T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KARAKUYU (AFYON) GÖLÜ SULAK ALANI VE ÇEVRESİNİN HİDROJEOLOJİ İNCELEMESİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KARAKUYU (AFYON) GÖLÜ SULAK ALANI VE ÇEVRESİNİN HİDROJEOLOJİ İNCELEMESİ Halime ÖZDEMİR Danışman Yrd. Doç. Dr. Şehnaz ŞENER YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2017 [Halime ÖZDEMİR] 2

3 3

4 TAAHHÜTNAME Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim. Halime ÖZDEMİR 4

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT... iv TEŞEKKÜR... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ Çalışmanın Amacı KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM İnceleme Alanının Tanıtılması Çalışma Yöntemleri ARAŞTIRMA BULGULARI Stratigrafi Dutdere Kireçtaşı (TRjd) Gökhacıdağ Formasyonu (Kg) Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb) Dereköy Formasyonu (Ted) Yavuz Formasyonu (Tey) Akçaköy Formasyonu (Toak) Acıgöl Grubu (Toa) Çameli Formasyonu (Tplç) Kireçtaşı Üyesi (Tplçk) Kepeztepe Formasyonu (PlQk) Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt) Yamaç Molozu (Qym) Alüvyon (Qal) Yapısal Jeoloji Hidroloji Yağış Buharlaşma Akış Hidrojeoloji Su Noktaları Akarsular Kaynaklar Sondaj kuyuları ve sığ kuyular Karakuyu Gölü Litolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri Taneli Ortam Akiferi (Akf-1) Erimeli Çatlaklı Kaya Ortam Akiferi (Akf-2) Akitard Ortam (Akt) Akifüj Ortam (Akj) Akiferlerin hidroloji parametreleri Yeraltısuyu dinamiği i

6 4.5. Hidrojeokimya Suların iyon özellikleri Sertlik Hidrojen iyon konsantrasyonu (ph) Özgül elektriksel iletkenlik (EC) Sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) Sodyum iyon yüzdesi (%Na) Suların kimyasal sınıflaması Schoeller e göre suların sınıflaması Piper diyagramına göre suların sınıflaması Chadha diyagramına göre suların sınıflaması Gibbs diyagramına göre suların sınıflaması Suların kullanım özellikleri Suların içme suyu olarak kullanılabilirliği Suların sulama suyu olarak kullanılabilirliği Suların endüstride kullanılabilirliği Suların kalite ve kirlilik değerlendirmesi TARTIŞMA VE SONUÇLAR KAYNAKLAR EKLER EK A. Haritalar ÖZGEÇMİŞ ii

7 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KARAKUYU (AFYON) GÖLÜ SULAK ALANI VE ÇEVRESİNİN HİDROJEOLOJİ İNCELEMESİ Halime ÖZDEMİR Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Şehnaz ŞENER Bu çalışmada, Karakuyu Gölü Sulak Alanı ve çevresinin jeolojik, hidrolojik ve hidrojeolojik özellikleri incelenmiştir. Ayrıca, çalışma alanındaki su kaynaklarının hidrojeokimyasal özellikleri, kullanılabilirliği ve kalite durumları belirlenmiştir. Çalışma alanı Afyon il sınırları içerisinde 361 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır. Bölgede Mesozoyik-Kuvaterner zaman aralığında farklı yaş ve litolojiye sahip kaya birimleri yüzeylemektedir. Çalışma alanında en önemli yüzey suları Karakuyu Gölü, Kumalar Çayı ve Eldere kaynağıdır. Bölgede maksimum yeraltısuyu derinliği m olup yeraltısuyu akımının Karakuyu Gölü ne doğru olduğu belirlenmiştir. Çalışma alanındaki su kaynaklarının hidrojeokimyasal özelliklerini belirlemek amacıyla, su örneklerinin kimyasal analizleri yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, suların tamamı Ca-HCO3 ve Ca-Mg-HCO3 lı sular fasiyesindedir. Suların analiz sonuçları TSE-266 ve WHO tarafından belirtilen içme suyu limit değerleri ile karşılaştırıldığında genel olarak suların içme suyu kullanımında uygun olduğu belirlenmiştir. Su örneklerinin sulama suyu olarak kullanılabilirliğini belirlemek için % Sodyum, Sodyum Adsorbsiyon Oranı, Elektriksel İletkenlik, Artıksal sodyum karbonat, Magnezyum Tehlikesi, Geçirgenlik Indeksi ve Kelly Indeks parametreleri kullanılmıştır. Buna göre su örneklerinin tamamı sulama suyu olarak kullanılabilir özelliktedir. Ayrıca, su kalite değerlendirme sonuçlarına göre sular genel anlamda I. Su kalite sınıfındadır. Anahtar Kelimeler: Karakuyu Gölü, sulak alan, hidrojeoloii, hidrojeokimya 2017, 80 sayfa iii

8 ABSTRACT M.Sc. Thesis INVESTIGATION OF HYDROGEOLOGICAL PROPERTIES OF KARAKUYU (AFYON) LAKE WETLAND AND ITS SURROUNDINGS Halime ÖZDEMİR Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Geological Engineering Supervisor: Assist. Prof. Dr. Şehnaz ŞENER In this study, geological, hydrological, hydrogeological and hydrogeochemical characteristics of the Karakuyu Lake wetland and its surroundings were investigated. In addition, hydrogeochemical properties, usage and quality status of the water resources were determined. The study area locayed in the Afyon city boundry and covers aproximetly 361 km 2 area. The rock units are observed with different age and lithology in the Mesozoic-Quaternary periods of time in the study area. The most important surface waters are Karakuyu Lake, Kumalar stream and Eldere spring. The maximum groundwater dept is determined as m and groundwater flow direction is towards the Karakuyu Lake. In order to determine hydrogeochemical features of the water resources, chemical analyses of the water samples were performed. According to the obtained results, water resources are Ca-Mg-HCO3, Ca-HCO3 facies. When the analyses results of the waters compared with limit values which are determined by TSI-266 and WHO, it is shown that all water samples have drinkable properties. To determine its usability as irrigation water, % Sodium, Sodium Adsorption Ratio, Electrical Conductivity, Residual Sodium Carbonate, Magnesium hazard, Permeability Index and Kelly Index are used. Accordingly, all of the water samples can be used as irrigation water. In addition, according to the results of water quality assessment, the waters are in general water quality class I. Keywords: Karakuyu Lake, wetland, hydrogeology, hydrogeochemistry 2017, 80 pages iv

9 TEŞEKKÜR Bu araştırma için beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları bilgi ve tecrübesi ile aşmamda yardımcı olan değerli Danışman Hocam Yrd. Doç. Dr. Şehnaz ŞENER e teşekkürlerimi sunarım. Arazi çalışmalarımda bana yardımcı olan Pınarbaşı Alabalık Restaurant İşletmecisi İstiklal ULUTURHAN a, arkadaşlarım Gizem TOPALOĞLU ve Nuri TAŞTEKİN e teşekkürlerimi sunarım. Tezimin harita çizimlerinde yardımcı olan arkadaşım Yunus SAKA ya teşekkür ederim YL1-15 No`lu Proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan başta annem ve babam olmak üzere tüm aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Halime ÖZDEMİR ISPARTA, 2017 v

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası (ölçeksiz)... 7 Şekil 4.1. Çalışma alanının genelleştirilmiş stratigrafik sütun kesiti Şekil 4.2.a. Dinar DMİ verilerine göre yağışın yıllara göre dağılımı Şekil 4.2.b. Dinar DMİ verilerine göre eklenik sapma grafiği Şekil 4.3.a. Uluborlu DMİ verilerine göre yağışın yıllara göre dağılımı Şekil 4.3.b. Uluborlu DMİ verilerine göre eklenik sapma grafiği Şekil 4.4. Thornthwaite yöntemi Dinar Yağış-Etp aylık değişim grafiği Şekil 4.5. Thornthwaite yöntemi Uluborlu Yağış-Etp aylık değişim grafiği. 28 Şekil 4.6. Çalışma alanının drenaj ağı haritası Şekil 4.7. Eldere Kaynağı ndan bir görünüm Şekil 4.8. Çalışma alanında açılmış sondaj kuyularına ait kuyu logları Şekil 4.9. Karakuyu Gölü sulak alanından bir görünüm Şekil Karakuyu Gölü ndeki kamışlardan bir görünüm Şekil Çalışma alanındaki torflardan bir görünüm Şekil Çalışma alanında yapılan ölçümlerin görünümü Şekil 4.13 Piper diyagramı (Kasım-2015) Şekil Chadha diyagramı (Kasım-2015) Şekil Gibbs diyagramı (Kasım-2015) Şekil Schoeller içilebilirlik diyagramı (Kasım-2015) Şekil ABD tuzluluk laboratuvarı diyagramı (Kasım-2015) Şekil Wilcox diyagramı (Kasım-2015) Şekil Kalsiyum denge diyagramı vi

11 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 4.1. Meteoroloji istasyonlarının genel özellikleri Çizelge 4.2. Dinar ve Uluborlu DMİ yıllık ortalama yağış verileri Çizelge 4.3. Dinar DMİ Thornthwaite buharlaşma- terleme bilançosu Çizelge 4.4. Uluborlu DMİ Thornthwaite buharlaşma terleme bilançosu 27 Çizelge 4.5. Kumalar Çayı na ait akım verileri (m 3 /sn) Çizelge 4.6. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü ile açılmış sondaj kuyuları verileri Çizelge 4.7. Jeolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri Çizelge 4.8. Akiferlerin hidroloji parametreleri (K, T, S) Çizelge 4.9. Yeraltısuyu statik seviye ölçüm sonuçları Çizelge Su örneklerinin hidrojeokimyasal özellikleri Çizelge Suların sertliklerine göre sınıflandırılması Çizelge Suların ph a göre sınıflandırılması Çizelge Schoeller (1955) klorür, sülfat, karbonat- bikarbonat sınıflaması Çizelge Ulusal içme suyu standartlarının karşılaştırılması Çizelge Uluslararası içme suyu standartlarının karşılaştırılması Çizelge 4.16 Su örneklerinin ağır metal ve azot türevleri analiz sonuçları.. 55 Çizelge SAR a göre sulama suyu sınıflaması Çizelge % Na a göre sulama suyu sınıflaması Çizelge Suların toplam tuz içeriğine göre sınıflaması Çizelge RSC ye göre sulama suyu sınıflaması Çizelge PI ye göre sulama suyu sınıflaması Çizelge 4.22 Magnezyum Tehlikesine göre sulama suyu sınıflaması Çizelge KI ya göre sulama suyu sınıflaması Çizelge Suların tuzluluk ve sodyum miktarına göre sınıflaması Çizelge Su örneklerinin F, phs ve DI değerleri Çizelge Suların köpürme değeri sınıflaması Çizelge Suların sülfat miktarına göre etkime dereceleri Çizelge Kıta içi su kaynaklarına göre kalite kriterleri vii

12 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Ca ++ Kalsiyum Cl - Klorür CO3-2 Karbonat DI Denge İndeksi DMİ Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü DSİ Devlet Su işleri EC Elektriksel İletkenlik EPA Çevre Koruma Ajansı Etr Gerçek Buharlaşma-Terleme Etp Potansiyel Buharlaşma-Terleme EU Avrupa Birliği F Köpürme Değeri F o Fransız Sertlik Derecesi HCO3-2 Bikarbonat i Aylık endeks K Permeabilite Katsayısı K + Potasyum KI Kelley İndeksi mek Miliekivalen Mg +2 Magnezyum mg Miligram MT Magnezyum Tehlikesi MTA Maden Tetkik ve Arama Müdürlüğü Na + Sodyum NH3 Amonyak NO3 Nitrat ph Hidrojen İyonu Konsantrasyonu PI Geçirgenlik İndeksi Q Debi r Kolerasyon Katsayısı RSC Atıksal Sodyum Karbonat S Depolama Katsayısı SAR Sodyum Adsorbsiyon Oranı SO4-2 Sülfat T Transmisibilite Katsayısı TDS Toplam Çözünmüş Katı Madde TSE Türk Standartları Enstitüsü TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu WHO World Health Organization viii

13 1. GİRİŞ İnsan yaşamının en temel gereksinimi olan suya olan ihtiyacın gün geçtikçe artması ve dünya üzerindeki su kaynaklarının hızla tüketilmesi ya da kullanılamaz hale gelmesi su kaynakları konusundaki araştırmaları daha önemli hale getirmiştir. Ülkemiz yüzey ve yeraltısuları bakımından zengin bir ülke olmasına rağmen iklim değişiklikleri ve bilinçsiz kullanım miktar ve kalite açısından mevcut su kaynaklarımızı tehdit etmekledir. En önemli su kaynaklarından biri olan sulak alanlar yeryüzünün en zengin ve üretken ekosistemleridir ve başta insanlar olmak üzere içerisindeki tüm canlılar için büyük önem taşımaktadırlar. Ramsar (1971) a göre sulak alanlar; alçak gelgitte derinliği 6 m yi aşmayan deniz suyu alanlarını kapsamak üzere, doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar, tatlı, acı ya da tuzlu bütün sular ile bataklık, sazlık, ıslak çayırlar ve turbalıklar olarak tanımlanmaktadır. Sulak alanlar, hidrolojik sürecin bir sonucudur ve dolayısıyla yüzey suyu kütlelerinin bir parçasıdırlar. Aynı zamanda sulak alanlar akiferlerin besleniminde de rol oynamaktadırlar. Tarımsal ekosistemler ve yüzeysel suların bir arada bulundukları durumlarda ise asıl özellikleri doğal arıtma sistemleri gibi hareket ederek yüzeysel suların korunmasını sağlamalarıdır. Sulak alanların su giriş ve çıkışını içeren hidrolojik rejimi, su kaynaklarına ve iklim koşullarına göre değişmektedir. Sulak alanlar bulunduğu bölgenin su rejiminin dengelenmesini sağlamaktadır ve bulundukları alanın nem oranını yükselterek iklim elemanları üzerinde olumlu etki yaratmaktadır. Sulak alanın su kütleleriyle bağlantısı kesilir, su rejimi bozulur veya ekolojik sağlığı bozulursa bu sulak alanın zarar görerek fonksiyonlarını yitirmesine sebep olmaktadır (Güney, 2014). Ülkemizdeki göller, akarsuların durgun akan kısımları, nehir deltaları, kıyı lagünleri, sazlıklar ve turbalıklar sulak alan tipleridir ve Ramsar Sözleşmesine göre Türkiye de 135 adet uluslararası öneme sahip sulak alan bulunmaktadır. Ancak, bu alanlarda su rejimi etkileri, sanayi ve tarımın yarattığı kirlilik, aşırı ve kaçak avlanma gibi olumsuz etkiler sebebiyle ciddi problemler gözlenmektedir. Ayrıca, iklim değişikliğinin insanlar ve yaban 1

