İBRAHİM HAKKI KONYALI NIN İZİNDE

Transkript

1 İBRAHİM HAKKI KONYALI NIN İZİNDE Doğan YÖRÜK * Konyalı ile tanışmam, 1994 yılında yüksek lisans ders döneminin ardından danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Alaattin AKÖZ ün XVI. Asrın Başlarında Aksaray Kazası 1 adlı tezi vermesiyle başladı. Tezim esas olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki 1500 tarihli 32 ve 40 numaralı tapu tahrir defterlerine dayanmakta idi. Siyakat yazısını çözmeye yeni başladığım bir süreçte Konyalı nın 3 ciltlik Aksaray Tarihi adlı kitabı 2 hızır gibi imdadıma yetişti. Tahrir defterlerinde okuduğum yer ve şahıs adlarının yanında bazı metinleri de Konyalı nın kitabından test etme, doğrulama imkânı buldum. Konyalı tahrir serilerinin önemli bir kısmını okumuş, yer ve şahıs adlarını vermiş, ayrıca mevcut köyleri tek tek gezdiğinden bunların eski ve yeni isimlerini de zikretmişti. Ben ise her ne kadar alan araştırması yapsam da, tek bir tahrir serisinden hareketle tezimi yazdığım için TT 32 ve TT 40 numaralı defterlerdeki yazım şekli ve biçimini esas alıp, buna göre hareket etmiştim. Söz konusu defterler üzerine çalışan araştırmacıların karşılaştıkları en büyük sıkıntıların başında yer adlarının okunması meselesinin geldiği herkes tarafından bilinmektedir. Bu bağlamda, Konyalı nın işimi oldukça kolaylaştırdığını belirtmeliyim. Bazı köylerin okunuşunda TT 40 numaralı defterdeki yazılış biçimine aynen uyacağım diye Konyalı ya itibar etmedim. Bunlardan en ilginci Susadı Köyü ile ilgili olanıdır: Köyün mevcut adı Susadı olmasına rağmen, TT 40 numaralı deftere Kuyusadı şeklinde yazılmasından dolayı, kaynağı öne çıkararak yazılıp okunduğu biçimini kabul etmiştim. Fakat doktora döneminde farklı tahrir serilerini de kullanmaya başladığımda, bu sefer köyün Kuyusadı değil de Susadı * Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr. *Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr 1 Doğan Yörük, XVI. Asrın Başlarında Aksaray Kazâsı ve ve Kazânın İskânı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, İstanbul

2 şeklinde yazıldığını (Aslında bu tip yazım değişikliklerinin kâtipten kâtibe değiştiğini bilmeme rağmen bunu göz ardı etmiş olmalıyım.) gördüğümde, metinlerin okunuşunda Konyalı ya olan güvenimin daha da arttığını belirtmeliyim. Konyalı şehirler üzerine yaptığı bütün çalışmalarında tarihi bilgiyi eski çağlardan günümüze kadar getirmiştir. Çalıştığı şehre ait yazıt, kitap, para, kitabe, harita, belge ve yapı ne varsa onun ilgi alanına girmiştir. Kaynaklarla sınırlı kalmamış, tarihî yapıları yerinde görmüş, kitabelerini okumuş, durumları hakkında bilgiler vermiştir. Köyleri, dönemin şartlarına göre eşek veya cip ile adım adım gezmiş, tarihî bilgi ile coğrafyayı birleştirmiş, bunun yanında sözlü tarih çalışması da yapmıştır. Bu bağlamda, Aksaray Tarihi kitabını benim tez çalışmam için biçilmiş kaftan olarak değerlendirmiştim. Nitekim öyle de oldu. Konyalı ile yollarımız doktora tezinde de birleşti. Doktora yeterlilik sınavını geçtikten sonra danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL kurum çalışmasına yönlendirerek Osmanlı Devleti nde Serdarlık ve Serdâr-ı Ekremlik adlı bir tez çalışması vermişti. Ben ise yüksek lisans çalışmasının devamını getirmek için XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı adlı bir tez çalışması yapmak istiyordum. Bu düşüncemi hocaya söylediğimde, hoca da haklı olarak Konyalı nın çalışmasının üzerine ne koyabileceğimi sormuş ve sesimi kesmiştim. Böylelikle yönümü Aksaray yerine, askerî tarih alanına kaydırmak durumunda kalmıştım. Tezle ilgili, öncelikle literatür taraması yaparak, bir yıl boyunca kroniklerden bulduğum bilgileri fişledim. Kroniklerden oldukça ilginç bilgiler de çıkıyordu hani. Ancak, yaz döneminde arşive gittiğimde, el attığım kataloglar derdime çare olmadı. Yeterli kaynak/lar bulamadım. Konuyla ilişkilendirebildiğim defterlerin başında sefer ruusları ve ruznamçeleri gelmekteydi. Bunlar da tez için oldukça yetersizdi. Arşivdeki malzemeleri tanıyan ve bilen hocalardan, tezle ilgili hangi kaynaklara bakmam gerektiği konusunda yardım istediğimde; yeterli kaynak bulamayacağımı, çünkü serdarlık ve serdâr-ı ekremliğin bir müessese değil unvan olduğu, dolayısıyla bu konunun ancak yüksek lisans tezi olabileceğini söylediklerinde, büyük bir moral bozukluğu yaşamıştım. Danışman hocamla yaptığımız istişareler sonucunda, ilk başta teklif ettiğim XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı adlı tez başlığında karar kıldık ve büyük bir heyecanla çalışmaya başladım. Bu arada bir yıl kaybetmiş oldum. Ne yazık ki bu dönemde topladığım verilerden hareketle henüz bir çalışma da yapamadım. 162

