TERİMLER SÖZLÜĞÜ. petrol, petrol kimyası, petrol ürünleri

Transkript

1 1 Prof.Dr. Bilsen BEŞERGİL TERİMLER SÖZLÜĞÜ petrol, petrol kimyası, petrol ürünleri referanslar * Petrol, Petrol Kimyası (Ege Üniversitesi Yayını, İzmir, 2009) * Rafineri Prosesleri (Ege Üniversitesi Yayını, İzmir, 2009) * Petrokimya Teknolojisi (Ege Üniversitesi Yayını, İzmir, 2009) * Yakıtlar Yağlar (Ege Üniversitesi Yayını, İzmir, 2009) * Hampetrolden Petrokimyasallara, El Kitabı (Tükelmat, İzmir, 2007) E, F ETFE: Etilen klorotrifluoro etilen kopolimeri Efluent: Proseslerden çıkan atık sıvı, gaz veya buharlardır. Ekstrakt: Bir solvent rafinasyon prosesinde seçici bir solventte çözünerek uzaklaştırılan yağ/distilat-içeren solventtir; veya diğer bir tanımlamayla, solvent ekstraksiyon ünitesinin bir yan ürünüdür. Ekstruder: Plastik malzemeleri ergitip basınçlandırarak bir sonsuz vida ile homojenleştiren ve bir elek veya süzgeçten geçirdikten sonra uygun bir adaptör yoluyla malzemeyi su içine veya kalıba gönderen bir ekipmandır; uygun koşullarda ve uygun kalıplara basılan malzeme istenilen şekillerde çekilebilir.

2 2 Silo Termokupl Elek Die Besleme motor Vida Silindir Eriyik Ergime pompalama Adaptör Ekzotermik: Bir yakıtın yanmasında olduğu gibi, ısı çıkışıyla sonuçlanan reaksiyonlardır. Elastik Modül: Bir madde veya objeye uygulanan gerilmenin (stress) o gerilmedeki gevşemeye (strain) oranıdır, veya gerilme ve gevşeme arasındaki orantı sabitidir. elastik sınır Gerilme a m = eğim b elastik davranış kopma noktası Modül = eğim a b = sabit Gevşeme (uzama) Elastisite (Esneklik): Deformasyondan sonra malzemenin orijinal boyutları ve şekline dönebilme özelliğidir. Elasto Hidrodinamik Yağlama: Yağlayıcı üzerindeki yük veya basıncın yağa, üzerinde bulunduğu yüzeydekinden daha fazla kayma gerilimi uygulaması durumunda yüzeyler arasındaki yağ filmi kopar ve yüzeyler birbiriyle temas ederek deforme olurlar. Bu gibi koşullarda yüksek basınç katkı maddeleri içeren yağlayıcılar kullanılmalıdır; bunlar, yağın yüzeyler üzerindeki temas alanını artırarak yağ filminin kopmasını engeller.

3 3 yüzeyler arası basınç yağlayıcı akışkan deformasyon bölgesi Elastomerler: Çok iyi kürlenebilen, oda sıcaklığında gerdirildiğinde (düşük gerilim) uzunluğunun en az iki katı kadar uzayan gerilimin kaldırılmasıyla hemen eski boyotuna dönen polimerik maddelerdir; 0 0 nin altında camsı bir görünümde katılaşırlar ve yüksek sıcaklıklarda bile viskoz bir akışkan haline dönüşmezler. amsı hale geçtiği sıcaklık ile bozunma sıcaklıkları aralığında elastik davranışlar gösterirler. deformasyon ve elastik özellikleri doğal kauçuğa benzer. Termoset elastomerlerin özellikleri vulkanize kauçuğa benzer, termoplastik elastomerler tekrar kalıplanabilir özellik taşırlar. Elastomerik: Doğal kauçuğun elastik özelliklerine sahip olan polimerlerdir; poliüretan, bütil kauçuğu, silikonlar ve özel işlemlerden geçirilen etilen-propilen kopolimerleri. Elastomer Tipleri Temel olarak üç grupta toplanırlar; genel amaçlı elastomerler, özel elastomerler ve termoplastik elastomerler. Elektroliz: Elektrik akımıyla bir bileşikteki bağlı elementler ayırma metodudur; örneğin, sanayide klor gazı üretiminde kullanılan tipik bir salamura (sodyum klorür) elektrolizinde anotta klor gazı ve katotta hidrojen gazı çıkar. Veya, suyun elektroliziyle hidrojen ve oksijen gazları üretilir. Nal + NaH + ½ l 2 + ½ +½ 2 EMA: Engine Manufacturers Association. Emisyonlar: Yakıtların yanmasıyla oluşan ve çevreyi kirleten ürünleridir. Örneğin, benzin motorlarından çıkan üç önemli kirletici emisyon yanmamış hidrokarbonlar (H), karbon monoksit () ve nitrojen oksitlerdir (Nx). Dizel motorlu araçlar daha çok partikül (tanecik) maddeler (PM) ve nitrojen oksit (Nx) emisyonlar verir.