14 hayatı üzerindeki etkilerinin artması, sulak alanları da olumsuz yönde etkilemektedir ve bu durum sulak alanların gelecek için korunması gerekli alanlar olduğunu ortaya koymaktadır. Sunulan tez çalışması, ülkemizdeki su kaynaklarının, miktar ve kalite açısından sürdürülebilir bir şekilde korunması için yapılması gerekli temel araştırmaların bir bütün olarak incelenmesini kapsamaktadır. Bu çalışmada, Afyon il sınırlar içerinde yer alan ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından 1994 yılında Yaban Hayatı Koruma Sahası olarak ilan edilmiş ve I. Derece Doğal Sit Alanı olan Karakuyu Gölü sulak alanı ve çevresinin hidrojeolojik ve hidrojeokimyasal incelemesi yapılmıştır Çalışmanın Amacı Ülkemizin önemli sulak alanlarından biri olan Karakuyu Gölü sulak alanı Afyon ili-dinar ilçe sınırları içerisinde yer almakta olup, batıda Büyük Menderes Havzasına, doğuda Uluborlu Ovasına, kuzeyde Ekin ovasına ve güneyde Burdur Havzasına komşudur. Karakuyu Gölü tektonik oluşumlu olup, bölgeyi etkileyen genç tektonik hareketler sonucu oluşmuş çöküntü alanlardır. Bölgedeki kontrolsüz atık yönetimi ve tarımsal kirlilik su kaynakları üzerinde tehdit oluşturmaktadır. Ayrıca, alanda torf alımı devam etmekte olup torf tesisinin sulak alana zarar verdiği gözlenmektedir. Yüksek lisans tezi kapsamındaki bu çalışmada, Karakuyu Gölü sulak alanı ve çevresinin hidrojeolojik özellikleri incelenerek, yüzey ve yeraltı sularının su kalitesinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, çalışma alanı içerisinde jeolojik, hidrolojik, hidrojeolojik ve hidrojeokimyasal araştırmalar yapılarak yeraltı suyu seviyesi ve dinamiği ile birlikte su kaynaklarının hidrojeokimyasal özellikleri ve kirlilik durumları incelenmiştir. 2

15 2.KAYNAK ÖZETLERİ Tektonik bir oluşuma sahip olan çalışma alanı daha önce birçok araştırmacı tarafından jeolojik ve yapısal özellikleri bakımından incelenmiştir. Çalışma alanı ve konusu ile ilgili olan araştırmalar kronolojik olarak aşağıda özetlenmiştir. Parejas (1942) tarafından yapılan çalışmada Sandıklı, Dinar, Burdur, Isparta, Eğirdir civarının 1/ ölçekli jeoloji haritası hazırlanmıştır. Yapılan çalışma sonucunda bölgenin Alp jeosenklinali, Torid çukurunun kuzey sahilinde olduğunu ve bölgenin stratigrafisinin Paleozoyik, Mesozoyik, Tersiyer (Eosen- Oligosen) ve Neojen dönemine ait litolojik birimlerden meydana geldiği belirlenmiştir. Ardos (1997), yapmış olduğu çalışmasında 1 Ekim 1995 tarihinde gerçekleşen Dinar depreminin Türkiye deki ilk çöküntü depremi olduğunu belirtmiştir. Araştırmacıya göre Dinar ve çevresinde bulunan karstik yapıların içerisinde yeraltısularının bulunmuş olması, yeraltında birçok akifer boşluğunun bulunduğunun kanıtı olarak açıklanmıştır. Kahraman vd. (1998), yapmış oldukları çalışmada, Barla Dağı batı kesimi ile Karakuş Dağları nın güneybatı uzantılarının, Dombayova-Keçiborlu Oluğunun doğusunda birleşerek çevrelerindeki havza tabanlarına göre yüksek topoğrafya oluşturduğu belirtilmiştir. Araştırma sahasında, farklı dönemlerde epirojenik karakterdeki hareketlerin izleri gözlenmektedir. Bu hareketlerle gelişen blok faylanmalarla, dağ-havza yapıları iç içe geçmiştir ve yapıları oluşturan farklı yaş ve litolojideki oluşukların düzensiz stratigrafik istifler sunduğu belirlenmiştir. Ayrıca, bu hareketliliğin oluşumunu, yakın çevrede 1971 (Burdur) ve 1995 (Dinar) yıllarında olan depremlerin göstermekte olduğunu belirtmişlerdir. Yapılan çalışma ile bölgedeki Mesozoyik e ait kalkerlerin, Akdağ ile Karakuş dağları kesiminde yüzeylendiğini, kalkerlerin batıda Dombayova grabeninin oluşumuna yol açan Akdağ Fayı ile kesintiye uğradığı tespit edilmiş ve araştırma alanındaki Üst Paleosen-Eosene ait denizel kırıntılarının ise Akça köyü ile 3

16 Burunkaya köyü arasında yüzeylendiği ve formasyonun kıvrımlı olup filiş fasiyesinde olduğu belirtilmektedir. Yalçınkaya ve Alptekin (2003), 1 Ekim 1995 Dinar Depreminde oluşan hasarların alüvyon ova tabanında fazla, dağ eteğindeki sağlam zeminlerde daha az oluştuğunu ortaya koymuşlardır. Ayrıca, yapılan çalışma ile en fazla hasar Dinar Ovası nın bitip, Akdağ-Samsun kütlesinin başladığı alanda meydana geldiği belirlenmiştir. Görmüş vd. (2007), tarafından yapılan çalışmada Dinar (Afyon) yöresindeki Eosen (Lütesiyen) istifinin bentik foraminifer topluluğunu incelemek ve biyostratigrafik bulguları belirlemek amaçlanmıştır. Çalışma sahasındaki Garipçe formasyonu üzerinde gerçekleştirilen çalışma sonucunda Garipçe formasyonuna ait çökeller içerisindeki iri bentik foraminiferlerin biyostratigrafisi ve ortamsal yorumlarını ortaya koymak için, Dinar ilçesi merkez ve çevresinde, üç stratigrafik kesit ölçülerek, orta-geç Lütesiyen i karakterize eden 13 cins ve 18 tür tayin edilmiştir. Tayin edilen bu bentik foraminiferlere göre, orta Lütesiyen içinde SB 14 ve SB 15 biyozonları, geç Lütesiyen içinde ise SB 16 biyozonu ayırtlanmıştır. Elde edilen bulgular sonucunda bölgedeki birimlerin resifal ortamda çökeldiği belirlenmiştir. Polat vd. (2011), tarafından yapılan çalışmada Karakuyu gölü ve çevresinin jeolojik, jeomorfolojik ve hidrografik özellikleriyle gölün çevreye etkileri ve problemleri incelenmiştir. Çalışmanın amacı Karakuyu Gölü ve çevresinin oluşumuyla birlikte jeomorfolojisi ile ilgili bilgileri toplamak ve gölün hidrolojik özelliklerini araştırmaktır. Göl ve çevresinin bilinçli kullanımı açısından problemlere dikkat çekilip ve çözüm önerileri sunulmuştur. Yapılan çalışmada, Karakuyu Gölü sulak alanının yaklaşık km 2 lik alan kapladığı, gölün su kotunun m arasında değiştiği görülmüştür. Çalışmada, sulak alan çok daha büyük bir alan kaplamakta iken (11.70 km 2 ) tarım alanı kazanmak, su baskınlarını önlemek, tarım sahalarını sulamak ve elektrik enerjisi elde etmek amacıyla üç yandan seddelerle kuşatıldığı ve bu durumun sulak alanın beslenme şartlarını ve sınırlarında değişime yol açtığı gibi su rejimine 4

17 etki edip suların kimyasal ve fiziksel özelliklerinin değişmesine neden olduğu belirtilmektedir. Bulut vd. (2016), tarafından yapılan çalışmada, gölün alanın büyük çoğunluğunun hasırotu, kamış ve nilüferle kaplı olduğu, gölün üzerinde irili ufaklı çok sayıda yüzen ada bulunduğunu belirtmektedir. Yapılan çalışmada, Karakuyu Gölü nün korunması gereken önemli sulak alanlarımızdan biri olduğu ve göl sularının içme ve kullanma suyu temini açısından büyük önem taşıdığı belirtilmektedir. Karakuyu Gölü nde yaşanan çevre sorunlarının başında ise su yönetiminin geldiği ve gölün ortasından geçen demiryolu, saz kesimi, kontrolsüz torf alımı, kontrolsüz avcılık gibi beşeri müdahaleyle birlikte, su ve toprak kirliliği şeklinde çevre sorunları oluştuğu tespit edilmiştir. Özdemir ve Gür (2016), tarafından yapılan çalışmada, Dinar şehrinin kireçtaşı ve mermerlerden oluşan yamaçlar, Kuvaterner yamaç molozu, birikinti yelpazeleri ve alüvyal ova tabanı üzerinde olduğu belirtilmiştir. Dinar Ovası nın, şehri kuzey, batı ve güneyden çevreleyen verimli bir ova olduğu, şehrin doğusunun ise topoğrafik olarak arızalı bir görünüme sahip olduğu açıklanmıştır. Çalışmada Kontrollü sınıflandırma metoduyla verilerin alansal değerleri incelendiğinde, Dinar ve yakın çevresinde 1 Ekim 1995 depremi öncesindeki ve 2015 yılındaki tarım arazileri ve kullanılmayan arazilerin azaldığı; yerleşim arazileri, orman arazileri ve su yüzeylerinin ise arttığı belirlenmiştir. Şehir planlamalarında Dinar gibi birinci dereceden deprem riski taşıyan alanlarda fay hattına yakın alanların ve yeraltısu seviyelerinin yüksek olduğu, gevşek zeminli alanların yerleşim alanı olarak kullanılmaması, bu alanların tarım arazisi olarak kullanılmasının daha doğru olacağı vurgulanmaktadır. Uzunkaya ve Gül (2016), tarafından yapılan çalışmada, Afyonkarahisar ilinde Dinar Karakuyu Sulama Rehabilitasyon projesi kapsamına giren köylerdeki bitkisel ürün yetiştiriciliği yapan işletmelerin optimum ürün planını ortaya koymayı amaçlamışlardır. Yapılan çalışma ile bölgedeki bu sulama şebekesinin işlevini kaybetmeye başlamış olduğu, hali hazırda %100 olarak planlanan 5

18 sulama oranının %11.20 lere gerilediği tespit edilmiştir. Sulama oranının bu denli düşük olduğu araştırma alanında mevcut durumda üreticilerin elde edecekleri gelirleri hangi şartlarda maksimum yapabileceklerinin önemli olduğu vurgulanmakta ve araştırma alanında mevcut ürün deseni optimize edildiğinde, işletmelerin brüt karlarını %22 oranında arttırabileceği tespit edilmiştir. 6

19 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. İnceleme Alanının Tanıtılması Çalışma alanı olarak seçilen Karakuyu Gölü Sulak Alanı ve yakın çevresi Afyon İlinin Dinar İlçesi sınırları içerisinde yaklaşık 361 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır. Çalışma alanı sınırları Şekil 3.1. de gösterilmiştir ˈ K enlemi 30 14ˈ D boylamında ve Dinar yol ayrımının 10 km güneyinde bulunan Karakuyu Gölü Sulak Alanı ve çevresi 1/ ölçekli Afyon L24 paftası içerisinde yer almaktadır. Şekil 3.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası (ölçeksiz) 7

20 Karakuyu Gölü Sulak Alanı, Çapalı, Eldere, Gökçeli, İncesu Gölü olarak da bilinmekte olup hidrografik yönden Büyük Menderes Nehir havzasının yukarısında yer almaktadır. Sulak alanın doğusunda Karakuş Dağı (2000 m) ve Barladağı (1780 m), batısında Akdağ (2445 m) ve Samsun Dağı, kuzeyinde ise Kumalar Dağı (2440 m) bulunmaktadır. Akgün, Burunkaya, İncesu, Eldere, Gökçeli, Karakuyu, Çapalı sulak alanın yakın çevresinde bulunan yerleşim yerleridir. Sulak alanın deniz seviyesinden yüksekliği 1005 m olup yaklaşık 1099 ha yüzey alanına sahiptir. Ekolojik açıdan Karamuk Bataklığı-Eğirdir Gölü-Burdur Gölü ve Işıklı Gölü arasında kalan önemli sulak alanlardan biri olan Karakuyu gölü sulak alanının uzunluğu KD-GB yönünde 5 km, D-B yönünde 4,2 km dir. Gölün derinliği ise 0,5-4 metre arasında değişmektedir (Polat vd., 2011). Karakuyu Gölü, Afyon-Ankara Karayolu na paralel güney-kuzey doğrultusunda ince uzun bir yapıdadır. Karakuyu Gölü Sulak Alanı tatlı su sulak alanıdır. Gölü besleyen ana kaynak, kuzeydoğuda Eldere köyünden çıkan Ulupınar dır. Güneydeki İncesu Köyü nden ve kuzeydeki Kumalar Dağı ndan gelen mevsimsel dereler gölün diğer kaynaklarıdır. Göl alanı organik maddece zengin olup, zengin bitki türlerine sahiptir. Gölün tamamı kamış, hasırotu ve nilüferle kaplı durumdadır ve durgun su kıyılarında kamışlar bulunmaktadır. Birçok kuş türlerine de ev sahipliği yapmakta olan Karakuyu Gölü sulak alanı Orman Bakanlığı tarafından Eylül 1994 tarihinde Yaban Hayatı Koruma Sahası ; Konya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun 2122 nolu kararı ile 4 Kasım 1994 yılında ise I.Derece Tabiat Sit Alanı olarak ilan edilmiştir Çalışma Yöntemleri Karakuyu Gölü Sulak Alanı ve yakın çevresinin hidrojeolojik ve hidrojeokimyasal incelemelerini kapsayan bu çalışma ile bölgenin jeolojik ve hidrolojik özelliklerinin yanısıra yeraltısuyu seviyesi ve dinamiği, suların hidrojeokimyasal özellikleri, kullanım alanları ve su kalitesi belirlenmiştir. 8

21 Çalışma kapsamındaki arazi, büro ve laboratuvar çalışmaları jeoloji, hidroloji, hidrojeoloji ve hidrojeokimyasal araştırmalar başlıkları altında aşağıda detaylı olarak açıklanmıştır. Jeoloji: Çalışma alanının stratigrafik ve yapısal özelliklerinin belirlenmesi için öncelikle ayrıntılı literatür incelemesi yapılarak bölgede daha önce yapılmış çalışmalar incelenmiştir. Elde edilen bilgiler arazi gözlemleri ile birleştirilerek çalışma alanının 1/ ölçekli jeoloji haritası oluşturulmuştur. Ayrıca, litolojik birimlerin yanal ve düşey dağılımlarını incelemek için bölgenin enine jeolojik kesitleri ve genelleştirilmiş stratigrafik sütun kesiti hazırlanmıştır. Hidroloji: Çalışma alanının hidrolojik özelliklerini belirlemek için çalışma alanında yer alan Devlet Meteoroloji İstasyonlarından yıllık yağış, aylık yağış ve aylık sıcaklık verileri; Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nden ise Kumalar Çayı na ait akım verileri temin edilmiştir. Meteorolojik verilerle bölgeye düşen yağış miktarı ve uzun yıllara ait yağış periyodları belirlenmiştir. Bölgedeki potansiyel ve gerçek buharlaşma değerleri Thornthwaite yöntemiyle hesaplanmıştır. Hidrojeoloji: Çalışmanın bu bölümünde inceleme alanında bulunan su noktaları belirlenmiştir. Bölgedeki sondaj kuyularına ait loglar Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nden temin edilmiştir. Jeolojik çalışmalarla belirlenen litolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri dikkate alınarak çalışma alanının hidrojeoloji haritası hazırlanmıştır. Belirlenen akiferlerin hidroloji parametreleri olan Permeabilite Katsayısı (K), Transmisibilite Katsayısı (T), Depolama Katsayısı (S) değerleri önceden yapılmış pompaj deneylerinin zaman-düşüm değerleri kullanılarak Cooper-Jacob Time Drawdown yöntemiyle hesaplanmıştır. Çalışma alanının yeraltısuyu seviye haritası bölgede yer alan sondaj kuyularında ölçülen statik seviye değerleri kullanılarak hazırlanmış ve yeraltısuyu akım yönü ile hidrolik eğim değerleri belirlenmiştir. Hidrojeokimya: Karakuyu Gölü sulak alanın hidrojeokimyasal yapısı, kullanım özellikleri ve su kalitesini belirleyebilmek için çalışma alanının farklı 9

