaları ve bu durumun sürdürülmesi için yapılan çalışmaların tümü şeklinde yapılmıştır. İş sağlığı ve güvenliğini tehdit eden bir kavram olarak karşımıza çıkan kaza kavramı; beklenilmedik bir zamanda gerçekleşen, kişi ya da kişilere meydana geldiği anda veya daha sonra maddi-manevi zararlar veren olaylar şeklinde tanımlanır. Buna bağlı olarak iş kazası ise; işyerlerinde faaliyetlerini sürdürmekte olan çalışanların yaşadıkları kazalar şeklinde tanımlanabilir. İş kazası ve meslek hastalığına yönelik tanımlama yalnızca 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu tarafından yapılmış bulunmaktadır. Söz konusu kanunun 11. maddesinde iş kazası, Belirtilen hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olay şeklinde yer almaktadır. Aynı kanunda meslek hastalığı ise, Çalışanların çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza halleridir olarak yer almaktadır. Hem meslek hastalıkları hem de iş kazaları, öngörülemeyen bir anda meydana gelen istenmeyen durumlardır.

14 5 Bütün dünya üzerinde ve özellikle de Türkiye gibi gelişme aşamasında bulunan ülkelerde, iş sağlığı ve iş güvenliğiyle alakalı olarak belli başlı birtakım sorunlarla karşı karşıya kalınmaktadır. Söz konusu sorunların çıkması, çalışan sağlığını etkilemekle birlikte işin verimine de olumsuz yönde etki etmektedir. Teknolojide yaşanan gelişme ve değişimlerin oldukça hız kazanmasıyla birlikte, iş kazalarının sayısında da artış görülmektedir. Teknolojideki gelişmeye paralel olarak meydana gelen durumun kaynağında, gerekli tedbirlerin alınmaması ve alınan tedbirlere de uyulmaması yatmaktadır (Demircioğlu ve Centel 1999: 125). İş sağlığına ve iş güvenliğine yönelik tedbirler, maddi zarar ve kayıplardan önce, insanların huzurunu ve mutluluğunu sağlamayı amaçlamaktadır. İş sağlığının ve iş güvenliğinin, insanların mesleki tehlikelerden arınmış bir çalışma ortamında çalışmasını sağlayarak; gerek beden sağlığı ve gerekse ruh sağlığı açısından bir koruma kalkanı oluşturacağı görülmektedir. İş güvenliğinin öncelikli prensibi Önlemek ödemekten daha ucuz ve insancıldır görüşüdür. Bu prensibin doğrultusunda iş güvenliğinin temel amacı; kazaları henüz ortaya çıkmadan önce önlemek olarak ifade edilebilmektedir. Söz konusu kazaları önleyebilmek için ise işyerlerindeki risklerin iyi analiz edilmesi ve buna uygun koruma çalışmalarının yapılması gerekmektedir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının işyerlerine yüklemiş olduğu direkt maliyetler, önceden iş sağlığı ve iş güvenliği için alınacak önlem maliyetlerine göre kat kat daha fazladır. Dolayısıyla işyerlerinde gereken sağlık ve güvenlik tedbirlerinin alınması iktisadi bir gereklilik durumundadır. Gerekli iş sağlığı ve iş güvenliği tedbirlerinin alınmamış olmasının neticesinde, iş kazaları ve meslek hastalıklarıyla karşı karşıya kalınmaktadır. Bu durumun sonucunda da hem işgücü hem de maddi kayıplar meydana gelmektedir. Ülkelerin, işgücü kaynaklarının verimliliği bir anlamda iş sağlığı ve iş güvenliğiyle bağlantılıdır. İşverenler ekonominin temel kaynaklarından biri olan işgücünü ne kadar korurlarsa o kadar fazla verim alacaklardır. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının sonucunda ortaya çıkan can ve uzuv kayıplarının neticesinde toplum içinde onarılamaz sosyal yaralar oluşmaktadır. Bu kapsamda iş sağlığı ve iş güvenliği, ekonomik faktörleriyle birlikte sosyal faktörleri ile de ülkelerin gelişmesinin önündeki önemli sorunlardan biri olmaktadır.