4 4 Emülsifiyer (Sörfaktan): Emülsifiyerler, genellikle moleküler yapısında hidrofilik (polar, su-seven ) ve litofilik (nonpolar, yağ-seven ) gruplar içeren sörfaktanlardır (sörfaktan, bir sıvının yüzey gerilimini düşüren yüzey aktif maddedir). yağ-su arafazı baş (polar, iyonik) kuyruk (nonpolar) Temel sörfaktanlar dört grup altında toplanır; anyonik (sabunlar), katyonik (inverttersine çevrilmiş-sabunlar), amfoterik ve noniyonik. Anyonik sörfaktanlar sabunlardır; sodyum palmitat, sodyumlaurilsülfat, trietanolaminoleat gibi. Na + (H2 ) 14 H 3 sodyumpalmitat Na + - S H 3 ( ) 11 sodyumlaurilsülfat Katyonik sörfaktanlar invert sabunlardır; kuvaterner amonyum tuzları (örneğin, laurildimetil-benzilamonyum klorür) ve piridin tuzları (örneğin, setilpridinyumbromür) gibi. H 3 H N + 3 l - ( ) 11 H 3 laurildimetilbenzilamonyum klorür N + H 3 ( ) 15 Br - setilpridinyumbromür Amfoterik maddeler arasında fosfolipidler (örneğin, lesitin), amfolit sabunlar (örneğin, betain) ve proteinler (jelatin, kazein gibi) satılabilir.

5 5 H 3 m( ) H P lesitin - ( )n H 3 N + (H 3 ) 3 Noniyonik sörfaktanlar genellikle makromoleküller veya polimerik bileşiklerdir; fatty alkoller (lauril, setil, stearil), kısmen fatty asit esterler içeren polialkoller (gliserin monostearat), fatty asitlerin sorbitan esterleri (sorbitan monopalmitat), polietilenglikol eterler (PEG 200 lauril eter), kolesterol, polietilenglikol fatty asit esterler (PEG 400 stearat), polisorbatlar veya PEG sorbitan fatty asit esterler (PEG 200 sorbitan monostearat, polisorbat 60) H H H ( ) 16 H 3 H ( )n ( ) 11 H 3 gliserin monostearat PEG 200 lauril eter Emülsiyon: Birbiri içinde çözünmeyen iki sıvının oluşturduğu kararlı karışımdır; sıvılardan biri (dispers faz veya iç faz) diğeri içinde (sürekli faz veya dış faz) çok ince damlacıklar şeklinde muntazam olarak dağılmıştır. Örneğin, suda yağ, yağda su veya çoklu emülsiyonlar (yağ-su-yağ veya su-yağ-su). Endotermik: Isı verilmek koşuluyla oluşan reaksiyonlardır. Enerji: İş yapabilme kapasitesidir. Enerji içeriği (veya yanma ısısı), belirli bir miktar yakıtın özel koşullar altında yanmasıyla açığa çıkan ısıdır; gravimetrik (enerji/yakıtın ağırlığı) veya volumetrik (enerji/yakıtın hacmi) birimlerle tanımlanır. Uluslararası metrik birimler (SI), sırasıyla, megajul/kilogram (MJ/kg) ve megajul/litre (MJ/L) dir; ayrıca Btu/lb ve Btu/gal birimleri de kullanılır. ER (Enhanced il Recovery): Artırılmış Petrol Üretimi. EPDM: Etilen propilen dien monomer kauçuğu