22 lokasyonlarından Kasım-2015 döneminde 15 adet su örnekleri alınmıştır. Su örneklerinin katyon ve ağır metal analizleri; Bureau Veritas Mineral laboratuvarı nda (Kanada) ICP-MS (Inductively Coupled Plasma-Mass Spectrometer) analiz tekniği kullanılarak belirlenmiştir. Anyon analizleri ise SDÜ Jeotermal Enerji, Yeraltısuyu ve Mineral Kaynakları Araştırma ve Uygulama Merkezi laboratuvarında yapılmıştır. Sıcaklık, elektriksel iletkenlik (EC), toplam çözünmüş katı madde (TDS) ve hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph) değerleri ise arazide in-situ ölçümleri ile belirlenmiştir. Analiz sonuçları çeşitli diyagram ve haritalar üzerinden incelenerek ve ilgili yönetmelikler ile belirlenen sınır değerler ile karşılaştırılarak suların kimyasal özellikleri, içme ve sulama suyu olarak kullanım özellikleri ve kalite durumu ortaya konulmuştur. 10

23 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Stratigrafi Çalışma alanı jeolojik ve yapısal özellikleri bakımından farklı araştırmacılar tarafından incelenmiştir. Yapılan literatür ve arazi çalışmaları ile birlikte değerlendirilerek bölgenin 1/ ölçekli jeoloji haritası ve enine kesitleri hazırlanarak EK A-1 ve EK A-2 de sunulmuştur. Ayrıca, litolojik birimlerin stratigrafik sütun kesiti hazırlanmış ve Şekil 4.1 de verilmiştir. İnceleme alanındaki birimlerin litolojisi özellikleri ve stratigrafik ilişkisi incelendiğinde çalışma alanında birçok farklı jeolojik birim bulunmaktadır. Çalışma alanı içerisinde yer alan formasyonlar yaşlıdan gence doğru; Dutdere Kireçtaşı (TRjd), Gökhacıdağ Formasyonu (Kg), Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb), Dereköy Formasyonu (Ted), Yavuz Formasyonu (Tey), Akçaköy Formasyonu (Toak), Acıgöl Grubu (Toa), Çameli Formasyonu (Tplç) ve Kireçtaşı Üyesi (Tplçk), Kepeztepe Formasyonu (PlQk), Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt), Yamaç Molozu (Qym) ve Alüvyon (Qal) olduğu belirlenmiştir Dutdere Kireçtaşı (TRJd) Megalodonlu rekristalize kireçtaşlarından meydana gelen birim, Ersoy (1989, 1992) tarafından adlandırılmıştır. Birim, çalışma alanında Karakuyu mevkiinin batı kesiminde geniş alanda yüzeylenmektedir. Birimin kalınlığı yaklaşık 700 metre civarındadır. Birim orta-kalın tabakalı, masif, aşınma yüzey rengi gri, kırılma yüzeyi beyaz, kirli beyaz, krem, bej, gri, megalodonlu ya da algli rekristalize kireçtaşlarından oluşmaktadır. Birimin üst düzeyinde orta-kalın tabakalı, gri, krem renkli kireçtaşları bulunur. Bunların üzerinde de pembe-kırmızı renkli, yerel olarak çörtlü, ammonitli yumrulu kireçtaşları yer almaktadır (Şenel, 1997). 11

24 Şekil 4.1. Çalışma alanının genelleştirilmiş stratigrafik sütun kesiti Dutdere kireçtaşının diğer birimlerle olan ilişkisi tektonik olup Yavuz formasyonu ile bindirme dokanağı sunmaktadır. Sığ bir karbonat şelf ortamında çökeldiği modellenen formasyonun toplam kalınlığı 700 metreye ulaşmaktadır. Bolca Megalodon sp. içeren formasyon içerisinde Involutina sinuosa (Weynschenk), Involutina oberhauseri (Salas), Trocholina permodiscoides Oberhauser, Aulotortus friedli (Kristan ve Tolmann), Involutina liassica (Jones), Ophthalmidium martana Farinacci gibi formlar ayırtmlanmıştır (Şenel vd., 1989). Fosil bulgularına göre birimin yaşı Orta Triyas tır. 12

25 Gökhacıdağ Formasyonu (Kg) Çalışma alanının doğusunda oldukça geniş bir yayılım sunan formasyon platform karbonatlar ve pelajik faunalı çörtlü kireçtaşlarından oluşmuştur ve birimin adlandırması Öztürk (1989) tarafından yapılmıştır. Birimin alt düzeyleri koyu gri, mavi, bej renkli, orta-kalın tabakalanmalı, dolomit mercekleri içeren biyomikritlerden oluşmaktadır. Birim üste doğru gidildikçe bej, gri, siyah renkli, kalın tabakalanmalı, masif, dolomit mercekli, oolitli, organizma kırıntılı, sıkı tutturulmuş biyomikrit ve biyolitlerle devam etmektedir (Balcı, 2011) metreden fazla kalınlığa sahip olan formasyonun üstte Büyükkırtepe formasyonu tarafından üzerlenmektedir. Çalışma alanında taban kayayı oluşturan formasyon içerisinde Salpingoporella angulata Carozzi, Ostracoda, Pseudotextulariella sp., Dicyclina schlumbergeri Munier-Chalmas, Nummolucina robusta, Rotorbinella scarsellai, Accordiella conica Farinacci, Orbitoides tissoti Schlumberger, Orbitoides cf. media (d Archiac), Globotruncana cf. gansseri Bolli gibi formlar saptanmıştır (Öztürk vd., 1989). Buna bağlı olarak birimin yaşı Kretase olarak verilmektedir Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb) Resifal ve türbiditik seviyeli pelajik faunalı kireçtaşlarından oluşan birim, Öztürk (1989) tarafından adlandırılmış olup çalışma alanının doğu ve güneydoğusunda, Çatal Tepe ve Burunkaya mevkiinde belirli alanlarda görülmektedir. Formasyon beyaz, krem renkli, orta-kalın tabakalanmalı, belirgin eklemli, Nummilit ve algli kireçtaşları ile başlamaktadır ve iri kalsit damarlı kireçtaşlarına geçmektedir. Breşik seviyeden sonra gelen beyaz, bej renkli, inceorta tabakalanmalı, sert, ince kalsit damarlı ve pelajik foraminiferli biyomikritler bej, beyaz, yer yer bordo renkli, ince tabakalı yapraklanmalı killi biyomikrit, şeyl ardalanmalı birimle formasyon sonlanmaktadır. Formasyonda 13

26 ayrıca pembe, bej renkli, ince-orta tabakalanmalı, çört bantlı, sık kıvrımlı pelajik biyomikritler ile birlikte kalın tabakalı kalsitürbiditlerin olduğu seviyeler de görülmektedir. Formasyon, 50 m ile 175 m civarında kalınlığa sahiptir (Balcı, 2011). Birim stratigrafik olarak Orta Eosen yaşlı Dereköy formasyonu ile yanal ve düşey yönde geçişlidir. Formasyon içerdiği Miscellanea miscella (d Archiac), Discocyclina sp., Globorotalia compressa (Plummer), Distchoplax cf. biserialis Dıetrıch, Nummulites planulatus (Leymerie), Nummulites cf. leaupoldi (Schaub), Globorotalia cf. gracilis (Bolli), Asterocyclina sp., Globorotalia centrails Cusman ve Bermudez, Globorotalia bullbrooki (Bolli) gibi formlara dayanarak Öztürk vd., (1989) ne göre Paleosen-Orta Eosen yaşlıdır Dereköy Formasyonu (Ted) Türbiditik kumtaşı ile killi kireçtaşı, şeyl, marn ve kiltaşı ardalanmasından oluşan birim, Koçyiğit (1980) tarafından Dereköy formasyonu olarak adlandırılmıştır. Birim çalışma alanı güneyinde İncesu, Çapalı mevkiinde dar alanlarda gözlenmektedir. Formasyon altta bordo renkli, ince tabakalı, yapraklanmalı, çört bant ve yumrulu, Globigerina lı kireçtaşları ile başlamaktadır. Üstüne gelen şeyl, kiltaşı, çamurtaşı, marn ardalanması bordo, sarımsı, alacalı renkli ve ince tabakalıdır. Formasyonun egemen kaya türü sarı, boz, alacalı renkli, orta-kalın tabakalanmalı, kaba kum boyutunda, kısmen derecelenmeli, çok tür bileşenli, taneleri köşeli kumtaşlarıdır. Bileşenler genel olarak ofiyolit, kireçtaşı, radyolarit, çört, feldispat, metamorfik ve volkanik kayaç parçaları ile serpantin parçalarından meydana gelmektedir. Genel olarak iyi boylanmaya sahip olan tanelerin çimentosu karbonat ve kil olup gevşek tutturulmuştur (Öztürk vd., 1989). Yaklaşık 1000 m. kalınlığa sahip olan birim üzerine Yavuz formasyonu tektonik olarak yerleşirken aynı zamanda birim Alt-Orta Oligosen yaşlı Akçaköy 14

27 formasyonu tarafından uyumsuzlukla üzerlenmektedir. Formasyonda görülen Orbulinoides beckmanni (Saıto), Globorotalia bulbrooki (Bollı), Globorotalia sp., Globigerina sp. fosillerine göre Öztürk vd., (1989) birimin yaşını Orta Eosen olarak vermektedir Yavuz Formasyonu (Tey) Kireçtaşı ara seviyeli kumtaşı ve kiltaşlarından oluşan formasyon Poisson (1977) tarafından adlandırılmıştır. Birim çalışma alanının batısında dar uzun bir hat halinde yüzeylenmektedir. Birim, ince-orta-kalın tabakalı, bej, krem, gri, kirli sarı, yeşil, kumlu- killi kireçtaşı, kalsitürbidit ve mikritik kireçtaşı ara seviyeli kumtaşı, kiltaşı ve silttaşlarından oluşmaktadır. Birimde üste doğru kireçtaşı oranı azalır. Birim içerisindeki kireçtaşı seviyeleri aşırı deformasyon nedeniyle makaslanmış ve blok görünümü kazanmıştır. Türbiditik özellikte olan formasyonda seyrek mikrokonglomera düzeyleri görülmektedir (Şenel, 1997). Birimin kalınlığı yaklaşık 460 m olup çalışma alanında alt ilişkisi gözlenmeyen birimin üzerinde Likya napına ait Dutdere kireçtaşı tektonik olarak yer almaktadır (Balcı, 2011). Nummulites millecaput Boubee, Nummulites fabianii Prever, Chapmanina gassinensis Silvestri, Eorupertia magna Le Calvez, Sphaerogypsina globus Reuss, Globigeripsis cf. index (Finlai), Globorotalia bulbrooki (Bollı), Discocyclina sp., Alveolina sp. gibi formlara göre birimin yaşı Üst-Orta Eosen dir (Şenel vd., 1989) Akçaköy Formasyonu (Toak) Akçaköy formasyonu, Koçyiğit (1980) tarafından adlandırılmıştır. Birim çalışma alanının güneyinde ve kuzeyinde dar alanlarda görülmektedir. Birim altta sarımsı, bej, gri renkli, kötü tabakalanmalı, çok tür bileşenli çakıltaşları ile başlar. Bileşenler yarı yuvarlak, yuvarlak olup kum-blok 15

28 boyutlarındadır. Çakıltaşı kötü boylanmalı ve kötü derecelenmelidir. Bileşenleri, çoğunlukla Triyas, Jura, Kretase, Eosen ve Permiyen yaşlı kireçtaşları ile çört, diyabaz, sepantin, andezitik ve bazaltik tüfler, radyolarit, şist parçaları ve kumtaşıdır. Çimento alt düzeylerde gevşek tutturulmuş kum, üste doğru karbonat şeklindedir. Birimde görülen kumtaşları ise yeşil, boz, sarı renkli, orta tabakalanmalı, sıkı tutturulmuş, karbonat çimentoludur. Çakıltaşlarında üste doğru tane boyları küçülür ve taneler yuvarlak, kötü boylanmalı, yer yer derecelenmelidir (Öztürk vd., 1989). Birimin kalınlığı yaklaşık m arasında olup birim Oligosen yaşlı Acıgöl grubuna ait çökeller tarafından örtülmektedir. İnceleme alanında formasyon içinde yaş verebilecek herhangi bir fosil saptanamamıştır. Formasyonun yaşı, stratigrafik ilişkileri göz önünde bulundurularak Öztürk vd., (1989) tarafından Alt-Orta Oligosen olarak verilmiştir Acıgöl Grubu (Toa) Kalın konglomeralardan meydana gelen grup, Göktaş vd., (1989) tarafından adlandırılmıştır. Ayrıca, birim Gutnic (1977) tarafından Samsundağı çakıltaşları, Öztürk (1981) tarafından ise Samsundağı formasyonu olarak anılmaktadır. Çalışma alanının kuzeybatısında yerel olarak gözlenmektedir. Açık gri, açık bej renklerde, kalın tabakalı, karbonat çimentolu çakıltaşlarından oluşmuş olan birim içerisindeki taneler Permiyen ve Eosen e ait taneler olarak tanımlanmıştır. Birim içerisinde yer yer kumtaşı ve çamurtaşı aratabakaları da izlenmektedir (Balcı, 2011). Yaklaşık m kalınlığa sahip olan Acıgöl grubuna ait çakıltaşları birimi altta Akçaköy formasyonu ile dokanak sunarken üstte Çameli formasyonuna ait birimler tarafından uyumsuz olarak üzerlenmektedir. Birimde tespit edilen Nummulites fichteli Michelotti, N. Intermedius (d Archiac), Lepidocyclina (eulepidina) sp., Ammonina beccori gibi formlara dayanarak birimin yaşı Oligosen olarak verilmektedir (Yalçınkaya vd., 1986). 16

29 Çameli Formasyonu (Tplç) Gölsel tortullarla temsil edilen birim, Erakman vd., (1982) tarafından Çameli formasyonu olarak, Yalçınkaya vd., (1986) tarafından ise Burdur formasyonu olarak adlandırılmış olup bu çalışmada Çameli formasyonu adı benimsenmiştir. Birim çalışma alanının güney-batı kısmında dar bir alanda görülmektedir. Çameli formasyonu, ince-orta-kalın tabakalı, beyaz, kirli beyaz, kirli sarı, açık gri, yeşil vb. renklerde kiltaşı, kumtaşı, marn, konglomera ve kumtaşlarından oluşmaktadır. Birim içinde tüf ve tüfit düzeyleri görülebilir (Balcı 2011). Birimin kalınlığı yaklaşık 650 m olup altta Acıgöl grubuna ait çakıltaşları ile uyumsuz bir dokanak sunmaktadır. Aynı zamanda birim Kuvaterner yaşlı birimler tarafından uyumsuz olarak örtülmektedir. Pliyosen yaşında kabul edilen birimde Acer aft. Trilobatum A. Br., Acer angustilabum Heer gibi yaprak izleri tespit edilmiştir (Şenel vd., 1994) Kireçtaşı Üyesi (Tplçk) Çameli formasyonunun üst kesimlerinde bulunan kireçtaşı üyesi ince- ortakalın tabakalıdır ve kirli sarı, bej, krem, açık kahve renkli kireçtaşı ve travertenlerden oluşmaktadır. Birim güney-batı kesimde dar alanda yüzeylenmektedir Kepeztepe Formasyonu (plqk) Kumtaşı ve mercekli çakıltaşlarından meydana gelen birim Öztürk ve Öztürk (1989) tarafından Kepeztepe formasyonu olarak adlandırılmıştır. Birim çalışma alanının güneyinde çok dar alanda görülmektedir. Çakıltaşı çok tür bileşenli olup bileşenleri kum ile blok boyutları arasında değişmektedir. Kireçtaşı, ofiyolit, volkanit, şist, radyolarit, kumtaşı gibi 17