15 6 İşyerlerinde meydana gelen iş kazalarının temelinde güvensiz durumlar ve güvensiz davranışlar olmak üzere iki neden yatmaktadır. Adlandırılmalardan da anlaşılabileceği üzere güvensiz durumlar, işyerinde herhangi bir sebepten meydana gelebilecek tüm olayları kapsarken güvensiz davranışların temelinde çalışanın kendi davranışlarının sonucunda karşı karşıya kalabileceği olayları kapsamaktadır. İş kazaları incelendiğinde, kazaların %50 si kolay bir şekilde önlenebilecek kazalar iken, %48 i planlı bir çalışmayla önlenebilecek kazalardır. Bu iş kazalarının yalnızca %2 si önlem alınsa dahi önlenemeyecek kazalardır. Dolayısıyla iş kazaları, %98 oranında önlenebilecek kazalardır yorumu yapılabilmektedir. Çalışma hayatında, pek çok riskli unsur bulunmaktadır. Söz konusu bu unsurlar; işin kendisi ve kullanılan ve üretilen maddeler ile kişisel sağlık ve güvenlik olarak ikiye ayrılabilir. Önlemek ödemekten ucuzdur bilincinden yola çıkılarak, işyerlerinde tehlikelerin temel kaynaklarını tespit edip ortaya çıkabilecek risklerin kontrol altına alınması, işyerlerinde istenmeyen durumları ve kazaları azaltarak tehlikeli durumların da ortadan kaldırılmasını sağlayacaktır. Söz konusu önlemlerin uyumlu bir ekip çalışmasıyla işyerlerinde uygulanması Risk Değerlendirme Çalışmaları şeklinde ifade edilmektedir. 1.2 İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ NİN TARİHSEL GELİŞİMİ Günümüzde literatüre İş sağlığı ve iş güvenliği olarak yerleşen kavramın bugünkü bilimsel anlamına ulaşması uzun bir süreci kapsamaktadır. İşin olduğu her yerde içgüdüsel bir biçimde gerek işverenlerin gerekse çalışanların kazalardan korunmak için birtakım çalışmalar yapmış oldukları tarihin çok eski dönemlerinde dahi görülmektedir. Bununla birlikte teknolojik gelişmelerin günden güne hızlandığı çağımızda, söz konusu gelişme ve değişimler de iş sağlığı ve güvenliği alanındaki gelişmelere ışık tutmuştur. Dolayısıyla iş sağlığının ve güvenliğinin tarihçesinin çok eski çağlara dayandığı görülmektedir (Yılmaz, 2003:5). Bilindiği üzere üretimin başlaması, ilk insanla birlikte olmuştur. Ancak zaman içinde üretimin kaynakları, sonuçları ve metotları çok büyük değişiklikler göstermiştir. Taşın ve toprağın işlenmesi, madencilik metotlarının gelişimi, ateşin icat edilmesi, buhar gücünün iş hayatında kullanılması, iş aletlerinde ve üretim araçlarındaki gelişmelerde

16 7 oldukça büyük etkiler yapmıştır. Bunun bir sonucu olarak çalışma alanları da tamamen değişme ve gelişme göstermiş olup karşılaşılan iş sağlığı ve güvenliği sorunları da artmıştır. Meydana gelen bu sorunların çözümü için yapılan uygulamalar da iş sağlığı ve güvenliğinin gelişiminde bir temel oluşturmuştur. M.Ö 370 yıllarında Hipoktrat ın, kurşunun zararlı etkilerine yönelik olarak yapmış olduğu çalışma, iş sağlığı ve iş güvenliğine yönelik ilk yazılı bulgu olarak tarihe geçmiştir. Bununla birlikte iş sağlığı ve güvenliğine yönelik kabul görmüş olan bir başka çalışma ise İtalyan asıllı Bernardino Ramazzini nin ( ) bilimsel çalışmalarıdır (Alper, 1992: 84) Dünya da İş Sağlığı ve Güvenliğinin Ortaya Çıkışı İş sağlığı ve iş güvenliğinin iş hayatında ve toplumda bilimsel anlamda ilk kullanımı, Sanayi Devrimi nin başlangıçlarına uzanmaktadır. Sanayi Devrimi gerçekleştirilmeden önce de insanlar geçimlerini sağlamak ve hayatlarını idame ettirebilmek adına üretim yapmakta ve bu üretimin büyük bir kısmı tarımdan elde edilmekteydi. Fakat iş sağlığı ve güvenliğinin çalışma hayatında kullanılması ve toplumsal bir bilincin oluşmaya başlamasının doğuşu Sanayi Devrimi ile gerçekleşmiştir (Andaç, 2003: 18). Fransız ihtilalinin ve temelindeki eşitlik anlayışının, yapıldığı dönemdeki ekonomik ve sosyal yaşamı büyük ölçüde etkilediği bilinmektedir. Ekonomik liberalizm tarafından savunulan Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler algısı, çalışma hayatında da eşitlik ve özgürlük rüzgarları estirmiştir yılında yayınlanmış olan Fransız İnsan ve Yurttaşlık Hakları Bildirgesi nde her siyasi toplum amacının, kişinin doğal, dokunulmaz ve vazgeçilmez haklarının korunması olduğunu belirtilmiş, kişinin doğuştan sahip olduğu temel hak ve özgürlüklerin siyasi mekanizmalar tarafından ortadan kaldırılması ya da sınırlandırılması mümkün değildir düşüncesi yaygınlamıştır. Toplumda yaşayan her bireyin eşit ve özgür olduğu varsayımından yola çıkılarak, işçiler ve işverenlerin aralarında kurulacak hukuki iş ilişkisinin uyum içerisinde kendi kendine meydana gelebileceği düşünülmüş olup bütün mesleki kuruluşlar ve hükümetin taraflar arasında aracılık etmesinin önüne geçilmiştir. Daha sonra Le Chapelier Yasası