6 6 Epoksi Reçinesi: Plastikler ve yapıştırıcılar üretiminde kullanılan termoset polimerlerdir ve kürleme bileşikleriyle karıştırıldığında çapraz bağlı yapılara dönüşürler; örneğin, bisfenol A ve epiklorohidrin epoksi reçinesi: H H 3 H 3 H H2 H n EPR: Etilen propilen kauçuğu EPS: Gerdirilmiş (ekspanded) polistiren Erozyon: Yüksek hızlı akışkan veya rüzgar etkisiyle malzemenin (kaya gibi) mekanik olarak aşınmasıdır. Etoksilatlar: Deterjan alkol etoksilatlar lineer alkollerin etilen oksitle potasyum hidroksit gibi bazik bir katalizörle reaksiyona girmesiyle elde edilir; son üründeki etilen oksit/alkol oranı (molar) 2-40 arasında değişir. R KH R H + n H n lineer alkol etilen oksit alkol etoksilat Fasiyes (Facies): Bir kaya oluşumunun tüm özelliklerini ve bileşimini tanımlayan bir kayaç parçasıdır; mineralojik yapı ve sedimenter kaynak, fosil içeriği, sedimenter yapı ve fasiyesleri birbirinden ayır deden doku özellikler gibi. Örneğin, A. Amfibolit fasiyes pelitik şist, B. Amfibolit fasiyes kalsiyum silikat kayacı A. 0.5 mm B. Fatty Asit: Genel formülleri n n+1 H olan monobazik (her molekülde yer değiştirebilen bir hidrojen atomu vardır) organik asitlerdir. Fatty asitler doğal

7 7 fatlerden veya oillerde elde edilir; genellikle gres üretiminde sabunların yapılmasında kullanılır. Fay (Kırık): Yer kabuğu tabakalarının hareketi sonucu oluşan kuvvetlerin etkisiyle kabuğun bir kısmı kırılır, parçalanır ve bir fay meydana gelir. Faylar, çoğu kez tabakaların karşılıklı olarak (birbirine doğru) hızla hareketlerinin neden olduğu depremlerde teşekkül eder. Yatay veya dikey hareketliliklerine göre faylar normal veya ters faylar olarak sınıflandırılır. Normal fay Ters (reverse) fay F (Fluid Katalitik Kraking): Katalitik parçalama; daha fazla benzin elde etmek için uygulanan bir dönüşüm prosesidir. Yüksek sıcaklıklar ( F dolayında) ve düşük basınçlarda, bir toz katalizör kullanılarak ağır fraksiyonlar, benzine harmanlanabilecek değerli hafif moleküllere dönüştürülür. FDA: Food and Drug Administration Feedstock: Hammadde Fenolik Reçine: Fenolün bir aldehitle (tercihen formaldehitle) kondensasyonuyla elde edilen termoset bir reçinedir; çeşitli dolgu maddeleri ve kuvvetlendiricilerle (reinforcement) karıştırılarak yüksek sıcaklık uygulamalarda kullanılır. H H H H bakalit H H FEP: Fluorlandırılmış etilen propilen