30 kayaçlardan oluşmakta olan birim kötü boylanmalı, kötü derecelenmeli, gevşek tutturulmuş, kum veya karbonat çimentoludur. Çakıltaşı, bej, gri renkli, inceorta tabakalanmalı kumtaşı mercekleri içermektedir. Kumtaşları volkanit, kuvars, ofiyolit, şist ve kireçtaşı parçalarından oluşmuştur ve elemanlar kumçakıl boyutundadır. Yuvarlak elemanlı ve orta boylanmalı olup çimento karbonattır. Birimin kalınlığı 50 ile 75 metre civarında olup içerisinde herhangi bir fosil içermeyen formasyonun yaşı stratigrafik ilişkilerine göre Pliyo-Kuvaterner olarak verilmiştir (Balcı, 2011) Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt) Eski akarsu taraça dolgusu (Qt), gevşek tutturulmuş çakıl, blok ve çok az oranda kum ve çamur birikintileridir. Çalışma alanının güney, kuzey ve doğu kesimlerinde görülmektedir Yamaç Molozu (Qym) Yamaç molozu (Qym), dik yamaçların eteklerinde bulunur ve topoğrafya denetimi altındadır. Çakıl ve blok birikintilerinden oluşmaktadır ve yer yer tutturulmuş, genellikle gevşektir. Alan içerisinde Karakuyu Gölü nün doğusunda haritalanmıştır. Birimin yaş tayini stratigrafik konumuna göre Kuvaterner olarak belirlenmiştir Alüvyon (Qal) İnceleme alanında geniş bir yer kaplayan alüvyon gevşek tutturulmuş kil, silt, kum, çakıl ve bloktan oluşan güncel çökelleri oluşturmaktadır. Birim, genel olarak topografyanın düz olduğu ovada ve dere yataklarında yüzeylenmektedir. Kuvaterner yaşlı birimin malzemesi ise bölgedeki kireçtaşları ve diğer temel kayaların iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle ayrışmaları ve taşınmaları sonucunda oluşmuşlardır. 18

31 4.2. Yapısal Jeoloji Çalışma alanı olarak seçilen Karakuyu Gölü sulak alanı blok faylanmaya bağlı olarak Dombayova grabeni olarak adlandırılan bölgenin en çukur kısmını oluşturmaktadır. Dombayova grabeni, doğuda Barla Dağı ve Karakuş dağları ile batıda Akdağ-Samsun Dağı arasında yer alan bir çöküntü alanıdır. Grabenin oluşumuna sebep olan ana fayların eğim atımlı özelliğinde, NW-SE yönünde uzandığı belirtilmiştir (Polat vd., 2011). Çalışma alanında görülen faylardan biri Burunkaya ile Akçaköy arasında kuzeygüney yönünde uzanan Akçaköy Fayıdır. Bu fayın yaklaşık metrelik bir atıma sahip olduğu bilinmektedir (Kahraman, 1998, 1999). Çalışma alanındaki Eldere Fayı ise D-B yönünde eğim atımlı olup, kuzey bloğun güney bloğa göre yükseldiği görülmektedir. Çapalı Fayı olarak bilinen diğer D-B yönünde uzanan fayının, Barla Dağı nı kuzeyden sınırladığı belirtilmiştir (Koçyiğit, 1983). Eğim atımlı fay olarak, kuzey bloğun alçalıp, güney bloğun yükseldiği fayın atımı 700 metre civarındadır (Koçyiğit, 1983). 1 Ekim 1995 tarihinde gerçekleşen Dinar depremin Türkiye de görülen ilk çöküntü depremi olduğu ileri sürülmektedir. Bunun en önemli kanıtı olarak ise Dinar ve çevresindeki karstik yapıların içerisinde yeraltısularının bulunması ve bununla birlikte yeraltında birçok akifer boşluğunun olduğu belirlenmiştir (Ardos, 1997). KB-GD uzanımlı Dinar Fayı, kuzeydoğusundaki Akdağ yükseltisi ile güneybatısındaki Dinar Grabeni arasında bulunmakta olup yaklaşık olarak 60 km izlenebilmektedir. Büyüklüğü 6,1 Ms olan 1995 Dinar depremi sonucunda bölgede normal faylanmayla yaklaşık 10 km uzunluğunda yüzey kırığı oluşmuştur. Depremin derinliği 5 km olarak, kırıklar boyunca maksimum düşey yerdeğiştirme ise 50 cm olarak ölçülmüştür (Altunel, 1999). 19

32 4.3. Hidroloji Çalışmanın bu bölümünde inceleme alanının hidroloji incelemesinin yapılması için bölgedeki Devlet Meteoroloji İstasyonlarının uzun yıllara ait meteorolojik verileri kullanılmıştır. Çalışma kapsamında yapılan hidrolojik incelemelerde Dinar ve Uluborlu Devlet Meteoroloji İstasyonlarına ait yılları arasındaki ölçülmüş yağış ve sıcaklık değerleri kullanılmıştır. Dinar ve Uluborlu Meteoroloji İstasyonlarına ait genel özellikler Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Meteoroloji istasyonlarının genel özellikleri İstasyon Kurum Rasat Enlem Boylam Yükselti(m) Yılları DİNAR DMİ ' K 30 9' D 864 m. ULUBORLU DMİ ' K 30 27' D 1025 m Yağış Yüzey ve yeraltısularının en önemli beslenim kaynağının yağış olması sebebiyle hidrojeolojik incelemelerde, ortama düşen yağış miktarı bilinmelidir. Çalışma alanına düşen ortalama yağış miktarının belirlenebilmesi için Dinar ve Uluborlu Devlet Meteoroloji İstasyonlarında (DMİ) ölçülmüş yağış değerleri kullanılmıştır. Dinar DMİ verilerine göre ortalama yıllık yağış miktarı 454,923 mm dir. En az yağış 12,769 mm ile Ağustos ayında, en fazla yağış 55,717 mm ile Nisan ayında ölçülmüştür. Uluborlu DMİ verilerine göre ortalama yıllık yağış miktarı 609,189 mm olup en az yağış 12,146 mm ile Ağustos ayında, en fazla yağış ise 84,740 ile Aralık ayında ölçülmüştür. Her iki istasyona ait yıllık ortalama yağış verileri Çizelge 4.2 de verilmiştir. 20

33 Çizelge 4.2. Dinar ve Uluborlu DMİ yıllık ortalama yağış verileri Yıllar Dinar DMİ Uluborlu DMİ ,2 656, ,6 435, ,6 742, ,4 603 ORTALAMA 454, ,189 21

34 Uzun yıllar bölgeye düşen yağışın periyodik değerlendirilmesi için her iki Devlet Meteoroloji İstasyonunun uzun yıllara ait yağış değerleri kullanılarak eklenik sapma grafikleri ve yağışın yıllara göre dağılım grafikleri hazırlanmıştır (Şekil 4.2.a, 4.2.b, 4.3.a, 4.3.b). Dinar Meteoroloji İstasyonuna ait yağış verileri kullanılarak hazırlanan eklenik sapma grafiğine göre; yılları arası yağışlı dönem, yılları arası kurak dönem, yılları arası yağışlı dönem, yılları arası kurak dönem, yılları arası kararlı dönem, yılları arası ise yağışlı dönem olarak belirlenmiştir (Şekil 4.2.b). 700 Dinar Yıllık Toplam Yağış Dağılımı Ort. Yağış 454,923 Yağış(mm) Şekil 4.2.a. Dinar DMİ verilerine göre yağışın yıllara göre dağılımı Yağışlı Kurak Dönem Dönem Yağışlı Kurak Dönem Dönem Kararlı Dönem Yağışlı Dönem Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.2.b. Dinar DMİ verilerine göre eklenik sapma grafiği 22

35 Uluborlu Devlet Meteoroloji İstasyonuna ait yağış verileri kullanılarak hazırlanan eklenik sapma grafiğine göre; yılları arası kurak dönem, yılları arası yağışlı dönem, yılları arası kurak dönem, yılları arası kararlı dönem, yılları arası ise yağışlı dönem olarak belirlenmiştir (Şekil 4.3.b). Uluborlu Yıllık Toplam Yağış Dağılımı Ort. Yağış 609,189 Yağış(mm) Şekil 4.3.a. Uluborlu DMİ verilerine göre yağışın yıllara göre dağılımı Kurak Dönem Yağışlı Dönem Kurak Dönem Kararlı Dönem Yağışlı Dönem Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.3.b. Uluborlu DMİ verilerine göre eklenik sapma grafiği Dinar ve Uluborlu DMİ ye ait eklenik sapma grafikleri incelendiğinde, ölçüm yıllarına göre belirlenen yağış periyodlarının birbirine benzer olduğu 23

36 görülmektedir. Özellikle 1983 yılından itibaren aynı yıllarda aynı periyodlar izlenmiştir. Bunun başlıca sebebi her iki meteoroloji istasyonunun lokasyon olarak birbirine yakın olmasıdır Buharlaşma Çalışma alanında gerçekleşen buharlaşma miktarı Thornwaite yöntemi kullanılarak hesaplanmıştır. Thornwaite yönteminin uygulanmasında, Dinar ve Uluborlu Devlet Meteoroloji istasyonlarında ölçülen aylık ortalama yağış ve sıcaklık değerleri ile bölgenin bulunduğu enleme ait düzeltme katsayıları kullanılarak bölgedeki potansiyel buharlaşma (Etp), gerçek buharlaşma (Etr), su fazlası ve su noksanı miktarları hesaplanmıştır. Dinar DMİ için hazırlanan Thornwaite deneştirmeli su bilançosu verilerine göre, toplam yıllık yağış miktarı 454,923 mm, potansiyel buharlaşma miktarı 738,535 mm, gerçek buharlaşma miktarı ise 377,016 mm olarak hesaplanmıştır (Çizelge 4.3). Yağış ve potansiyel buharlaşma grafiğinde görüldüğü gibi Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarında yağış miktarı potansiyel buharlaşma miktarından fazla olup su fazlalığı görülmektedir. Nisan-Ekim ayları arasında ise su noksanı görülmüştür (Şekil 4.4). Yapılan hesaplamalara göre su fazlalığı 116,98 mm, su noksanı ise 361,51 mm olarak belirlenmiştir. Uluborlu Meteoroloji İstasyonu verileri kullanılarak yapılan hesaplamalara göre, toplam yıllık yağış miktarı 609,189 mm, potansiyel buharlaşma miktarı 698,132 mm, gerçek buharlaşma miktarı ise 387,341 mm olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.4). Yağış ve Etp nin aylık değişim grafiğine göre, su fazlası Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarında görülürken, su noksanı Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında görülmüştür (Şekil 4.5). 24

37 Çizelge 4.3. Dinar DMİ Thornwaite buharlaşma- terleme bilançosu Dinar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Aylık Sıc.( C) Aylık İndeks ( ) 2,85 3,81 6,98 11,25 15,97 20,43 24,02 23,69 19,17 13,47 8,43 4,67 0,426 0,66 1,657 3,529 5,80 8,42 10,76 10,54 7,649 4,48 2,20 0,90 154,74 57,039 Etp (mm) 5,187 7,67 21,81 45,21 82,24 116,72 147,34 135,28 93,20 50,67 23,12 10,05 738,53 Yağış (mm) 47,49 43,32 49,36 55,71 49,64 32,96 15,78 12,76 16,09 36,71 42,78 52,27 454,923 Zem. Rezervi , ,65 42, Etr (mm) 5,187 7,67 21,81 45,21 82,24 100,36 15,78 12,76 16,09 36,71 23,13 10,05 377,016 Zem. Rez. Değ ,60-67, ,65 22,56 Su Nok. (mm) ,36 131,56 122,52 77,11 13, ,51 - Su Fazlası (mm) 42,30 35,64 27,54 10, Enl. Düz. Kats. 0,85 0,84 1,03 1,10 1,23 1,24 1,25 1,17 1,04 0,96 0,84 0,83 25

38 Yağış ve Etp' nin Aylık Değişim Grafiği Su fazlası Su Yedeğini Kullanma Su Noksanı Su Değerini Tamamlama Etp(mm) Yağış(mm) Şekil 4.4. Thornwaite yöntemi Dinar Yağış-Etp aylık değişim grafiği 26

39 Çizelge 4.4. Uluborlu DMİ Thornwaite buharlaşma- terleme bilançosu Uluborlu Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Aylık Sıc.( C) Aylık İndeks ( ) 1,26 2,28 6,07 10,68 15,42 19,64 22,86 22,56 18,30 12,65 7,01 2,97 0,124 0,30 1,34 3,15 5,50 7,93 9,98 9,78 7,13 4,07 1,66 0,45 141,7 51,461 Etp (mm) 2,18 4,66 20,42 45,50 82,05 113,31 139,17 128,04 86,69 49,49 20,09 6,49 698,13 Yağış (mm) 80,76 69,36 65,70 64,32 56,61 33,23 18,93 12,14 19,9 47,17 56,28 84,74 609,18 Zem. Rezervi , ,18 78,24 588,97 Etr (mm) 2,180 4,66 20,42 45,50 82,05 107,78 18,93 12,14 19,9 47,17 20,09 6,49 387,34 Zem. Rez. Değ ,44-74, ,18 42,05 - Su Nok. (mm) , ,24 115,90 66,79 2, ,77 Su Fazlası (mm) 78,58 64,7 45,27 18, ,36 Enl. Düz. Kats. 0,85 0,84 1,03 1,10 1,23 1,24 1,25 1,17 1,04 0,96 0,84 0,83 27

40 Yağış ve Etp' nin Aylık Değişim Grafiği Su fazlası Su Yedeğini Kullanma Su Noksanı Su Değerini Tamamlama Etp(mm) Yağış(mm) Şekil 4.5. Thornwaite yöntemi Uluborlu Yağış-Etp aylık değişim grafiği 28