17 8 ile birlikte de sendikal örgütlenmelerin gerçekleşmesine müsaade edilmemiştir (Talas,1990:42). Üretimin el ve küçük tezgah sanayisinden, büyük sanayi ve fabrikalara doğru geçişi, ilk zamanlarda çalışanlar için olumlu katkılar yaratmışsa da, zamanla büyük kitlelerin kentlere akın etmesi ve makinelerin bir çok işgücünün yerini alması sonucu, işgücü arzı, işgücü talebinden fazla oluşmuş, bu durum işçiler aleyhine gelişmiştir. İşçilere pazarlık etme şansları bırakılmamış ve dolayısıyla işçiler ağır şartlarda çalışmayı kabul etmek durumunda bırakılmışlardır. İşçiler fabrikalarda ve maden ocaklarında 16 ila 18 saat gibi uzun süre ve ağır koşullarda, düşük ücretler ile çalışmaya mecbur bırakılmışlardır. Sanayi Devrimi nin getirmiş olduğu bu ağır zor çalışma şartları, iş kazaları ve meslek hastalıklarını da beraberinde getirmiş işverenler gerekli önlem ve tedbirleri alma gereği bile hissetmemişlerdir. Hükümet, işçiler ile işverenleri arasındaki ilişkilere ilk olarak iş sağlığını ve güvenliğini korumak amacıyla müdahalede bulunmuştur. İşçilerin uzun çalışma saatlerinin belli bir sınırda tutulması, çocuk işçilerin korunması için çalışmaya başlama yaşının belirlenmesi, kadın işçilerin belirli haklarla koruma altına alınması, bütün çalışanlara haftalık tatil hakkının verilmesi, işyerlerinde iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek için çeşitli tedbirlerin alınması ve bu hakların denetlenmesi amacıyla çeşitli teşkilatların oluşturulması, devletler için bir zorunluluk haline gelmiştir. İlk olarak çocukların ve kadınların çalışma hayatında korunması amacıyla başlatılan gelişmeler zaman içerisinde bütün işçilerin korunmasına ilişkin ve işçilerin lehine olan ve kesin emirler içeren bir iş mevzuatının oluşturulmasını sağlamıştır. İş sağlığı ve güvenliğinin gündemde olduğu dönemlerde İngiltere parlamento üyelerinden biri olan Antony Ashly Cooper tarafından çalışma şartlarını düzenlemek amacı ile uzun çalışma sürelerinin kısaltılması, maden ocaklarında ve fabrikalarda çalışan kadınların ve çocukların korunmasını öneren kanunlar yayınlanması konularında birtakım çalışmalar yapmıştır ile 1804 yılları arasında yaşamış olan Thomas Percival tarafından genç işçilerin çalışma saatleri ve şartlarına yönelik olarak kapsamlı bir rapor hazırlanmıştır. Bu durum yasa koyuculara başta kadın ve çocuk işçiler olmak üzere tüm işçiler yararına hukukun düzenlenmesi zorunluluğunu getirmiştir. Ancak bu düzenlemeler zaman almış hemen gerçekleştirilememiştir. Bir parlamenter ve bir işveren

18 9 olan Sir Robert Peel parlamentoda birtakım girişimlerde bulunarak 1802 de Çırakların Sağlığı ve Morali ile işçi sağlığı ve iş güvenliğine yönelik olarak İngiltere de ilk yasanın çıkarılmasını sağlamış, çocuk işçilerin çalışma süresini günde en çok 12 saat ile sınırlandırmış, gece çalışmalarını yasaklamış ve işyerlerinin ergonomik koşullara adaptasyonunu öngörmüştür (Yılmaz, 2003). İş sağlığı ve güvenliği üzerine yapılan bu çalışmaların yanı sıra devletin ilk ciddi anlamda müdahalesiyse; fabrikalarda çalışan işçilerin uzun çalışma saatlerini sınırlamak amacıyla oluşturulan ve çırakların sağlık ve moral açısından korunmasını sağlayan 1802 yılında yayınlanmış Factory Act adlı kanundur. Bu kanun ile birlikte, fabrikada çalışan çırakların çalışma saati günde 12 saat ile sınırlandırılmış olup bununla birlikte yılda bir defa yeni kıyafet verilmesi, ayda bir defa kiliseye gönderilmesi, fabrikaların düzenli bir şekilde havalandırılması ve yılda iki kere fabrikaların badana edilmesi zorunlu kılınmıştır. Sırasıyla 1804, 1819 ve 1833 yıllarında oluşturulan kanunlarla