İçindekiler. Giriş Konu ve Kaynaklar 13 I. Konu 15 II. Kaynaklar 19

Transkript

1 Önsöz Kur an tefsirleri üzerine yapılan araştırmalar bir hayli zenginleşmesine karşın, yüzlerce örneğiyle sekiz-dokuz asırlık bir gelenek olan tefsir hâşiyeciliği, çok az incelenmiştir. Tefsir hâşiye literatürü; tarihi, telif sebepleri, dil ve üslûbu, muhtevası, yöntemi, tefsir tedrisatına etkisi ve Kur an ın anlaşılmasına katkısı açısından araştırılmayı beklemektedir. Bu eserler tefsirlerdeki anlamı kapalı ifadelerin izahı, eksik noktaların ikmali ve hataların tashihi gibi pek çok açıdan tefsir literatürü içinde önemli bir yere sahiptir. Yine muhaşşîlerin, eserlerinde kendi özgün tefsirlerine de yer verdikleri bilinmektedir. Bu kitapta Kur an tefsirlerine yazılan şerh, hâşiye ve ta lik türü eserler ana hatlarıyla konu edinilmiş; muhaşşî, müfessir, fakih ve mutasavvıf yönleriyle öne çıkan Osmanlı âlimi Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed Kocevî nin (ö. 950/1543) Kādî Beyzâvî nin (ö. 685/1286) Envârü t-tenzîl ve esrârü t-te vîl isimli tefsirine yazdığı hâşiye muhtevası, kaynakları ve hâşiye tekniği açısından özel olarak incelenmiştir. Şeyhzâde nin bu hâşiyesi kapsamlı olması, yaygınlığı ve tefsirin anlaşılmasına âzami katkısı bakımından bu literatürü en iyi temsil eden örneklerden biridir. Bu kitap, 2013 yılında tamamladığımız Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde alâ Tefsîri l-kādî el-beyzâvî Örneği isimli doktora tezimize dayanmaktadır. Bu çalışmanın hazırlanışını baştan sona dikkatle takip eden muhterem hocam ve danışmanım Prof. Dr. Ömer Çelik e teşvik ve destekleri için şükran borçluyum. Prof. Dr. Abdülaziz Hatip, Prof. Dr. Ziya Kazıcı, Prof. Dr. Yakup Çiçek ve Doç. Dr. Celil Kiraz hocalarımın katkılarını da şükranla ifade etmeliyim. Bu konu hakkındaki birikiminden istifade ettiğim Yrd. Doç. Dr. Muhammed Abay hocama ve çalışmayı baştan sona okuyan kıymetli arkadaşım Mustafa Celil Altuntaş a buradan

2 teşekkürlerimi arzederim. Süleymaniye Kütüphanesi çalışanlarına, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı nda görev yapan mesai arkadaşlarıma ve bugüne kadar beni yetiştiren, dua ve emeğini esirgemeyen başta annem ve babam olmak üzere bütün aileme, hocalarıma da bu çalışma vesilesiyle medyûn-ı şükrân olduğumu belirtmek isterim. Ayrıca çalışmamın okunması dahil her türlü desteğini, sevgi ve sabrını eksik etmeyen eşim Esma Nur Hanım ile kızım Hale Betül e teşekkür ederim. Son olarak bu kitabı yayımlayan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) yönetimine ve başta Doç. Dr. M. Suat Mertoğlu olmak üzere yayın kuruluna teşekkür ederim. Gayret bizden, başarı Allah tandır. Şükrü Maden İstanbul 2015

3 İçindekiler Giriş Konu ve Kaynaklar 13 I. Konu 15 II. Kaynaklar 19 Birinci Bölüm Tefsirde Hâşiye Geleneği 31 I. Hâşiye Kavramı 33 A. Sözlük ve Terim Anlamı 33 B. Bir Telif Türü Olarak Hâşiye 35 C. Hâşiye ile Yakın Anlamlı Kavramlar Şerh Ta lik Tefsir Tevil 45 II. Tefsirde Hâşiye Geleneğinin Tarihî Seyri 45 III. Tefsir Hâşiyelerinin Yazılma Sebepleri 60 IV. Tefsir Hâşiyelerinin Genel Özellikleri 66 A. İsimlendirme 66 B. Şekil, Dil ve Üslûp 70 C. Kapsamları Bakımından Tefsir Hâşiyeleri Tam Hâşiyeler Eksik Hâşiyeler Sûre Hâşiyeleri Âyet Hâşiyeleri 79