3 Aksaray Sancağı XVI. yüzyılda Aksaray ve Koçhisar (Şerefli) kazalarından oluşmakta idi. Bir ara Ereğli de bu idari birime dâhil olmakla birlikte, daha çok Konya sancağına bağlı kaldığından tezin kapsamı içine almadık. Onu başka bir çalışmaya - doçentlik takdim tezine bıraktım. Böylelikle Konyalı nın Aksaray Tarihi nin yanına Şerefli Koçhisar Tarihi 3 adlı kitabı da katıldı. Doktora tez döneminde bu iki eser başucu kaynağım oldu. Başlangıçta, yeni bir şeyler ortaya koymak adına, bu kitapların varlığını kendime problem edinirken, daha sonra ne büyük nimet olduğunu anlamam uzun sürmedi. Tezim onun veri ve bilgileri sayesinde çok daha sağlam temellere oturdu. Şehir tarihi çalışanlar için tahrir defterleri kadar dönemin Osmanlı mahkemelerinde görülen davaların tutulduğu şeriye sicilleri de hayati önemi haizdir. Bütün kadılıklarda bu defterler tutulmasına rağmen çeşitli nedenlerden dolayı günümüze ulaşabilenlerin sayısı oldukça azdır. Bu bağlamda kadı sicillerinin tamamı veya bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiş şehirleri şanslı saymak mümkündür. Çalışma alanım olan Aksaray ve Koçhisar ise maalesef şanssız şehirlerin başında gelmekteydi. Kataloglarda bir tek sicilleri bile görünmüyordu. Fakat Konyalı Aksaray Tarihi nin I. cildinin sahifesinde özel arşivinde bulunan IV. Murad dönemine ait bir Aksaray şeriye sicilinden bahsetmekteydi. Uzun süre bu sicilin peşinde koşturdum. Derken, Mustafa Özdamar ın, İbrahim Hakkı Konyalı ve kütüphanesi üzerine yazdığı kitaptan 4 haberdar olduğumda, dört gözle aradığım sicile çok yaklaştığımı hissetmiştim. Gerçekten de sicil kütüphane kataloğunda yer alıyordu. Bir kopyasını almak için kitaplarını ve bütün malzemesini bağışlayarak kurduğu Üsküdar daki Selimiye Camii Hünkâr Kasrı ndaki İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi ne gittiğimde, buradaki inşaat ve tamirat faaliyetlerinden dolayı kapalı olduğu söylenince, büyük bir üzüntüye kapıldım. Eli boş bir şekilde dönmek zorunda kaldım. İki yıl aradan sonra tekrar gittiğimde tamirat bitmiş, kütüphane hizmet vermeye başlamıştı. Kütüphaneciden ilgili sicili istedim ve kısa süre sonra kütüphane görevlisi elinde bir kitapla geldi. Teslim aldığım kitap benim aradığım sicil değildi. Katalog numarası aynı olmasına rağmen sicil yerine başka bir kitap aynı demirbaş numarasını taşımaktaydı. İkinci teşebbüsüm de sonuçsuz kaldıktan sonra sicilin akıbeti ve ona ulaşma noktasındaki ümitlerim de tamamen bitmişti. 3 İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitâbeleri İle Şereflikoçhisar Tarihi, İstanbul Mustafa Özdamar, İbrahim Hakkı Konyalı ve Konyalı Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, İstanbul