çalışanların emeklerinin korunmasına ilişkin olarak birtakım önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu düzenlemeler, yalnızca İngiltere ile sınırlı kalmamış olup aynı zamanda Avrupa ülkelerine ve Kuzey Amerika ya da örnek olmuştur (Serter, 1994: 16-7) yılından sonra çıkarılmış olan kanunlar ile birlikte, 9 yaşından daha küçük işçilerin çalıştırılmaması ve cumartesi günleri ise çalışma saatinin dokuz saate indirilmesi koşulu getirilmiştir. Ancak sözü geçen bu kanunlar yalnızca kâğıt üstünde kalarak iş güvenliği alanında fazla bir etkisi olmamıştır. Fakat bu adımlar uygulanmasa dahi hükümetin ilk defa çalışanlarını koruyucu özellikte yasal tedbirler alması bakımından oldukça önemli görülmüştür. Resmi olarak iş güvenliği denetim teşkilatının oluşturulabilmesi açısından 1833 e kadar beklenilmek durumunda kalınmıştır te ise dokuma sanayisinde faaliyet gösteren bütün çocukların haftalık çalışma saatleri en fazla 48 saat şeklinde belirlenmiş ve çalışanları koruma amaçlı verilen hükümlerin yürürlüğe girmesi için ilk defa etkili bir iş denetimi teşkilatı kurulmuştur. İş sağlığı ve güvenliği konusunda gittikçe bilinçlenen işçiler için 1824 yılında kendi aralarında birleşme ve işverene karşı daha güçlü olma imkanı sunulmuştur. Daha sonra işçiler de ekonomik ve sosyal çıkarlarını koruyabilmek ve arttırmak adına kendi aralarında birleşerek fiili işçi topluluklarını oluşturmuşlardır. Sonrasında hükümet, işçiler tarafından oluşturulmuş olan söz konusu bu fiili toplulukların tüzel kişiliğini tanıma

19 10 yoluna gitmiş ve böylelikle işçi sendikaları dünya üzerinde ilk kez meydana gelmiştir. Sendikalar ile işçilerin işbirliği neticesinde, işverenlerin karşısında daha güçlü bir taraf ortaya çıkmış olup özellikle toplu iş sözleşmeleriyle çalışma koşullarında olumlu değişiklikler sağlanmıştır senesinde yürürlüğe girmiş olan kanun sayesinde kadınların ve 18 yaşından daha küçük olan çocukların yeraltı işçiliklerinde çalışmaları yasaklanmış ve bunun önlenmesini sağlamak amacıyla Maden Ocakları Müfettişliği kurularak çocukların ve kadınların hakları güvence altına alınmıştır (Yılmaz, 2003). İş sağlığı ve güvenliği konusunda önemli bir adım daha atılarak 1844 te işyerlerinde çalışan hekimlerin sorumlulukları arttırılarak sağlık bakımından daha tehlikeli ortamlarda çalışan işçilerin sağlık kontrollerini işyeri hekimlerinin yapması sağlanmıştır senesinde birtakım tehlike arz eden meslek hastalıklarının bildirilmesi zorunlu tutulmuş ve bununla birlikte Thomas Morison Legge ilk hekim ve iş güvenliği müfettişi olarak atanmıştır. Yaptıkları gözlem ve çalışmaların neticesinde Legge, tıpkı kurşun zehirlenmesi gibi şarbon hastalığının da meslek hastalığı olduğunu savunmuş ve bu konuya yönelik olarak bir tüzüğün kabul edilmesini sağlamıştır (Yılmaz, 2003). İngiltere de bu alanda pek çok yasal düzenleme gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte İsviçre de 1840, Fransa da 1841, Almanya da 1849 ve ABD de ise 1877 yıllarında iş sağlığı ve iş güvenliğine yönelik olarak birçok kanun çıkarılmıştır. Devam eden yıllarda, bu ülkelerde mevzuatı ve uygulamayı geliştiren düzenlemeler yapılmış olup gelişmekte olan diğer ülkelerde bu amaca yönelik düzenlemeleri başlatan birtakım çalışmalar gerçekleştirilmiştir (Alper, 1995: 85). İşçilerin korunması için ortak hareket edilmesi gerektiği zaman içinde daha iyi anlaşılmış olup uluslararası örgütlerin kurulmasının önü açılmıştır. Birinci Dünya Savaşı nın başlamasıyla birlikte iş hukukuna yönelik ulusal ve uluslararası çalışma ve düzenlemeleri de engellenmiştir. Savaşın sonunda imzalanmış olan Versay Barış Antlaşması ile birlikte 1919 yılında Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) kurularak işçilerin sorunları için uluslararası seviyede çözüm imkânı sunulmuştur. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra uluslararasında yapılan işbirlikleri daha da ilerlemiş olup iş hukukuna yönelik sözleşme ve tavsiye kararlarının oluşturulmasında ILO nun etkisi olmuş ve 1946 senesinde Birleşmiş Milletler ile imzalamış olduğu anlaşmanın sonucunda bir uzmanlık kuruluşu haline gelmiştir.