41 Akış Karakuyu Gölü ve sulak alanı yarı kapalı havza içerisinde yeralmakta olup gölün beslenimi kaynak suları, dereler ve ortama düşen yağış ile gerçekleşmektedir. Sulak alanın beslenmesini sağlayan başlıca yüzey suları Kirazlı Dere, Çakalboğazı Dere, Kumalar Çayı, Bucak Dere, Güdül Dere ve Çay Deresidir. Ancak bu akarsuların bazıları gölün kuzeyindekiler drenaj kanallarına bağlanmış olup akarsu yatakları yaz ve sonbahar mevsimlerinde kurumaktadır. Çalışma alanında kuzey-güney doğrultulu akış gösteren Kumalar Çayı en önemli yüzey suyudur. Kumalar Çayı akım değerleri yılları arasında ölçülmüş olup güncel akım değerleri bulunmamaktadır. Mevcut verilere göre Kumalar Çayı nın uzun yıllar yıllık ortalama toplam akım değeri 8.21 hm 3 /yıl olarak ölçülmüştür. Akımın en fazla olduğu yıl 14 hm 3 /yıl ile 1984, en az olduğu yıl ise 0.62 hm 3 /yıl ile 2001 yılıdır (Fugro Sial, 2014) Hidrojeoloji Çalışmanın bu bölümünde inceleme alanında bulunan su noktaları, kaynaklar, akarsular, sondaj kuyuları ve sığ kuyular hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca, jeolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri, çalışma alanı içerisinde yer alan akiferlerin hidrojeolojik parametreleri ve yeraltısuyu dinamiği konuları ayrıntılı olarak incelenmiştir Su noktaları Çalışma alanı içinde, en önemli su noktasını Karakuyu Gölü ve Kocapınar, Pınarbaşı ve Ulupınar isimleriyle de anılan Eldere kaynağı oluşturmaktadır. Ayrıca, alanda çok sayıda sürekli ve mevsimsel yüzeysel akış ve çeşitli amaçlarla açılmış sondaj kuyuları ve keson kuyular bulunmaktadır. 29

42 Akarsular Çalışma alanında bulunan en önemli akarsular Kumalar Çayı ve Çay Deresi dir. Kumalar Çayı, Sandıklı Ovası'nın güneydoğu kesimlerinden doğarak Karakuyu beldesi güneyinde Karakuyu Gölü'ne dökülmektedir. Çalışma alanındaki önemli akarsulardan Çay Deresi üzerinde büyük birikinti konisi bulunmaktadır ve Karakuyu sulak alanını güneyden sınırlandırmaktadır. Kumalar Çayı akım verileri DSİ 18. Bölge Müdürlüğü nden temin edilip, elde edilen veriler Çizelge 4.5 te gösterilmiştir. Elde edilen verilere göre Karakuyu Gölü ne dökülen Kumalar Çayı ndan düzenli olarak akımın sağlandığı aylar Şubat, Mart, Nisan, Mayıs aylarıdır. Eylül ayında ise hiç akım sağlanamamaktadır. Ayrıca, akımın en fazla elde edildiği yılın 2015 yılında olduğu görülmektedir. Çalışma alanına ait drenaj haritası Şekil 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.5. Kumalar Çayı na ait akım verileri (m 3 /sn) YIL EKI KAS ARA OCA ŞUB MAR NIS MAY HAZ TEM AĞU EYL TOP ,612 0,551 2,17 3,99 3,66 0, , ,585 0,329 0,827 0,7 1,46 2,39 0,838 0, , ,278 0, , , ,045 1,08 1,78 0,712 0,79 2,2 0, ,172 0,14 0 7, ,02 2,19 2,12 0,706 0, , ,048 0,387 1,38 3,98 2,55 1,63 0,824 0, , ,237 1,92 0,285 0, , , ,037 1,58 0,528 0, , ,051 0, ,546 0,511 0,565 0, ,68 0,48 0,651 0,803 0,14 0, , ,943 2,19 4,12 2,98 1,14 0, , ,121 3,85 2,78 0,83 0, , ,016 0,619 1,69 2,51 1,42 1,09 0,393 0, , ,104 0,233 1,59 3,98 2 0,647 0, , ,421 0,302 0,701 0,945 0,639 0, ,007 0, ,024 2,04 3,83 3,32 1,28 2,04 0, ,1 30

43 Şekil 4.6. Çalışma alanının drenaj ağı haritası 31

44 Kaynaklar Çalışma alanındaki en önemli kaynak boşalımı gölün güneydoğusundaki karstik kireçtaşlarından boşalan, Menderes nehrine kaynaklık eden Eldere (Kocapınar, Pınarbaşı, Ulupınar) Kaynağı ve bu boşalımın kuzey-kuzeybatısında grup kaynaklar olarak aynı karstik kireçtaşlarından boşalan Burunkaya Kaynakları dır. Eldere kaynağı bir fay kaynağı özelliğinde olup doğrudan Karakuyu Gölü ve bataklık alana boşalmaktadır (Şekil 4.7). Bu nedenle bölgede kaynak debi ölçümleri yapılamamıştır yılları arasında alınan ölçümlere göre kaynakta tespit edilen en yüksek debi, 4,881 m 3 /s, en düşük debi ise 2,135 m 3 /s dir (Fugro Sial, 2014). Çalışma alanında yer alan diğer önemli kaynaklar arasında Suçıkan, Bülüçalan ve Yapağılı kaynaklarıdır. Şekil.4.7. Eldere Kaynağı ndan bir görünüm Sondaj Kuyuları ve Sığ Kuyular Çalışma alanı içerisinde DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından sulama ve içme suyu amacıyla açılmış çok sayıda sondaj kuyusu bulunmaktadır. Sondaj kuyuları 32

45 Akgün, Burunkaya ve İncesu civarında yeralmaktadır. İnceleme alanında açılan sondaj kuyularının tamamı alüvyon akifer üzerinde açılmıştır. DSİ tarafından açılmış kuyuların derinlikleri metre arasındadır. Statik seviyeleri arasında iken, kuyu debileri 1-93,03 l/sn arasında değişmektedir. Şekil 4.7 de. verilmiş olan kuyulara ait sondaj logları incelendiğinde, bölgede genel olarak alüvyon birimlerin kesildiği ve yeraltısuyunun alüvyon akiferden alındığı görülmektedir. Ancak, Burunkaya mevkiinde bulunan nolu kuyu ile Çapalı mevkiinde açılmış olan ve nolu kuyularda alüvyon akifer ile birlikte kireçtaşı akiferi de kesilmiştir ve nolu kuyularda kireçtaşı akiferine 20. metreden sonra girilmiş olmasına rağmen 24821nolu kuyuda yaklaşık 180. metrede kireçtaşı birimi kesilmektedir. En yüksek debi değeri de l/sn ile yine nolu kuyuda ölçülmüştür. İncesu mevkiinde açılmış olan nolu sondaj kuyusu ise artezyen özelliği göstermektedir (Şekil 4.8). Çizelge 4.6. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü ile açılmış olan sondaj kuyuları verileri Kuyu Adı Kuyu No Koordinat AKGÜN K D AKGÜN K D BURUNKAYA K D BURUNKAYA K D ÇAPALI K D ÇAPALI K D İNCESU K D İNCESU K D Açılma Tarihi Statik Seviye (m) Derinlik (m) Düşüm (m) Debi (l/sn)

46 Şekil 4.8. Çalışma alanında açılmış sondaj kuyularına ait kuyu logları 34

47 Karakuyu Gölü Karakuyu bölgesinin çevresindeki tarım arazilerini sulamak ve çevre köylere içme suyu sağlamak amacıyla Devlet Su İşleri tarafından 1979 yılında başlatılan proje ile Karakuyu Sazlıkları nın etrafı m yüksekliğinde 15 bin m uzunluğunda seddelerle çevirmiştir. Bu projenin bitiminde bölge sulama, taşkından koruma ve elektrik üretimi amacıyla baraj gölüne dönüştürülmüştür. Sonrasında Karakuyu Gölü olarak anılmaya başlanan gölün derinliği 1-3,5 m arasında değişmekte olup yaz aylarında göl alanında küçülme gözlenmektedir (Şekil 4.9, 4.10). Göl ayrıca Ulusal Sulak Alan Koruma Bölgesi özelliğindedir (Fugro Sial, 2014). Karakuyu Gölü ve yakın çevresi 1994 yılında Yaban Hayatı Koruma Alanı ilan edilmiştir. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Karakuyu Gölü'nün zengin su kaynaklarına sahip olduğunu belirtmiştir. 4 Kasım 1994 te Konya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 2122 Nolu kararıyla Karakuyu Gölü I. Derece Doğal Sit Alan ilan edilerek, müdahaleye kapatılmış ve sayılı yasalar gereği tescili yapılmıştır. Karakuyu Gölü coğrafi konumu 38 o 3ˈ 54ˈˈ Kuzey ile 30 o 15ˈ 35ˈˈ Doğu koordinatları arasında yeralmaktadır. Gölün en önemli beslenim kaynağı bölgeye düşen yağıştır. Karakuyu Gölü ve göl çevresindeki 300 m lik alanda saha ve çevresi koruma altına alınarak balık ve kuşların avlanılması yasaklanmıştır. Çalışma alanında torf alımı devam ettiği için orada yaşayan canlılara zarar vermektedir (Şekil 4.11). Torf ya da diğer adıyla turba toprağı nemli ve çok yağış alan sıcaklığı düşük olduğu yörelerde bataklık ve benzeri su altındaki arazilerde yetişen bitkilerin su dibinde çökerek kısmen çürümesi, su altında hava ile ilişkisi kesilmiş bir ortamda yıllarca çürüyüp birikerek kalın yataklar meydana getirmesi sonucu oluşur. Torf, organik bir toprak düzenleyicidir. Köklerin etrafındaki toprağın hava ve nemliliğini düzenleyerek ideal bir büyüme ortamı sağlar, besin maddesi içermez ( Göl çevresinden kontrolsüz torf elde edilmesi bölgede çevre problemine neden olmaktadır. 35

48 Şekil.4.9. Karakuyu Gölü sulak alanından bir görünüm Şekil Karakuyu Gölü ndeki kamışlardan bir görünüm 36

49 Şekil Çalışma alanındaki torflardan bir görünüm Litolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri Çalışma alanı içerisinde yer alan litoloji birimler hidrojeolojik özellikleri dikkate alınarak sınıflandırılmıştır. Litolojik özelliklerine göre bünyesinde su tutma ve su geçirme özelliklerine sahip olmayan Dereköy Formasyonu (Ted) Akifüj Ortam (Akj); kısmen yeraltısuyu bulundurabilecek olan ve yarı geçirimli birimler olarak nitelendirilen Yavuz Formasyonu (Tey), Akçaköy Formasyonu (Toak), Acıgöl Grubu (Toa), Kepeztepe Formasyonu (PlQk), Çameli Formasyonu (Tplç) Akitard Ortam (Akt); Gökhacıdağ Formasyonu (Kg), Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb), Dutdere Kireçtaşı (TRJd), Çameli Formasyonuna ait Kireçtaşı Üyesi (Tplçk) kırıklı, çatlaklı ve karstik geçirimli özelliğe sahip olduklarından dolayı Erimeli Çatlaklı Kaya Ortam Akiferi (Akf-2); çalışma alanında boşluklu yapılarından doları en verimli akifer olan Alüvyon (Qal), Yamaç Molozu (Qym), Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt) ise Taneli Ortam Akiferi (Akf-1) olarak sınıflandırılmıştır (Çizelge 4.7). 37

50 Çizelge 4.7. Jeolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri Yaş Formasyon Litoloji Hidrojeolojik Özellikler Kuvaterner Alüvyon Yamaç Molozu Eski Akarsu Taraça Dolgusu Çakıl, kum, kil,silt Akifer-1 Pliyo Kuvaterner Kepeztepe Çakıltaşı, kumtaşı, Akitard Formasyonu ofiyolit şist Pliyosen Kireçtaşı Üyesi Kireçtaşı Akifer-2 Pliyosen Çameli Fomasyonu Kiltaşı, kumtaşı, Akitard konglomera Oligosen Acıgöl Grubu Konglomera, Akitard kumtaşı, çamurtaşı Alt- Orta Eosen Akçaköy Çakıltaşı, kumtaşı, Akitard Formasyonu kireçtaşı Üst- Orta Eosen Yavuz Formasyonu Kireçtaşı, kiltaşı, Akitard silttaşı, kumtaşı Orta Eosen Dereköy Kumtaşı, şeyl- Akifüj Formasyonu marn Paleojen Büyükkırtepe Kireçtaşı Akifer-2 Formasyonu Kretase Gökhacıdağ Kireçtaşı, dolomit Akifer-2 Formasyonu Orta Triyas Dutdere Kireçtaşı Kireçtaşı Akifer Taneli Ortam Akiferi (Akf-1) Taneli ortam Akiferleri; taneli-çimentosuz ve/veya taneli-gevşek çimentolu, geçirimlilikleri homojen ve izotrop olan akiferler olarak tanımlanmaktadır. Bu akifer türlerine ait malzeme, yeryüzündeki kayaçların ayrışma-aşınma, taşınma ve birikme-çökelme süreçlerinin herhangi bir evresinde yada bu olayların bitiminde oluşur. Çalışma alanında ovanın büyük bir kısmını oluşturan alüvyon ile Yamaç Molozu ve Eski Akarsu Taraça Dolgusu gözenekli yapıları, yayılımları ve verimleri dikkate alınarak Taneli Ortam Akiferi (Akifer-1) olarak sınıflandırılmıştır. Genel olarak ovada ve dere yataklarında yüzeyleyen ve çalışma alanında oldukça geniş bir yayılıma sahip olan alüvyon kırıntılı birimler olan çakıl, kum, kil ve silt çökellerinden oluşmaktadır. Ova kenarlarında yeralan, tutturulmamış ve az tutturulmuş özellikte olan yamaç molozları ve eski akarsu taraça dolgusu alüvyona nazaran daha iri malzemelerden oluşmuştur ve kil içeriklerinin az olması sebebiyle geçirimlilikleri yüksektir. 38

51 Havzada açılan sondaj kuyularına ait loglarda görüldüğü gibi, genç alüvyon örtünün kalınlığı, en kalın olduğu alanlarda, 20 m ile 25 m arasında değişmektedir. Alüvyon havzada yaygın olarak çökelmiş Kepeztepe Formasyonuna ait göl çökelleri üzerine yerleşmiştir. Alüvyon örtüdeki kumlu, çakıllı geçirgen birimlerin, kuzeye doğru dere yatakları boyunca kalınlaştığı görülmektedir Erimeli Çatlaklı Kaya Ortam Akiferi (Akf-2) Karstik birimler yapısındaki erime boşlukları ve kırık-çatlak sistemleri nedeniyle bünyelerinde önemli ölçüde yeraltısuyu bulundurabilen ve iletebilen bir özelliğe sahiptirler. Çalışma alanındaki kireçtaşı ve dolomitlerden oluşan Gökhacıdağ Formasyonu (Kg), Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb), Dutdere Kireçtaşı (TRJd) ve Çameli Formasyonu Kireçtaşı Üyesi (Tplçk) karstik yapılarından dolayı Erimeli Çatlaklı Kaya Ortam Akiferini temsil etmekte olup Akifer-2 olarak tanımlanmıştır. Burunkaya mevkiinde açılmış olan sondaj kuyularından nolu kuyuda Dutdere karstik kireçtaşlarına girilmiş ve geçilen karstik boşluk oranlarına bağlı olarak 39.1 l/sn verim elde edilmiştir. Aynı bölgede açılmış olan nolu kuyuda kireçtaşı birimi kesilmemiş ve bu nedenle elde edilen verim 3.32 l/sn de kalmıştır. Havza güneyinde açılan DSİ su sondaj kuyularından, Çapalı ve nolu kuyularda Gökhacıdağ Formasyonu kireçtaşları kesilmekte ve yeraltısuyu bu formasyondan alınmaktadır. Bu kuyuların debileri havzanın kuzeyine göre daha yüksek olup ortalama l/sn verim ölçülmüştür Akitard Ortam (Akt) Çalışma alanındaki Yavuz Formasyonu (Tey), Akçaköy Formasyonu (Toak), Acıgöl Grubu (Toa), Kepeztepe Formasyonu (plqk) Çameli Formasyonu (Tplç) kumtaşı-çamurtaşı-marn-konglomera ve yer yer ofiyolit şist gibi benzer litolojik özelliklere sahip olmalarından dolayı yarı geçirimli birim olan Akitard Ortam (Akt) olarak sınıflandırılmıştır. Hidrojeolojik olarak akitard birimler düşük hidrolik iletkenliğe sahip, geçirimliliği düşük olan ortamın yeraltısuyunun 39