8 8 Fermentasyon: Karbonlu bileşiklerin mikroorganizmalar tarafından parçalanarak alkoller, asitler veya yüksek enerjili gazlar gibi ürünlere dönüştürülmesidir. Fiber: Uzun veya kısa kıymıklar halinde kuvvetli ve dayanıklı maddelerdir; polimerik veya inorganik (cam yünü gibi) esaslı olabilir. Kompozitlerde kuvvetlendirici olarak uzun veya kısa fiberler kullanılabilir; karışımdaki termoset reçine bağlayıcı görevi yapar. Termoplastiklerde çok kısa ve yüzey kesiti çok küçük fiberler daha uygundur. En çok kullanılan cam fiberlerdir. Fiber, Karbon: Bak. Karbon Fiber Fiber, Polimerik: Kristallik dereceleri yüksek, elastikliği düşük polimerlerdir; polimerlerin gerdirilerek içerdikleri polimerik zincirlerin aynı yönde ve birbirlerine çok yakın olacak şekilde düzenlenip yönlendirilmesiyle elde edilen ürünlerdir. Fischer-Tropsch Dizeli: Doğal gaz, kömür, rafineri dip ürünleri, ağır yağlar ve biyokütleden elde edilebilen sentetik bir üründür; GTL (gazdan-sıvıya; gas to liquid) dizeli olarak da tanımlanır. FTD hampetrolden üretilen dizel yakıtına kıyasla bazı avantajlara sahiptir; bunlardan en önemlileri setan sayısının çok yüksek olması ve sülfür içermemesidir. H 4 + ½ (2n + 1) + n n n n Fischer-Tropsch Sentezi (FT): Karbon monoksit ve hidrojenden, katalizörlü ortamda özellikle uzun zincirli alifatik sıvı hidrokarbonlar elde etmek için geliştirilmiş sentezlerdir; 1923 yılında Alman F. Fischer ve H. Tropsch tarafından geliştirilmiştir. Reaksiyon basit olarak aşağıdaki eşitlikle gösterilebilir Reaksiyonda çoğunluğu alifatik düz zincirler olan hidrokarbonlar ( x H y ) oluşur; bunların yanında bir miktar dallanmış ve doymamış (olefinler) hidrokarbonlarla primer alkoller de meydana gelir. n + (2n + 1) n n+2 + n n + 2n n n + n n + 2n H (- -) n H + (n-1) Flare: Baca

9 9 Flaşing (Püskürtme): Basınç altında bulunan ısıtılmış yağın, bir kulede, basıncının düşürülerek aniden buharlaştırılmasıdır. Fleksikoklaştırma: Akışkan koklaştırmayı, kok gazlaştırma işleminin izlediği bir işlemdir. Flok Noktası: Bir yağ ve freon R-12 karışımından waks yapılı maddelerin ayrılmaya başladığı sıcaklıktır; Freon flok noktası da denir. Fludized Bed: Akışkan yatak. Fonksiyonal Polimer: İskelet zincirinde reaktif gruplar içeren polimerlerdir; örneğin, maleik anhidrid graftlanmış poliolefinler gibi. Formasyon Stimulasyonu (Tahrik): Asitlendirme, kırma veya basit kumlama gibi işlemlerle bir rezervuardan daha fazla üretim yapılmasını sağlayan bir tekniklerdir. Formation: luşum, rezervuar. Fosfat Esterleri: Fosfor oksiklorür ve alkoller veya fenollerden sentezle elde edilen bu tip akışkanlar, hem baz stok olarak ve hem de (madeni ve sentetik yağlama yağlarında) aşınma önleyici katkı maddesi olarak kullanılırlar. Isıl kararlılıkları iyidir, akma noktaları 25 ile 5 0 arasındadır. Ancak, viskozite indekslerinin oldukça düşük olması yüksek sıcaklık uygulamalarını sınırlar. Fosil Yakıtı: Petrol, kömür veya doğal gaz gibi, yer altında doğal yollardan oluşmuş olay organik yakıtlardır. Fotosentez: Bitkilerin klorofilleri yoluyla karbonhidrat üretim mekanizmasıdır; karbon bitki besini olarak tutulurken 2 ve su buharı havaya verilir. Işık, klorofil H Isı Fraksiyon: Fraksiyonlu distilasyonda elde edilen porsiyonlardan biridir; sınırlandırılmış bir kaynama aralığı vardır. Fuel Gaz: Yakıt gazı, Isıtmada kullanılan rafineri gazıdır. Fuel il, Ağır: Kalıntı yakıtlardır; yoğunlukları > 900 kg/l, alevlenme noktaları >50 0 ve 80 0 deki kinematik viskoziteleri 10 cst dan büyüktür.

10 10 Fuel il, Hafif: rta distilat yakıtlardır, kolay buharlaşırlar. Fuel il, rta: Ağır distilat yakıtlar veya distilat/kalıntı yakıt harmanlarıdır.