20 11 Uluslararası Çalışma Örgütü ve Dünya Sağlık Örgütü ile işbirliği yapmış olan pek çok kuruluş tarafından iş sağlığı ve güvenliği konusunda önemli çalışmalar yapmışlardır. Uluslararası Çalışma Örgütü nün kimyasal maddelere yönelik olarak belirlemiş olduğu işyerlerinde maruz kalma değerleri ve işçi sağlığı ve iş güvenliğine yönelik alınmış olunan kararlar ve imzalanan uluslararası sözleşmeler, bu alandaki sorunların çözümüne önemli katkılarda bulunmuştur. Uluslararası Çalışma Örgütü nün ve Dünya Sağlık Örgütü nün katkıları ile kalitesiz ve olumsuz çalışma şartlarının düzenlenmesi amacıyla yasal düzenlemeler ve bilimsel çalışmalar yapılarak iş güvenliği mevzuatı oluşturulmaya çalışılmıştır. 19. yüzyılın ortalarına doğru işçi ile işverenler arasındaki ilişkilere müdahalede bulunma zorunluluğu, görüldüğü üzere günümüzdeki teknik ve günün koşullarına uyumlu olarak değişim ve gelişim gösteren iş mevzuatının oluşturulmasının önünü açmıştır. Bu mevzuat ile birlikte çalışanlara, bireysel avantajları doğrultusunda gelişim gösteren, hükümet tarafından cezai yaptırımlar ile koruma altına alınan iş sağlığı ve iş güvenliği hakları tanınmıştır. İş sağlığı ve güvenliği kavramı, barındırdığı önem itibarıyla pek çok ülkede zaman içinde anayasalarla teminat altına alınmıştır Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Ortaya Çıkışı Dünya üzerinde iş sağlığı ve güvenliğinin gelişimiyle Türkiye de görülen gelişim pek çok anlamda farklılıklar göstermiştir. Osmanlı İmparatorluğu nun hakim olduğu dönemlerde büyük işçi kitlelerinin çalıştığı sanayi kuruluşları genellikle yabancıların elinde bulunduğu için ekonomik yaşam çoğunlukla el sanatları ve tarımda yoğunlaşmıştır. İş sağlığı ve güvenliğinin Türkiye deki tarihsel gelişimini üç kısımda incelemek mümkündür Tanzimat Öncesi Dönem (1839) Tanzimat Fermanı nın yayınlanmasından önceki dönemlerde Osmanlı da Sanayi Devrimi nin etkileri henüz görülmemiş olduğundan dolayı büyük ölçekte faaliyet gösteren işyerleri bulunmamaktaydı. Bu dönemlerde genellikle küçük sanat ve atölye

21 12 üretimine dayanan işyerleri yaygınlık göstermekteydi. Gerek ekonomik gerekse ticaret hayatının örf ve adetler ile düzenlenmekte olduğu bu dönemde zaviye olarak adlandırılan esnaf meslek kuruluşları faaliyet göstermekteydi. Meslek hayatında yükseliş çıraklık, kalfalık ve ustalık aşamalarına göre gerçekleşmekteydi ve Fütüvvetname adı verilen kaynakta söz konusu bu aşamaların kuralları belirlenmişti. Zaviyeler yerini zamanla loncalara bırakmıştır (Akyiğit, 2003:40). İşyerlerindeki çalışma şartlarını loncaların kural ve gelenekleri belirlemekteydi. Bu hem kapitülasyonların etkileriyle hem de savaşların devam etmesiyle loncaların, teknik gelişmeler ve yenilikler karşısında açık ve istekli olmamaları nedeniyle ekonomik ve sınai yaşam da gelişme gösterememiştir (Turan, 1990:132) Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Sonrası Tanzimat Fermanı nın ilan edilmesiyle birlikte birtakım girişimlerin sonucunda işçilerin faydalarına olacak düzenlemeler yapılmıştır. Özellikle Ereğli Kömür İşletmeleri nin Deniz Bakanlığı na geçmesiyle birlikte kömür ocaklarında çalışanların çalışma şartlarına düzenleme getiren yeni kanunlar çıkarılmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu nda askeri amaçlı üretimlerden ziyade el tezgâhına yönelik gelişmeye başlayan sanayileşme, sonrasında kömür ocakları, madenler, demir yolu yapımı ve tütün işletmelerinin katılımıyla devam etmiştir. Bu dönemlerde çalışma şartları oldukça ağır, çalışma saatleri 16 saate yakın ve kadınların ve çocukların ağır işlerde istihdam edildikleri görülmüştür. Bunun sonucunda, kömür ocaklarında çalışan pek çok işçi akciğer hastalıklarına yakalanmış ve dolayısıyla üretimde düşüş meydana gelmiştir. Bu konu ile ilgili çalışmalar yapan Madeni Hümayun Nazırı Dilaver Paşa tarafından konuya yönelik bir tüzük hazırlatılmıştır (Talas,1992) te çıkarılan ve ülkemiz için ilk işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili çalışma niteliğinde olan Dilaver Paşa Nizamnamesi mevzuatı, sosyal yönünden ziyade ekonomik yönü ön plana çıkan bir nizamnamedir. Ülkedeki kömür üretimini arttırmak amacıyla düzenlenen söz konusu nizamnamede; çalışanlara yönelik çalışma, dinlenme ve tatil sürelerine dair hükümler bulunmaktaydı. Daha sonra 1869 yılında çıkarılan Maadin Nizamnamesi bu nizamnameyi izlemiştir. Yeni çıkarılan nizamnameyle, Dilaver Paşa Nizamnamesi nde görülen eksikler tamamlanmaya çalışılmış olup maden ocaklarındaki