52 hareketine izin vermediği, bünyelerinde kısmen yeraltısuyu bulundurabilen birimlerdir Akifüj Ortam (Akj) Akifüj ortamlar; boşluksuz veya içerdiği boşlukları birbiriyle ilişkili olmayan veya boşluklu olduğu halde bu boşlukların su taşıyacak nitelikte olmamasından dolayı bünyelerinde su bulundurmayan hidrojeolojik ortamlardır. Çalışma alanında doğusunda dar alanlarda yüzeyleyen Dereköy formasyonu (Ted) içerdiği kumtaşı-şeyl-marn-kiltaşı seviyelerinden dolayı Akifüj Ortam (Akj) olarak tanımlanmıştır Akiferlerin hidroloji parametreleri Çalışma alanında bulunan akiferlerin hidroloji parametrelerini belirleyebilmek için bölgede yeralan DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından açılmış olan sondaj kuyularından 4 tanesi belirlenmiştir. Bu kuyularda açıldıkları tarih itibariyle yapılan pompaj deneylerinden elde edilen zaman-düşüm değerleri kullanılarak akiferlerin permeabilite katsayısı (K), transmisibilite katsayısı (T) ve depolama katsayısı (S) değerleri Cooper-Jacop Time Drawndown yöntemi kullanılarak hesaplanmıştır (Çizelge 4.8). Bu yöntem, gözenekli akiferde, izotrop şartlarda, sabit debili pompaj için akiferin sonsuza kadar uzandığını ve kuyunun tüm akifer kalınlığını kestiğini kabul etmektedir. Çalışma alanında alüvyon ve kireçtaşı seviyelerinden yeraltısuyu alınmaktadır. Yapılan hesaplamalar sonucunda taneli ortam akiferi olarak tanımlanan alüvyonda açılmış olan kuyularda permeabilite kaysayısı 2.53x10-6 ile 7.21 x10-6, transmisibilite katsayısı 1,01x10-4 ile 3,82x10-4, depolama katsayısı ise % 14 ile 23 arasında değişmektedir. Sadece alüvyon ve kireçtaşının kesildiği nolu kuyu verilerine göre kuyunun 32 l/sn debiye sahip olduğu ve permeabilite katsayısının (K) 9,59x10-6, transmisibilite katsayısının (T) 7,86x10-4, depolama katsayısını ise % 35 olduğu belirlenmiştir. 40

53 Çizelge 4.8.Akiferlerin hidroloji parametreleri (K, T, S) Bölge Kuyu No Debi (lt/sn) Cooper-Jacop Time-Drawdown K(m/sn) T(m 2 /sn) S (%) Litoloji Burunkaya ,32 2,53x10-6 1,01x10-4 0,15 Alüvyon Burunkaya ,1 9,59x10-6 7,86x10-4 0,35 Alüvyon Kireçtaşı Akgün ,02x10-6 2,33x10-4 0,14 Alüvyon Akgün ,33 7,21x10-6 3,82x10-4 0,23 Alüvyon Yeraltısuyu Dinamiği Çalışma alanında bulunan yeraltısuyu kuyuları genel olarak ovada alüvyon birim üzerinde açılmıştır. Bu birimde yeraltısuyu seviyesini ve yeraltısuyu akım yönünü belirleyebilmek amacıyla mevcut sondaj kuyularında Kasım (2015) döneminde yeraltısuyu seviye ölçümleri gerçekleştirilmiştir. Ancak ovadaki kuyuların bir kısmı tahrip edildiğinden ve bir kısmına ise dalgıç pompa yerleştirildiğinden yeraltısuyu seviye ölçümleri tüm kuyularda yapılamamıştır. Bu nedenle çalışma alanının yeraltısuyu seviye haritasının oluşturulmasında bir önceki yıl Furgo Sial (2014) tarafından yapılmış olan yeraltısuyu seviye ölçümleri dikkate alınarak bölgenin yeraltısuyu seviye haritası hazırlanmıştır (EK A-3). Ovadaki kuyuların bir kısmı tahrip edildiğinden bir kısmına ise dalgıç pompa yerleştirildiğinden yeraltısuyu seviye ölçümleri yapılamamıştır. Ölçüm yapılan kuyuların, kuyu numaraları, kuyu ağız kotları, yeraltısuyu derinliği, yeraltısuyu seviye kotları Çizelge 4.9 da verilmiştir. Alüvyon ortamda bulunan kuyulardan alınan ölçüm sonuçlarına göre bölgedeki yeraltısuyu seviyesi 0 ile 15,15 m arasındadır. Yeraltısuyu seviye değerlerine göre hazırlanan yeraltısuyu seviye eğrileri incelendiğinde, yeraltısuyu yüzeyinin morfolojisinin düzgün olduğu görülmektedir. Seviye eğrileri birbirine paralel ve gidişleri düzgündür. Bölgede yeraltısuyu akımının gölün kuzeyinde güneye doğru, gölün güneyinde ise kuzey-kuzeybatıya doğru olmak üzere Karakuyu Gölü ne doğru olduğu görülmektedir. Bölgede hesaplanan hidrolik eğim değerleri ise 0.01 ile arasında değişmektedir. 41

54 Çizelge 4.9. Yeraltısuyu statik seviye ölçüm sonuçları KUYU ADI KUYU NUMARASI KOORDİNAT AKGÜN K D AKGÜN K D BURUNKAYA K D BURUNKAYA K D ÇAPALI K D ÇAPALI K D İNCESU K D İNCESU K D Kuyu Ağız Kotu (m) Yeraltısuyu Derinliği (m) Yeraltısuyu Kotu (m) ,1 997,9 1017, , ,25 7,6 1001, ,50 4,4 99,1 1016,84 10, , ,25 15, , Hidrojeokimya Çalışma alanında yüzey ve yeraltısularının hidrojeokimyasal özelliklerini, kullanılabilirlik durumunu ve kalitesini belirleyebilmek için Kasım (2015) döneminde 15 farklı lokasyondan su örnekleri alınmıştır. Örneklerin sıcaklık (T), elektriksel iletkenlik (EC) ve hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph) değerleri Elmetron CX-401 ve YSI Professional Plus marka çok parametreli portatif su kalitesi ölçüm cihazları kullanılarak yerinde ölçülmüştür (Şekil 4.12). Örneklerin kimyasal özellikleri ACME laboratuvarlarında (Kanada) ve SDÜ Jeotermal Enerji, Yeraltısuyu ve Mineral Kaynakları Araştırma ve Uygulama Merkezi laboratuvarında yapılmıştır. Elde edilen analiz sonuçları iyon özellikleri, kullanım amaçları (içme ve sulama) ve kalite durumu olmak üzere üç grupta incelenmiştir. Yüzey ve yeraltısularının iyon özelliklerinin tanımlanmasında, genel kimyasal özellikler değerlendirilmiş ve Schoeller (1955), Piper (1944), Gibbs ve Chadha (1999) diyagramları kullanılarak yorumlamaları yapılmıştır. Suların kullanılabilirlik durumunun değerlendirilmesinde ise ulusal ve uluslararası standartların yanısıra Schoeller İçilebilirlik, ABD tuzluluk ve Wilcox (1955) diyagramları kullanılmıştır. Ayrıca alınan örneklerin kalite durumu ağır metal ve azot türevleri bakımından değerlendirilmiştir. 42

55 Şekil Çalışma alanında yapılan ölçümlerin görünümü Suların İyon Özellikleri Çalışma alanında bulunan yüzey sularının iyon özelliklerinin belirlenmesinde öncelikle sertlik, hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph), özgül elektriksel iletkenlik (EC), sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) ve sodyum iyon yüzdesi (% Na) gibi genel kimyasal özellikleri incelenmiştir. Suların Piper, Gibbs ve Chadha diyagramlarının hazırlanmasında su örneklerinin major anyon ve katyon (Ca +2, Mg +2, Na +, K +, SO4-2, Cl -, HCO3 -, CO3-2 ) analiz sonuçları kullanılmıştır (Çizelge 4.10). Ayrıca su örneklerinin majör iyon analiz sonuçları kullanılarak çalışma alanının hidrojeokimya haritası hazırlanmıştır (EK A-4). 43

56 Çizelge Su örneklerinin hidrojeokimyasal özellikleri Num no Numune Yeri Na + mek/l K + mek/l Ca ++ mek/l Mg ++ mek/l Cl - mek/l SO4-2 mek/l HCO3 - mek/l CO3-2 mek/l Sıcaklık( C 0 ) Sertlik (Fr o ) EC mch/m ph %Na SAR Su Sınıfı K1 Eldere Ca-HCO3 K2 Eldere Ca-Mg-HCO3 K3 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K4 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K5 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K6 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K7 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K8 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K9 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K10 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K11 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K12 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K13 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K14 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 K15 Karakuyu Ca-Mg-HCO3 44

57 Sertlik Sularda bileşiklerin çözünmesi mg/l olarak ölçülmektedir. Sertlik başta kalsiyum, magnezyum, bikarbonat iyonları olmak üzere, Ca-Mg sülfat, Ca-Mg nitrat ve +2 veya daha yüksek değerliğe sahip metal katyonlarından (Sr +2, Mn +2, Fe +2, Fe +3, Al +3 ) ileri gelmektedir (Şahinci, 1991). Ülkemizde suların sertlik derecesini belirtmek için Fransız Sertlik Derecesi (Fr o ) kullanılmaktadır. 1 Fransız sertliği, 1 lt suda, 10 mg Ca ve Mg bikarbonat veya buna eşit miktardaki diğer sertlik verici iyonların bulunmasıdır. Fransız Sertlik Derecesi ne göre suların sınıflandırılması Çizelge 4.11 de verilmiştir. Alınan örneklerin toplam sertlik değerleri 5,91-9,77 arasında değişmektedir. Bu değerlere göre çalışma alanındaki sular çok yumuşak ve yumuşak sular sınıfında yer almaktadır (Çizelge 10). Çizelge Suların sertliklerine göre sınıflandırılması Fransız Sertliği(Fr o ) Su Sınıfı Çok yumuşak Yumuşak Az sert Oldukça sert Sert >54.0 Çok sert Hidrojen iyon konsantrasyonu (ph) Suların ph değeri sudaki asit ve bazlar arasındaki denge olarak ifade edilmektedir. Su içerisinde bulunan H+ ve OH- iyonlarının azalıp artmasına bağlı olarak suyun asidik veya bazik özelliği değişmektedir. Karbonat, hidroksit ve bikarbonat iyonları suyun bazikliğini artırırken, serbest mineral asitleri ve karbonik asitler suyun asitliğini artırmaktadır. Genel olarak ph > 7 ise bazik, ph < 7 ise asidik, ph=7 ise nötr özellikli sular olarak kabul edilmektedir (Çizelge 4.12). 45

58 Çizelge Suların ph a göre sınıflandırılması Ph Sınıf >8.5 Bazik Bazik karakterli 7.0 Nötr Asit karakterli <4.5 Asidik Çalışma alanından alınan örneklerin ph değerleri arasında olup su örneklerinin tamamı bazik karakterli sular sınıfındadır Özgül elektriksel iletkenlik (EC) Elektriksel iletkenlik, cisimlerin elektriği geçirme özelliği, özgül elektriksel iletkenlik ise, +25 o C deki 1cm 3 suyun iletkenliğidir (Erguvanlı ve Yüzer, 1987). Suların elektriksel iletkenliği iyon bolluğuna ve varlığına, toplam derişimine ve sıcaklığa bağlı olarak değişmektedir. İletkenlik, iyon konsantrasyonu ile doğru orantılıdır. Suyun içerisindeki çözünmüş iyon miktarı arttıkça suyun EC değeri de artar. Ancak, iletkenliği microohm/cm den fazla olan sularda bu orantı geçerli değildir. Özgül elektriksel iletkenlik (EC) değeri içme ve sulama suları sınıflandırılmasında bir ölçüt olarak kullanılmaktadır. (Erguvanlı ve Yüzer, 1987; Şahinci, 1991). Çalışma alanındaki su numunelerinin özgül elektriksel iletkenlik değerleri yerinde ölçümlerle belirlenmiştir. Elde edilen ölçüm sonuçlarına göre, su örneklerinin EC değeri mch/cm arasında değişmektedir Sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) Sulama suyu kalitesinin belirlenmesi açısından önemli bir karakter olan sodyum miktarı toprağın yapısını bozarak geçirgenliği azaltır ve sulamadan sonra toprak üzerinde kaymak şeklinde sert bir kabuk oluşmasına neden olur. Böylece bitki kökleri hava alamaz ve bitkiler için zehirli bir ortam oluşturur (Şahinci, 1991). SAR oranı aşağıdaki formül ile hesaplanmaktadır. Bağıntıda iyonların mek/lt değerleri kullanılmaktadır. 46

59 4.1 Çalışma alanındaki suların analiz sonuçları kullanılarak hesaplanan SAR değerleri genel olarak arasında değişmektedir Sodyum İyon Yüzdesi (%Na) Sodyum iyon yüzdesi sulama suları için önem taşımaktadır. Fazla miktarda çözünmüş iyonlar, verimin düşmesine neden olmaktadır. Bitkilerin gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Sulama sularında sodyum yüzdesinin artışı topraktaki kalsiyum ve magnezyumla baz değişimi doğuracağından istenmeyen bir özelliktir (Erguvanlı ve Yüzer 1987; Davraz, 2010). % Na değeri iyonların mek/l değerleri kullanılarak aşağıdaki bağıntıdan hesaplanmaktadır Çalışma alanındaki numunelerin analiz sonuçları kullanılarak hesaplanan % Na değerleri arasında değişmektedir Suların kimyasal sınıflaması Schoeller e göre suların sınıflaması Schoeller (1955) yapmış olduğu sınıflandırmada suları klorür, sülfat ve karbonat miktarlarına göre sınıflandırılmıştır. Schoeller (1955) in yapmış olduğu sınıflamaya göre alınan su numunelerinin tamamı, Karbonat+bikarbonat, Klorür ve Sülfat derişimi bakımından olağan karbonatlı, olağan klorürlü ve olağan sülfatlı sular sınıfında yer almaktadır (Çizelge 4.13). 47