4 5. Dîbâce/Hutbe Hâşiyeleri Tefsir Hâşiyelerine Yazılan Hâşiyeler 81 D. Muhteva Gramer ve Belâgatla İlgili Açıklamalar Kavramsal Açıklamalar Müfessirin Maksadını Tespit Etmeye Yönelik Açıklamalar Hadîs-i Şerifler ve Şiirlerle İlgili Açıklamalar Âyetin Tefsiriyle İlgili Başka Görüşler Hâşiye Yazarının Değerlendirmeleri Hâşiye Yazarına Ait Tefsirler Müfessire Yöneltilen Eleştiriler 111 İkinci Bölüm Şeyhzâde ve Envârü t-tenzîl Hâşiyesi 117 I. Şeyhzâde 119 A. Hayatı 119 B. Eserleri 127 II. Envârü t-tenzîl Hâşiyesi 133 A. Eserin Yazma ve Matbu Nüshaları 133 B. Eserin Telifi 135 C. Eserin Kaynakları Tefsir Kaynakları Lugat, Sarf, Nahiv ve Belâgat Kaynakları Kelâm Kaynakları Fıkıh Kaynakları Hadis Kaynakları 147 D. Eserin Üslûbu 148 E. Şeyhzâde nin Hâşiye Yöntemi İzah 164 a. Dilbilgisel Çözümleme 165 b. Lugavî ve Istılahî İzah 168 c. Nüsha Farklarını Dikkate Alma 172 d. Maksadı Tespit Etme 173

5 e. Metnin Arkasındaki Sebebe İşaret Etme 176 f. Metni Delillendirme 178 g. Örnekleme ve Örnekleri Çoğaltma 182 h. Hadisleri Tahriç ve Şerh Etme 184 i. Şiirleri Şerhetme 186 j. Kısa ve Öz İfadeleri Açıklama 188 k. Anlamı Kapalı İfadeleri Açıklama 193 l. Müşkil İfadeleri Vuzuha Kavuşturma 195 m. Başka Tefsirlerden Nakillerle Müfessiri Destekleme İkmal Tenkit ve Tashih Tefsir 206 Üçüncü Bölüm Kur an İlimleri ve Tefsir Açısından Envârü t-tenzîl Hâşiyesi 213 I. Kur an İlimleri 215 A. Vahiy 215 B. Mekkî ve Medenî 221 C. Esbâb-ı Nüzûl 221 D. Nesih 224 E. Muhkem ve Müteşâbih 229 F. Hurûf-ı Mukattaa 230 G. İ câzü l-kur ân 234 H. Müşkilü l-kur ân 236 I. Münâsebâtü l-kur ân 240 J. Garîbü l-kur ân 244 K. İ râbü l-kur ân 247 L. Fezâilü l-kur ân 248 II. Tefsir 250 A. Tefsir ve Tevil Kavramları Tefsir Tevil 252

6 B. Rivayet Tefsiri Kur an ın Kur an la Tefsiri Kur an ın Sünnetle Tefsiri Kur an ın Sahâbe Kavliyle Tefsiri Kur an ın Tâbiîn Kavliyle Tefsiri Kıraatlerden Yararlanma Arap Şiirinden Yararlanma İsrâiliyat 276 C. Dirayet Tefsiri Dille İlgili Değerlendirmeler Fıkhî Değerlendirmeler Kelâmî Değerlendirmeler Tasavvufî Değerlendirmeler Bilimsel ve Felsefî Değerlendirmeler 294 Sonuç 297 Kaynakça 305 Ek: Tefsirde Şerh, Hâşiye ve Ta lîka Bibliyografyası 321 Dizin 383