22 13 verimin arttırılması hedeflenmiştir (Andaç, 2003:21). Maadin Nizamnamesi yle birlikte; çalışanların dinlenme ve tatil süreleri, çalışma saatleri, mesai ücretleri, hak edişlerin ödenme şekli, barınma ve iş kazalarına karşın koruyucu tedbirler alınmasıyla, işyeri maden mühendisleri madendeki riskleri belirlemek, gereken tedbirleri almak ve kaza meydana geldiğinde durumu devlete bildirmek ile zorunlu tutmuştur. Bununla birlikte yeni nizamnameyle; maden ocaklarında bir eczane ve işyeri hekimi bulundurma zorunluluğu getirilerek, kazaya maruz kalan işçiye ve ailesine tazminat ödenmesi hükümleri getirilmiştir. Her iki nizamname de işyerlerindeki sosyal yaşama düzenleme getiren ilk belge ve çalışma olmaları açısından oldukça önemli görülmektedir (ÇSGB, 2005). Osmanlı İmparatorluğu nun ilk medeni kanunu olarak sayılan 1876 da çıkarılan Mecelle de de, dini kurallara dayalı, sosyal çalışma hayatı ile ilgili bazı maddelerin yer aldığı görülmektedir. Askerlerin ve memurların sınırlı olmak üzere birtakım işyerlerinde, özellikle yaşlılık ve hastalık gibi durumlarda korunmalarını sağlamayı amaçlayan resmi ve özel emeklilik sandıkları kurulmuştur. Söz konusu sandıklar; 1866 Askeri Tekaüt Sandığı, 1881 Sivil Memurlar Emekli Sandığı, 1890 Seryi Sefain Tekaüt Sandığı, 1909 Asker ve Mülk Tekaüt Sandıkları ve 1917 Şirketi Hayriye Tekaüt Sandığı şeklinde sıralanabilir yılında çıkarılmış olan Nizamname ile 1910 yılında çıkarılmış olan Hicaz Demir Yolu Memur ve Müstahdemlerine Yardım Nizamnamesi daha çok işçilerin çalışma koşulları ve kısmi olarak da kaza, hastalık, yaşlılık gibi tehlikelere karşın öngörmüş olduğu yardımlar itibariyle daha dikkat çekici görünmektedir (ÇSGB, 2005 ) Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyet Dönemi nde, ülkemizde meydana gelen sanayi gelişmeleriyle beraber iş güvenliğine ilişkin düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyet ilan edilmeden önce 1921 de iki önemli yasa çıkarılmıştır. Bu kanunlardan ilki 114 sayılı Zonguldak Ereğli Havzası Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlarının Amale Menafi Umumiyesine Füruhtuna kanunudur ve genel olarak kanun, kömür madeninden arta kalan kömür tozlarının satılması ve sonucunda kazanılan getirinin de ocaklarda çalışan işçilerin ihtiyaçlarına yönelik harcanmasını kapsamaktadır. İkinci çıkarılan yasa ise 151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik yasasıdır ve

23 14 çalışma şartlarının düzenlenmesine ilişkin hükümleri kapsamaktadır. Bu yasayla beraber ülkemizde çalışma saatleri ilk defa 8 saat ile sınırlandırılmıştır fakat işçiler ve işverenlerinin karşılıklı anlaşmaları ve iki kat ücret ödenmesi şartıyla mesai saatlerinden daha fazla çalışılmaya müsaade edilmiştir. Yasanın getirdiği diğer bir önemli kısıtlama ise maden ocaklarında 18 yaşından daha küçük işçilerin çalıştırılmaması koşuludur. Kazaya maruz kalan işçilere ve ailelerinde tazminat ödenmesine, kazanın kötü yönetim ya da ihmalkârlıktan kaynaklanmasının sonucunda cezai yaptırım uygulanmasına karar verilmiştir. Bunların yanı sıra sermayesi işverenler ve işçilerden alınan aylık ücretler ile yardım sandıkları oluşturulmuş ve Amale Birliği bünyesinde birleştirilmesi öngörülmüştür (Yılmaz, 2003). Söz konusu yasanın en önemli getirilerinden biri de işyerlerinde sağlık kurallarına uyulmadığı takdirde maden ocağı işletmelerinin ruhsatname ve imtiyazlarının feshedileceği maddesini içermesi olmuştur. Cumhuriyet Dönemi nin ilk yıllarından başlamak üzere ülkenin sanayisinin geliştirilmesi yönünde birçok yatırım gerçekleştirilmiştir. Özellikle ülkenin kalkınma planları üzerinde çalışılarak uzun vadeli planlamalar yapılmış olup birtakım stratejiler ortaya konulmuştur. Sanayileşme sürecinde yakalanan gelişmelerin sonucunda meydana gelen sorunların giderilmesi amacıyla birçok yasa, tüzük ve yönetmelik yayınlanmıştır. Cumhuriyet in ilan edilmesiyle birlikte yapılmış olan ilk yasal düzenleme, 1924 tarih ve 394 sayılı Hafta Tatili Kanunu olmuştur. Gerek resmi gerek özel kurumlarda faaliyet gösteren tüm çalışanlara haftada bir gün olmak üzere tatil hakkı veren bu yasa, iş sağlığı kapsamında atılan önemli bir adım olarak değerlendirilmektedir yılında yürürlüğe girmiş olan 818 sayılı Borçlar Kanunu nun 