60 Karbonat- Bikarbonat Sınıflaması Sülfat Sınıflaması Klorür Sınıflaması Çizelge Schoeller (1955) klorür, sülfat, karbonat-bikarbonat sınıflaması Su sınıfı Klorür Miktarı (mek/l) Hiperklorürlü Sular > 700 Klorotalasik Sular Klorürce Zengin Sular Orta Klorürlü Sular Oligoklorürlü Sular Olağan Klorürlü Sular < 15 Su sınıfı Sülfat Miktarı (mek/l) Hiposülfatlı Sular > 58 Sülfatlı Sular Oligosülfatlı Sular 6-24 Olağan Sülfatlı Sular < 6 Su sınıfı Karbonat+Bikarbonat Miktarı (mek/l) Hiperkarbonatlı Sular > 7 Olağan Karbonatlı Sular 2-7 Hipokarbonatlı Sular < Piper diyagramına göre suların sınıflaması Piper (1944) diyagramı suların genel anyon- katyon içeriğini kullanarak su fasiyeslerini belirlemektir. Çalışma alanından alınan su örneklerine ait analiz sonuçları Piper Diyagramı üzerinde gösterilerek numunelerin hidrojeokimyasal fasiyesleri belirlenmiştir (Şekil 4.13). Piper diyagramına göre su örnekleri Ca- CO3 ve Ca-Mg-HCO3 lü sular fasiyesindedir. Çalışma alanındaki su kaynakları genel olarak kireçtaşı ve dolomit gibi kalkerli kayaçlar ile etkileşim halindedir ve baskın su tiplerinin söz konusu kayaç-su etkileşimi sonucunda geliştiği görülmektedir. 48

61 Şekil Piper diyagramı (Kasım-2015) Chadha diyagramına göre suların sınıflaması Su örneklerinin anyon ve katyon değerleri Chadha Diyagramı (1999) üzerine yerleştirilerek suların hidrojeokimyasal özelliklerinin belirlenmesidir. Bu diyagram, Piper Diyagramının (1944) değiştirilmiş ve Durov Diyagramının (1948) ise genişletilmiş halidir. Çalışma alanından alınan su numunelerine ait anyon ve katyon analiz sonuçları Chadha Diyagramı üzerine yerleştirildiğinde su örneklerinin Ca-Mg-HCO3 yapısında olduğu görülmektedir (Şekil 4.14). Bu durum, bölgedeki kalkerli kayaçların su kaynakları üzerindeki etkisini göstermektedir. 49

62 Şekil Chadha diyagramı (Kasım-2015) Gibss diyagramına göre suların sınıflaması Çalışma alanından su örneklerinin hangi işlev ve mekanizma sonucu değiştiğini belirleyebilmek için su örneklerinin TDS değeri ile Na / (Na+Ca) oranları Gibbs Diyagramı üzerine yerleştirilmiştir (Şekil 4.15). Gibbs diyagramı üzerinde su tiplerinin gelişmesinde etkin olan süreçlerden Evaporasyon/Kristalizasyon, Kayaç ve Atmosferik yağışın etkin olduğunu belirten 3 farklı alan tanımlanmıştır. Çalışma alanındaki su örneklerinin analiz sonuçlarına göre su örneklerinin tamamı Kayaç Baskın bölgesinde yer almakta ve suyun yapısındaki etkinin kayaç yapıcı minerallerin ayrışmasıyla oluştuğu görülmektedir. 50

63 Şekil Gibbs diyagramı (Kasım-2015) Suların kullanım özellikleri Bölgede su kaynaklarından genel olarak sulama ve kısmen içme suyu olarak yararlanılmaktadır. Bu bölümde çalışma alanındaki suların içme, sulama ve endüstride kullanım özellikleri farklı diyagram ve standartlar kullanılarak değerlendirilmiştir. 51

64 Suların içme suyu olarak kullanılabilirliği Genel olarak içme suyu olarak kullanılabilecek suların renksiz, kokusuz, berrak ve sağlığa zarar verebilecek mikrobiyolojik ve kimyasal kirleticilerden arındırılmış olması, sağlık için gerekli mineralleri uygun ve yeterli miktarda içermesi gerekmektedir. İçme sularındaki kirleticiler, kısa ve uzun dönem periyotlarında önemli sağlık sorunlarına yol açabilir (Şener, 2010). Bu nedenle, içme suyu kriterleri için ulusal ve uluslararası birçok standart hazırlanmıştır. Çalışma kapsamında, ülkemizde 2005-Nisan ayında Türk Standartlar Enstitüsü (TSE-266) tarafından yayınlanmış olan içme suyu standardı (Anonim, 2005) ile Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanmış İçmesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik in (Anonim, 2012) yanısıra uluslararası içme suyu standartları olan Dünya Sağlık Örgütü (Anonim, 2006), ABD Çevre Koruma Ajansı (Anonim, 2002) ve Avrupa Birliği (Anonim, 1998) standartları dikkate alınarak su örneklerinin içme suyu olarak kullanım özellikleri değerlendirilmiştir (Çizelge 4.14, 4.15) Ayrıca, çalışma alanından alınan su örneklerinin azot türevleri ve ağır metal içerikleri belirlenmiş ve analiz sonuçları Çizelge 4.16 da verilmiştir. Analiz sonuçları TSE-266 ve WHO tarafından belirtilen limit değerler ile karşılaştırılmıştır. Yapılan değerlendirmeye göre, K11 nolu su örneğinin Mn bakımından, K13 nolu su örneğinin ise Al ve Fe bakımından içme suyu olarak kullanıma uygun olmadığı belirlenmiştir. Diğer su örneklerinin tamamı içme suyu standartlarının limit değerlerine uygun özellikte olup içilebilir özelliktedir. Anonim (2012) de içmesuyu elde edilen ya da elde edilmesi planlanan yüzey sularının (Z) sütunlarında verilen değerleri sağlaması gerektiği belirtilmektedir. Bu nedenle çalışma alanında yüzey sularının içmesuyu olarak kullanılabilirliğinin değerlendirilmesinde, A1-A2 ve A3 kategorileri için zorunlu sınır değerler dikkate alınmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda, K13 nolu su örneğinin ise Fe bakımından, K11 nolu su örneği ise Mn bakımından içmesuyu olarak kullanıma uygun değildir. 52

65 Çizelge 4.14.Ulusal içme suyu standartlarının karşılaştırılması İçmesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik Türk Standt. Parametreler A1 A1 A2 A2 A3 A3 Enst. K Z K Z K Z TS 266 PH Renk (Pt skalası) (mg/l) (İ) (İ) 20 Toplam askıda katı madde (mg/l) 25 Bulanıklık 1 Sıcaklık (ºC) (İ) (İ) (İ) İletkenlik (μs/cmˉ¹) Koku Sodyum (mg/l) 200 Nitrat (mg/l) (İ) 50 (İ) 50 (İ) 50 Nitrit (mg/l) 0.5 Amonyak (mg/l) (İ) Amonyum (mg/l) 0.5 Florür (mg/l) Alüminyum (mg/l) 0.2 Antimon (mg/l) Demir (mg/l) Mangan (mg/l) Bakır (mg/l) (İ) Çinko (mg/l) Bor (mg/l) Nikel (mg/l) 0.02 Arsenik (mg/l) Kadmiyum (mg/l) Toplam krom (mg/l) Kurşun (mg/l) Selenyum (mg/l) Cıva (mg/l) Baryum (mg/l) Siyanür (mg/l) Sülfat (mg/l) (İ) (İ) 250 Klorür (mg/l) Fosfatlar (mg/l) Kimyasal oksijen ihtiyacı (mg/l) 30 Çözünmüş oksijen doygunluk oranı (%) >70 >50 >30 Biyokimyasal oksijen ihtiyacı (mg/l) <3 <5 <7 Kategori A1: Basit fiziksel arıtma ve dezenfeksiyon ile içilebilir suları. Kategori A2: Fiziksel arıtma. kimyasal arıtma ve dezenfeksiyon ile içilebilir suları. Kategori A3: Yoğun fiziksel ve kimyasal arıtma. ileri arıtma ve dezenfeksiyon ile içilebilir suları ifade eder. Z = zorunlu K = kılavuz İ= istisnai iklimsel yada coğrafik şartlar 53

66 Çizelge 4.15.Uluslararası içme suyu standartlarının karşılaştırılması Parametreler Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) Avrupa Birliği (EU) PH Renk (Pt skalası) (mg/l) Toplam askıda katı madde (mg/l) Bulanıklık Sıcaklık (ºC) İletkenlik (μs/cmˉ¹) Koku Sodyum (mg/l) Nitrat (mg/l) Nitrit (mg/l) Amonyak (mg/l) Amonyum (mg/l) Florür (mg/l) Alüminyum (mg/l) Antimon (mg/l) Demir (mg/l) Mangan (mg/l) Bakır (mg/l) Çinko (mg/l) Bor (mg/l) Nikel (mg/l) Arsenik (mg/l) Kadmiyum (mg/l) Toplam krom (mg/l) Kurşun (mg/l) Gümüş (mg/l) - 0,1 - Selenyum (mg/l) Cıva (mg/l) Baryum (mg/l) Berilyum (mg/l) Siyanür (mg/l) Sülfat (mg/l) Klorür (mg/l) Fosfatlar (mg/l) Kimyasal oksijen ihtiyacı (mg/l) Çözünmüş oksijen doygunluk oranı (%) Biyokimyasal oksijen ihtiyacı (mg/l) a Bu bileşenler için tavsiye edilen sınır değerleri başlıca görünüş ve tad karakteristikleri sağlamak içindir. b A. B. D ve Kanada standartlarına göre NO3 sınırı 10 mg /lt olarak ifade edilmektedir. Avrupa standartlarında bu sınır n için 11.3 mg /lt ; NO3 için 50 mg /lt dir. cmaksimum izin verilebilir sınırlar sağlık kriterlerine göre belirlenir. d Sınır değeri bölgenin havza sıcaklığına bağlıdır; suyun uzun süre tüketilmesi durumunda florür 5.10 mg /lt de zehirli olmaktadır 54

67 Çizelge Su örneklerinin ağır metal ve azot türevleri analiz sonuçları Örnek no Koordinat Numune Yeri Al Mn Cu Zn Pb Hg Cd Se S As Fe Cr Ni NO2 NO3 NH4 μg/l μg/l μg/l μg/l μg/l μg/l μg/l μg/l mg/l μg/l μg/l μg/l μg/l mg/l mg/l mg/l K K Eldere <0.1 <0.05 < < <0.01 7,33 <0, D Kaynağı K K Eldere 2 < <0.1 <0.1 <0.05 < < <0.01 6,99 <0, D Kaynağı K K D Karakuyu Gölü 2 < <0.5 <0.1 <0.1 <0.05 < < <0.2 <0.01 7,04 <0,06 K K Karakuyu <0.1 <0.05 < < <0.2 <0.01 6,83 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 < < <0.01 6,78 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 < < <0.01 6,19 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 <0.5 <1 4.4 < <0.2 <0.01 6,52 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 < < <0.2 <0.01 6,53 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 < < <0.01 5,04 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.1 <0.05 < < <0.2 <0.01 5,64 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 <0.5 < <0.5 <0.2 <0.01 <0,01 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 <0.5 < < <0.01 <0,01 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 <0.5 < <0.01 0,05 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 < <0.5 <0.2 <0.01 0,54 <0, D Gölü K K Karakuyu <0.1 <0.05 <0.5 < <0.5 <0.2 <0.01 <0,01 <0, D Gölü TS-266(2005) mg/l ,5 WHO (2006) mg/l

68 Schoeller e göre suların içilebilirlik özellikleri H.Schoeller tarafından suların içilebilirlik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla hazırlanan Schoeller içilebilirlik diyagramında EC, sertlik, Na, Cl ve SO4 parametreleri dikkate alınarak suların içilebilirlik sınıflaması yapılmaktadır. Genel olarak sular içilemeyen, zorunlu olmadıkça içilemeyen ve içilebilir sular olmak üzere üç sınıfa ayırmıştır. İçilebilir sularda kalite özelliklerine göre, kötü kaliteli, orta kaliteli, iyi kaliteli ve çok iyi kaliteli sular olarak sınıflandırılmıştır. Çalışma alanından alınan su örneklerinin analiz sonuçlarına göre hazırlanan Schoeller içilebilirlik diyagramı Şekil 4.16 da sunulmuştur. Buna göre, su örneklerinin tamamı İçilebilir Sular sınıfında olup suların kalitesi iyi-çok iyi kaliteli sular sınıfına girmektedir Suların sulama suyu olarak kullanılabilirliği Suların sulama suyu olarak kullanılabilmesi için bazı kriterler belirlenmiştir ve sularının sulama suyu olarak kullanılabilirliği bu kriterlere göre sınıflandırılmaktadır. Suların iyon içerikleri ve buna bağlı olarak kimyasal yapıları sulama suyu olarak kullanımda önem taşımaktadır. Çalışma alanından alınan su örneklerinin sulamada kullanılabilirliğini belirlemek için su örnekleri Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR), Özgül Elektriksel İletkenlik (EC), Sodyum İyon Yüzdesi (%Na), Atıksal Sodyum Karbonat (RSC), Geçirgenlik İndeksi (PI), Magnezyum Tehlikesi (MT), Kelley İndeksi (KI) değerlerine göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, ABD Tuzluluk Laboratuvarı Diyagramı ve Wilcox diyagramı kullanılarak suların sulamada kullanılabilirliği belirlenmiştir. Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) Sular Sodyum Adsorbsiyon Oranlarına göre sulama suyu olarak kullanılabilirliği açısından dört sınıfa ayrılmıştır. Çalışma alanındaki suların analiz sonuçları kullanılarak hesaplanan SAR değerleri genel olarak arasında değişmekte olup çok iyi özellikte sulama suları sınıfına girmektedir (Çizelge 4.17). 56

69 Şekil Schoeller içilebilirlik diyagramı (Kasım-2015) 57

70 Çizelge SAR a göre sulama suyu sınıflaması SAR % Sulama suyu sınıfı <10 Çok iyi özellikte sulama suları İyi özellikte sulama suları Orta özellikte sulama suları >26 Kötü özellikte sulama suları Sodyum İyon Yüzdesi (%Na) Tarımsal amaçlı sulama suyu kalitesinin uygunluğunun değerlendirilmesinde sodyum yüzdesi değeri yaygın olarak kullanılmaktadır (Wilcox, 1955). Sularda yüksek konsantrasyonlarda Na iyonunun bulunması, katyon değişimi ile toprakta emilerek toprağın geçirimliliğinin azalmasına yol açar (Jalali, 2009). Çalışma alanındaki su örneklerinin % Na değerleri 2.74 ile 4.19 arasında değişmektedir. Çizelge 4.18 de verilen % Na a göre sulama suyu sınıflamasına göre su örneklerinin tamamı çok iyi sulama suyu sınıfındadır. Çizelge % Na a göre sulama suyu sınıflaması % Na Sulama suyu sınıfı 0-20 Çok İyi İyi İzin verilebilir Şüpheli >80 Uygun değil Özgül Elektriksel İletkenlik (EC) Sulama sularının kalitesinin belirlenmesinde, suların içerisindeki çözünebilen tuzların toplam konsantrasyonları dikkate alınarak sular özgül elektriksel iletkenliği açısından sınıflandırılmıştır. Suların toplam tuz içeriğinin Ayers and Westcost (1989) a göre sınıflaması verilmiştir. Çalışma alanından alınan su numunelerinin özgül elektriksel iletkenlik değerleri yerinde ölçümlere göre mch/cm arasında değişmektedir. Buna göre suların tamamı orta tuzlu sular sınıfında olup yıkama ile sulamada kullanılabilir özelliktedir (Çizelge 4.19). 58