4 Aksaray ın tek sicilinin ortaya çıkması ve meraklılarıyla buluşabilmesi için 2014 yılını beklememiz gerekiyormuş. Sicil Konyalı nın dediği gibi kendi özel arşivinden değil de Aksaray mebusluğu ve belediye başkanlığı yapmış Bayram Ali GÜRÜN ün terekesine sahip olan torunu H. Ümit GÜRÜN de çıkmıştır. Sicilin ortaya çıkması ise Mustafa Fırat GÜL ve Orhan ÖZDİL in çalışmaları sayesinde olmuştur. Bayram Ali GÜRÜN Aksaray tarihine merakı ve araştırmacı kimliğiyle şehir tarihine ait bilgi, belge ve kitapları toplamasının yanında Konyalı nın eserini hazırladığı süreçte de kendisine rehberlik etmiştir. Böylelikle Konyalı, söz konusu sicili de bu dönemde görmüş ve kullanmış olmalıdır. Aksaray ın yıllarına dair sosyal, ekonomik ve hukuk tarihi adına çok önemli bir kaynağı bulunduğu mahzenden gün yüzüne çıkaran ve günümüz harflerine çevirerek yayınlayan Aksaray sevdalısı Orhan ÖZDİL, Mustafa Fırat GÜL ve Eralp Yaşar AZAP üçlüsüne ne kadar teşekkür etsek azdır 5. Zira bu tür çaba ve gayretlerin sadece üniversitelerdeki akademisyenler tarafından değil şevk, heyecan, azim ve meraka sahip yerel tarihçi ve araştırmacılar tarafından da yapılabileceğini göstermesi bakımından önemlidir. Hülasa, doktora tezimi yazdığım süreçte bu sicilden faydalanamadım. Her ne kadar XVII yüzyıla ait bir kaynağın doğrudan tezle alakalı olmadığı söylenebilirse de, önceki ve sonraki dönemlere ait belge ve bilgilerden de çeşitli yorumlar ve sonuçlar çıkarmanın mümkün olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Bulabildiğim kaynaklar muvacehesinde çalışmam 2002 yılında bitti 6 ve 2005 yılında kitap olarak yayınlandı 7. Doktoradan sonra doçentlik takdim tezi olarak her ne kadar Akşehir i çalışmak istediysem de bir başka arkadaşın (Yard.Doç.Dr. Volkan ERTÜRK) aynı şehri doktora tezi olarak çalıştığını ve bir hayli mesafe kat ettiğini görünce, yönümü Ereğli ye çevirmek durumunda kaldım. Aksaray ve Koçhisar da olduğu gibi Akşehir ve Ereğli hakkındaki çalışmaların da en ciddi ve kapsamlısı yine Konyalı ya aitti. Ereğli hakkındaki temel bilgilerim Konyalı nın eserine dayanmakta idi. Onun veri, bilgi ve gözlemleri üzerine benim bulduklarım ve 5 Aksaray ın Tek Şer iye Sicili ( ), Haz. Orhan Özdil, Mustafa Fırat Gül ve Eralp Yaşar Azap, Aksaray Barosu Yay, Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı ( ), Tablet Kitabevi, Konya

5 gözlemlerim oturdu yılında bitirdiğim çalışma Ereğli Belediyesi tarafından yayınlandı 8. Konyalı bitmek tükenmek bilmeyen enerjisi, şevk ve heyecanıyla sadece Aksaray için değil, Konya merkezli Orta Anadolu nun tarihi üzerine yazdıklarıyla dikkat çekmektedir. Dönemin tarihçilik anlayışı çerçevesinde şehirler üzerine yazdığı bütün kitaplarında aynı üslup ve yöntemi benimsemiştir. İlgili şehre ait tarihi bilgi ve kayıtları eski çağlardan itibaren yaşadığı döneme kadar getirmiştir. Dolayısıyla onun çalışmaları tam bir doküman çalışması olarak da görülebilir. Kitaplarının en kıymetli yanı karış karış gezdiği şehir ve köylerde gördüğü tarihi çevre ve yapılara ait verdiği bilgilerdir. Ayrıca ilgili şehirlerde yetişmiş önemli ilim ve sanat adamları da Konyalı nın ilgi alanına girmiştir. Benim, Konyalı nın çalışmaları üzerine yaptığım iş ise XVI. yüzyıl Aksaray sancağı ve Ereğli kazasının sosyal ve ekonomik durumunu ortaya çıkarmak olmuştu. Konyalı ile yollarımız benim Konya üzerine hazırladığım bir projenin SÜBAP (Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü) tarafından kabul edilmesiyle bir kez daha çakıştı. Henüz bitiremediğim projenin ana kaynaklarından birini yine Konyalı nın kitabı oluşturmaktaydı 9. Yüksek lisans ders döneminin akabinde 1994 te başladığım tez çalışmasıyla gıyabında ve eserlerinden tanıdığım rahmetli Konyalı ile bağlarım bir şekilde artarak devam edip gidiyor. Onun yazdıkları bugün bizlerin çalışmalarına temel teşkil ettiği gibi, hareket noktalarımızı da oluşturuyor. Geriye doğru dönüp baktığımda şimdiye kadar yaptığım yayınların önemli bir kısmının kaynakları arasında Konyalı nın ismi başta geliyor yılında fani dünyadan beka yurduna göç eden Konyalı bıraktığı en güzel sadaka-i cariyelerle aramızda yaşamaya devam ediyor. Bu vesile ile merhuma Allahtan rahmet diler, mekânının cennet olmasını Cenâb-ı Mevlâdan niyaz ederim. 8 Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Ereğli Kazâsı, Ereğli Belediyesi Yay., Konya İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Enes Kitap Sarayı, Ankara