332. maddesiyle işverenlere, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının neticesinde birtakım hukuki sorumluluk getirilmiştir. Bu dönemlerde ülkede iş kanunun bulunmaması nedeniyle işçi sağlığını ve iş güvenliğini içeren birçok maddenin bulunduğu 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu 1930 yılında yayınlanmıştır. Söz konusu kanun ile birlikte, çocuk ve kadın işçilerin korunmasına, işyerlerinde işyeri hekimi bulundurulmasına, belli büyüklükteki işyerlerinde revir ve hastane açılmasına yönelik düzenlemeler getirilmiştir (Süzek,1985:69; Turan,1990:172). Bununla birlikte 1580 sayılı Belediyeler Kanunu nun çıkarılmasıyla belediyelere endüstriyel kuruluş ve fabrikaların elektrik tesisatının, makine ve motor düzenlerinin, kazan ve bacaların devamlı olarak teknik

24 15 kontrollerini sağlama, çevreye verilen sağlık ve huzur zararını önleme, işyerlerinin ve işçi kamplarının sağlık denetimlerini gerçekleştirme görevleri verilmiştir (Talas, 1992). Türkiye de çıkarılan ilk iş kanunu niteliğinde olan 3008 sayılı kanun, tarihinde yayınlanarak tarihinde yürürlüğe alınmıştır. Bu kanunun yürürlüğe girmesiyle beraber Türkiye de ilk defa devlet, tüm yönleriyle işçiler ile işverenler arasındaki ilişkilere doğrudan müdahalede bulunmuştur. Bu yasa sayesinde, iş güvenliği konusu ilk defa düzenli, kapsamlı ve sistemli bir yapıya kavuşmuş olup işçilerin işyerlerindeki kaza risklerine karşın tüm yönleriyle korunmaları amacı güdülmüştür (Şardan, 2005:5) sayılı İş Kanunu nun 107. maddesinde Sosyal Sigortaların aşama aşama kurulmaları ve temel ilkeleri ortaya konulmuştur sayılı İş Kanunu na yönelik olarak çıkarılan ve tarihinde kabul edilip tarihinde yürürlüğe giren 4772 sayılı İş Kazaları ile Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları Kanunu ile mesleki risk sigortası uygulanmaya başlanmıştır (SSK, 2005) de yürürlüğe alınan 3008 sayılı İş Kanunu, dönemin kıt ekonomik kaynaklarını dikkate alarak hükümetin önderliğinde sanayileşme amacı taşıyan bir nitelik kazanmıştır sayılı İş Kanunu nun tarihinde kaldırılmasıyla birlikte yerine 931 sayılı İş Kanunu yayınlanmıştır. Fakat Anayasa Mahkemesi tarafından 931 sayılı İş Kanunu nun şekil açısından iptal etmesinin üzerine tarihinde 1475 sayılı İş Kanunu yayınlanmıştır. Günümüzde halen yürürlükte bulunan tüzüklerin ve yönetmeliklerin büyük bir kısmı, 1475 sayılı İş Kanunu ndan hareketle çıkarılmıştır tarihinde yürürlüğe alınmış olan 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ile birlikte işçi güvenliğine yönelik olan yasalar SSK nın altında birleştirilmiştir. Söz konusu yasanın 11. maddesinde ve diğer maddelerinde, iş kazaları ve meslek hastalıkları sigortası tarafından işçilere ve hak sahiplerine sunulacak yardımların ve ödemelerin kapsamı ifade edilmiştir. Hızla gelişen teknoloji ile uyumlu olabilmek açısından 1475 sayılı İş Kanunu nun güncellenme gereksinimi doğmuş olup tarihinde 4857 sayılı İş Kanunu çıkarılmıştır. Çalışma hayatına yeni bir düzenleme getiren yeni iş kanununun birçok maddesinde doğrudan veya dolaylı bir biçimde iş sağlığı ve iş güvenliğine yönelik konular ele alınmıştır (Karaçivi, 2004) sayılı İş Kanunu nda İşçi Sağlığı ve İş

25 16 Güvenliği şeklinde yer alan kavramının yerine 4857 sayılı yeni İş Kanunu nda daha geniş ve kapsamlı olan İş sağlığı ve güvenliği (İSİG) kavramı kullanılmıştır (Tuncay, 2004:32). Dar anlamda İSİG, işçinin sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısı ile meydana gelen tehlikeler karşısında korunmasını ifade ederken; bu tanımın tam anlamıyla yeterli olmadığı görülerek yalnızca işyerinde değil işyerinin dışında da işçilerin sağlıklarını ve güvenliklerini olumsuz yönde etkileyebilecek tehlikelere karşı tedbir almayı kapsayan iş sağlığı ve güvenliği tanımı kullanılmaya başlanmıştır (Akyiğit, 2005:310). Bununla birlikte 4857 sayılı İş Kanunu, Avrupa Birliği nin konuya ilişkin yönergelerinden etkilenerek hazırlanmıştır. Avrupa Birliği Uyum Yasaları nın paralelinde düzenlenen ve çıkarılan yönetmeliklerin neredeyse tamamına yakınının son hükümler bölümünde Bu Yönetmelik tarihli... sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi direktifleri esas alınarak hazırlanmıştır. hükmünü içermektedir (Karaçivi, 2004: 2). 1.3 İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ İş güvenliğinin temel amacını iki madde ile sıralamak mümkündür. Bunlar; iş, çevre ve sosyal faaliyetlerden doğacak olan tehlikelerin önlenmesi ve sağlıklı ve güvenli bir yaşam ve çalışma ortamı sağlayarak bütün insanlara zararı dokunacak durumların en aza indirgenmesidir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının üzerinde durulmasının nedenleri; bedensel zararların, maddi zararların ve sonucunda meydana gelen milli servet kayıplarının önlenmesi olarak sıralanabilir. Çizelge yıllarında Meydana Gelen İş Kazası ve Meslek Hastalıları Ölüm Nedeni İş Kazası Meslek Hastalığı Yıllar Kaynak: SSK, ; İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri, Ankara. Bütün dünya üzerinde, özellikle Türkiye gibi sanayileşme ve teknolojik gelişme aşamasındaki ülkelerde, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik birtakım sorunlar meydana gelmektedir. Söz konusu sorunlar, çalışan sağlığının yanı sıra, işin verimini de oldukça

26 17 önemli bir şekilde etkilemektedir. Günümüzde gittikçe artan teknolojik gelişmeler, iş kazaları ve meslek hastalıkların da artışa yol açmaktadır. Bu yüzden iş sağlığı ve iş güvenliğine yönelik önlemlerin alınmasının önemi ortaya çıkmaktadır. Çizelge 1.1 de Türkiye de yılları arasında yaşan iş kazası ve meslek hastalıklarının sayıları görülmektedir. Çizelge 1.1 incelendiğinde iş kazaları ve meslek hastalıklarının ciddi boyutu ortaya çıkmaktadır yılında iş kazası ve 975 meslek hastalığı olayı meydana gelmiştir. SSK nın en son yayınlamış olduğu 2004 yılı istatistiklere göre ülkemizde 2004 yılında iş kazası ve 384 meslek hastalığı meydana gelmiştir. İstatistiklere bakıldığında iş kazalarında sürekli bir artış meydana gelirken meslek hastalıklarında son yıllarda bir düşme eğilimi görülmektedir. Öte yandan ülkemizde işyerlerinde çok sayıda sigortasız işçi çalıştırılması ve pek çok iş kazalarının SSK bildirilmemesine rağmen istatistiklerdeki yer alan bu sayıların yüksekliği sorunun ülkemiz açısından endişe verici boyutlara ulaştığını göstermektedir. Ölüm Nedeni Çizelge 1.2 İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sonucu Ölen Kişilerin Yıllara Göre Dağılımı Yıllar İş Kazası Meslek Hastalığı Bilinmeyen Toplam Kaynak: SSK, İş Kazası ve Meslek Hastalığı Ölüm İstatistikleri, verileri kullanarak düzenlenmiştir. Ülkemizde iş kazası ve meslek hastalığından kaynaklanan ölüm olayları sonucunda, her sene birçok insan çalışma hayatının en verimli çağında aramızdan ayrılmaktadır. Türkiye de iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölenlerin yıllara göre dağılımı Çizelge 1.2.de görülmektedir. Nitekim 1995 yılında 798 işçi iş kazası nedeni ile hayatını kaybederken 121 işçi meslek hastalığı sebebi ile yaşamını kaybetmiştir yılında ise 731 işçi, iş kazası nedeni ile ölürken 6 kişi meslek hastalığı nedeni ile hayatını kaybetmiştir. SSK nın en son yayınladığı 2004 yılı istatistiklerine göre Türkiye de 2004

27 18 yılında 841 işçi iş kazası nedeni ile hayatını kaybederken, iki kişi de meslek hastalığından yaşamını yitirmiştir. Ancak bu Çizelge ülkemizde henüz meslek hastalıklarının tanımının tam anlamı ile yerleşemediği için eksik kalmaktadır. Bu nedenle gerçek ölüm sayıları çok daha yüksektir yılından önce bilinmeyen vakalar sonucu ölenler iş kazası ve meslek hastalığı oranlarına göre dağıtılırken, 2000 yılından itibaren istatistiklerde bilinmeyen vakalar olarak doğrudan verilmektedir. Ölüm ve sürekli iş göremezlik halleri dışında herhangi iş kazası meydana geldiğinde, işçi çalışma hayatından geçici bir süre için uzak kalmaktadır. Bu durum işçi ve ailesi açısından önemli maddi kayıplara sebep olur. Diğer yandan işletmeler açısından da geçici iş göremezlik durumu, üretimin aksamasına neden olarak verimlilik düzeyinde önemli düşüşler meydana getirecektir. Nitekim 2003 yılında geçici iş göremezlikten kaynaklanan işgünü kaybı bulunurken, 2004 yılında gün geçici iş göremezlikten kaynaklanan sebeplerle kaybolmuştur. Bu durumun neden olduğu kayıpların telafi edilebilmesi ise oldukça güçtür. Çizelge 1.3 İş Kazalarının Geçici İş Göremezlik Sürelerine Göre Dağılımı Geçici İş Göremezlik Süreleri (Gün) Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam Toplam Geçici İşgör.Sür.Topl Yatakta Ayakta Kaynak: SSK, 2004; İş Göremezlik İstatistikleri, Ankara. Meslek hastalığı sonucu geçici iş göremezlik süreleri incelendiğinde Çizelge 1.4 deki rakamların meslek hastalığı teşhislerinin yeterince sağlıklı olmaması nedeni ile eksik