71 Çizelge Suların toplam tuz içeriğine göre sınıflaması Sınıf EC Açıklama Düşük Tuzlu Sular <250 Sulamada kullanılan en uygun sular Orta Tuzlu Sular Yıkama ile sulamada kullanılabilir Yüksek Tuzlu Sular Tuza dayanıklı bitki yetiştirmede Çok Yüksek Tuzlu Sular >2250 Sulamada kullanılmaz Artıksal Sodyum Karbonat (RSC): Tarımsal amaçlı kullanılan sularda karbonat ve bikarbonat içeriğinin zararlı etkisini belirlemek için Artıksal Sodyum Karbonat (RSC) değeri kullanılmaktadır (Eaton, 1950). Sulama suyundaki HCO3 ve CO3 iyonları topraktaki kalsiyum ve magnezyum iyonlarını çökelterek sodyum iyonunun oranında bir atışa sebep olmaktadır. Yüksek RSC değeri toprakta sodikleşmeye sebep olacağından sulama suyunda bulunması istenmemektedir (Karanth, 1989). RSC değeri aşağıda verilen formül ile hesaplanmaktadır (Eaton, 1950). RSC= (CO3 + HCO3)-(Ca + Mg) (4.3) İnceleme alanındaki yeraltısularının RSC değerleri -0,49 ile 0,19 meq/l arasında değişmekte olup iyi sulama suyu sınıfında yer almaktadır (Çizelge 4.20) Çizelge RSC ye göre sulama suyu sınıflaması RSC Sulama suyu sınıfı <1,25 İyi 1,25-2,5 Şüpheli >2,5 Uygun değil Geçirgenlik İndeksi (PI): TDS, HCO3 ve Na içeriği yüksek olan su tarımsal faaliyetlerde kullanıldığında toprağın tipini ve geçirimliliğini olumsuz olarak etkilemekte ve böylece ürün verimini düşürmektedir (Alam vd., 2012). 59

72 PI değeri aşağıda verilen eşitliğe göre hesaplanmaktadır ve PI değerine göre sular üç ayrı sınıfta değerlendirilmektedir (Çizelge 4.21). Sınıf I ve Sınıf II kategorisinde olan sular, sulama suyu için sırasıyla Çok iyi ve İyi olarak sınıflandırılırken Sınıf III kategorisinde olan sular sulama suyu için Uygun değil olarak sınıflandırılır (Raghunath 1987). PI=((Na+ (HCO3 ))/(Ca+Mg+Na)) x 100 (4.4) Çalışma alanında bulunan olarak su örneklerine ait PI değerleri % 39,51 ile % 51,89 arasında değişmekte olup su sınıfının Sınıf II kategorisinde olduğu görülmektedir (Çizelge 4.21). Çizelge PI ye göre sulama suyu sınıflaması PI Sulama suyu sınıfı >%75 Çok İyi %75-%25 İyi <%25 Uygun değil Magnezyum Tehlikesi (MT): Sulama suyunda magnezyum iyonunun fazlalığı toprak alkalitesini arttırarak kalitesinin bozmakta ve ürün verimini olumsuz yönde etkilemektedir. Magnezyum oranı % 50 den fazla olan sular sulama suyu olarak zararlı ve uygun olmayan sular olarak sınıflandırılmıştır (Szabolcs ve Darab, 1964). Magnezyum oranı aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanır ve hesaplamalarda iyonların meq/l değerleri kullanılır. MT = (Mg/(Mg+Ca))*100 (4.5) İnceleme alanındaki su örneklerinin hesaplanan MT değerleri % 23,75-% 27,24 arasında değişmektedir (Çizelge 4.22). Buna göre sular sulama suyu olarak kullanıma uygundur. 60

73 Çizelge Magnezyum Tehlikesine göre sulama suyu sınıflaması MO Sulama suyu sınıfı <50 Uygun >50 Uygun değil Kelley İndeksi (KI) Suların sulamada kullanılabilirliğini belirlemek için kullanılan diğer önemli bir parametre olan Kelley İndeksi (KI) tüm iyonların meq/l değerleri dikkate alınarak aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanmaktadır (Kelley, 1940). KI = Na / (Ca+Mg) (4.6) İnceleme alanından alınan suların KI değerleri 0,028-0,044 mek/l arasında değişmekte olup sulama suyu olarak uygun sınıfında bulunmuştur (Çizelge 4.23). Çizelge KI ya göre sulama suyu sınıflaması KI Sulama suyu sınıfı <1 Uygun 1-2 Kısmen uygun >2 Uygun değil ABD tuzluluk laboratuarı diyagramı ABD Tuzluluk Laboratuarı tarafından önerilen bu sınıflandırmada sular, sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) ve özgül elektriksel iletkenlik (EC) değerleri göz önüne alınarak sınıflandırılmaktadır. Çalışma alanında buluna suların tamamı C2S1 sınıfındadır (Şekil 4.17). Bu sınıflamaya göre orta derecede tuza ihtiyacı olan bitkiler için kullanılabilen orta tuzlulukta su ve sodyuma karşı duyarlı olan bitkiler dışında her türlü tarım için uygun olan az sodyumlu su özelliğindedir (Çizelge 4.24). Bu sonuç çalışma alanı ve yakın çevresindeki suların genel anlamda tüm sulama faaliyetlerinde kullanılabilecek özellikte sular olduğunu göstermektedir. 61

74 Sodyum Miktarına Göre Alt Sınıflar Tuzluluğa Göre Alt Sınıflar Çizelge Suların tuzluluk ve sodyum miktarına göre sınıflaması C1 C2 C3 C4 S1 S2 S3 S4 Az tuzlu su: Bitkiler için çoğu sulama suyu olarak kullanılabilir. Orta tuzlulukta su: Orta derecede tuza ihtiyacı olan bitkiler için kullanılır. Fazla tuzlu su: Drenaj yapılmaksızın bitkiler için kullanılamaz. Bazı bitkiler için kullanılabilir. Çok fazla tuzlu su: Sulama suyu için uygun değil ancak çok iyi drenaj yapılmış alanlarda bazı bitkiler yetişebilir. Az sodyumlu su: Sodyuma karşı duyarlı bitkiler dışında her türlü tarım için uygundur. Orta derecede sodyumlu su: Permeabilitesi iyi olan jipsli alan için uygun. Fazla sodyumlu su: Ender hallerde sulama suyu olarak kullanılabilir. Çok fazla sodyumlu su: Çok düşük tuzluluk hallerinin dışında sulama suyu olarak kullanılamaz. Wilcox Diyagramı Sodyum iyonu yüzdesi (% Na) ve elektriksel iletkenlik (EC) değerleri kullanılarak hazırlanan Wilcox diyagramında; yatay eksen iletkenliği, düşey eksen sodyum yüzdesini göstermektedir. Çalışma alanındaki su örneklerinde yerinde ölçümler ile belirlenen elektriksel iletkenlik (EC) değeri ve hesaplanan sodyum iyonu yüzdesi değerleri (%Na) Wilcox diyagramı üzerine yerleştirilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre çalışma alanındaki sular çok iyi kullanılabilir sular sınıfında yer almaktadır (Şekil 4.18) Suların endüstride kullanılabilirliği Endüstride kullanılan sularda farklı endüstri dalları için farklı özelliklere sahip sulara gereksinim duyulmaktadır. Soğutma için kullanılacak suda sadece suyun sıcaklığı önemli olup kimyasal bileşiminin çokta bir önemi yoktur. Bu bölümde çalışma alanından alınan su numunelerinin çürütme-kireçlendirme özellikleri, köpürme özellikleri ve beton üzerindeki etkileri incelenmiştir. 62

75 Şekil ABD tuzluluk laboratuvarı diyagramı (Kasım-2015) 63

76 Şekil Wilcox diyagramı (Kasım-2015) 64

77 Suların çürütme ve kireçlendirme özellikleri Çalışma alanından alınan su numunelerinin çürütme ve kireçlendirme özelliklerini belirlemek için Kalsiyum Denge Diyagramı kullanılmıştır. Bu diyagram üzerinde düşey eksende Ca ++ (mek/l ) değeri; yatay eksende ise PHs değeri bulunmaktadır. Ayrıca, diyagram üzerinde toplam alkalinite (mek/l) değerleri için eğriler yeralmaktadır (Şekil 4.19). Su numunelerinin Ca ++ (mek/l) değerlerinden yatay bir çizgi çekilerek suyun alkalinitesini işaret eden eğriyi kestiği noktadan dik inilerek suyun phs değerleri okunmuştur. Bulunan phs değerleri ile ph değerleri karşılaştırılarak denge endeksi değerleri hesaplanmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. ph ve phs değerleri ile elde edilen Denge indeksi (DI) formülü aşağıdaki gibidir. DI= ph phs 4.7 Çalışma alanındaki su örneklerine ait denge indeksi değerleri verilen formüle göre hesaplanmış ve Şahinci (1991) tarafından belirlenmiş sınır değerler dikkate alınarak yorumlanmıştır. DI > +0.1 ise karbonat çökelmesi izlenir DI= 0.1 ise su karbonatça doygundur DI<-0.1 ise su karbonat çözündürebilir. Çalışma alanındaki suların phs ve DI değerleri Çizelge 4.25 de verilmiştir. Hesaplanan değerlere göre çalışma alanından alınan örneklerin hepsinde karbonat çökelmesi gözlenmektedir. 65

78 Şekil Kalsiyum denge diyagramı 66

79 Çizelge4.25. Su örneklerinin F, phs ve DI değerleri Numuneler PH S DI F K1 7,5 0,13 14,68 K2 7,58 0,17 10,24 K3 7,48 0,22 10,86 K4 7,55 0,12 11,02 K5 7,5 0,25 11,8 K6 7,52 0,11 11,64 K7 7,3 0,45 11,64 K8 7,4 0,35 11,02 K9 7,32 0,44 14,44 K10 7,4 0,44 11,64 K11 7,25 0,31 13,34 K12 7,05 0,25 12,72 K13 7,1 0,2 14,74 K14 7,28 0,47 10,86 K15 7,23 0,51 16,76 Suların köpürme özelliği Suların bünyesinde bulunan potasyum ve sodyum tuzları kaynarken köpürmelerine neden olmaktadır. Köpürmeyle birlikte çökelme ve kabuklanma sonucunda ısı iletkenliği azalmakta, yakıt masrafı artmaktadır. Ayrıca aşırı ısınmadan dolayı kazanın metal gövdesinde erimeler meydana gelerek patlamalara yol açabilmektedir. Suların köpürme özelliğini aşağıda verilen formül ile hesaplanmaktadır. F= 62 rna rk Çalışma alanındaki sulara ait hesaplanmış F değerleri Çizelge 4.25 de verilmiştir. Bu değerler Çizelge 4.26 da verilen sınıflamaya göre değerlendirildiğinde numunelerin tamamı Kaynarken köpürmeyen sular sınıfındadır. 67

80 Çizelge Suların köpürme değeri sınıflaması Suların Köpürme Değeri Sınıflama F<60 Kaynarken köpürmeyen sular 60<F<200 Kaynarken köpüren sular F>200 Kaynarken çok köpüren sular Suların beton üzerindeki etkisi Suların bünyesinde bulunan sülfat iyonun fazla oranlarda bulunması beton üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Çizelge 4.27 de suların sülfat miktarına göre etkime dereceleri verilmektedir. Çalışma alanından alınan su örneklerinin SO4 miktarı 0.02 ile 0.06 mek/l arasında olup beton üzerinde Pratik olarak etkime göstermeyen sular sınıfında yer almaktadırlar. Çizelge Suların sülfat miktarına göre etkime dereceleri Etkime Derecesi Sudaki SO4 Miktarı (mek/l) Pratik olarak etkime yok Etkime var Önemli Çok önemli > Suların kalite ve kirlilik değerlendirilmesi Çalışma alanındaki suların kalite sınıflandırılmasında Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (Anonim, 2004) nde belirlenen Kıta İçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterlerine ait standart değerler kullanılmıştır (Çizelge 4.28). Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği akarsu, göl ve baraj rezervuarlarında biriktirilen kıta içi yüzeysel suları kalitelerine göre sınıflandırmıştır. Bu sınıflamaya göre; su kalitesi açısından dört sınıf olarak belirlenmiştir. Sınıf I (Yüksek kaliteli sular): Sadece dezenfeksiyon ile içme suyu temin edilebilecek, rekreasyonel amaçlı, alabalık üretimi, hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı karşılanmasında kullanılabilen sulardır. Sınıf II (Az kirlenmiş su): Uygun arıtmayla birlikte içme suyu sağlamada, rekreasyonel amaçlı, alabalık dışında balık üretiminde, Teknik Usuller Tebliği 68

81 nde belirtilen sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak şartıyla sulama suyu olarak ve Sınıf I dışındaki diğer kullanım alanlarında kullanılabilmektedir. Çizelge Kıta içi su kaynaklarına göre kalite kriterleri SU KALİTE PARAMETRELERİ I II III IV A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler 1) Sıcaklık ( o C) > 30 2) ph dışında 3) Çözünmüş oksijen (mg O2/L) a < 3 4) Oksijen doygunluğu (%) a < 40 5) Klorür iyonu (mg Cl /L) b > 400 6) Sülfat iyonu (mg SO4 = /L) > 400 7) Amonyum azotu (mg NH4 + -N/L) 0.2 c 1 c 2 c > 2 8) Nitrit azotu (mg NO2 -N/L) > ) Nitrat azotu (mg NO3 -N/L) > 20 10) Toplam fosfor (mg P/L) > ) Toplam çözünmüş madde (mg/l) > ) Renk (Pt-Co birimi) > ) Sodyum (mg Na + /L) > 250 B) Organik parametreler 1) Kimyasal oksijen ihtiyacı > 70 (KOİ)(mg/L) 2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ) (mg/l) > 20 3) Toplam organik karbon (mg/l) > 12 4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/l) > 5 5) Yağ ve gres (mg/l) > 0.5 6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren > 1.5 yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/l) 7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/l) > 0.1 8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/l) > 0.5 9) Toplam pestisid (mg/l) > 0.1 C) İnorganik kirlenme parametreleri d 1) Civa (μg Hg/L) > 2 2) Kadmiyum (μg Cd/L) > 10 3) Kurşun (μg Pb/L) > 50 4) Arsenik (μg As/L) > 100 5) Bakır (μg Cu/L) > 200 6) Krom (toplam) (μg Cr/L) > 200 7) Kobalt (μg Co/L) > 200 8) Nikel (μg Ni/L) > 200 9) Çinko (μg Zn/L) > ) Siyanür (toplam) (μg CN/L) > ) Florür (μg F /L) > ) Serbest klor (μg Cl2/L) > 50 13) Sülfür (μg S = /L) > 10 14) Demir (μg Fe/L) > ) Mangan (μg Mn/L) > ) Bor (μg B/L) 1000 e 1000 e 1000 e > ) Selenyum (μg Se/L) > 20 18) Baryum (μg Ba/L) > ) Alüminyum (mg Al/L) > 1 69

82 Sınıf III (Kirlenmiş sular): Gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler dışındaki alanlarda uygun arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilen sulardır. Sınıf IV (Çok kirlenmiş sular): I, II ve III sınıf sular için verilen kalite parametreleri bakımından daha düşük kalitedeki yüzeysel suları oluşturmaktadır. Su kalite değerlendirmesinin yapılabilmesi için su örneklerinin fiziksel, kimyasal ve inorganik kirlenme parametreleri dikkate alınmaktadır (Çizelge 4.28). Çalışma alanındaki su örneklerine ait analiz sonuçları Kıta içi su kaynaklarına göre kalite kriterleri ile karşılaştırıldığında su örneklerinin genel olarak birçok parametre bakımından I. Su kalite sınıfında olduğu görülmektedir. Sadece K11 nolu su örneğinin Mn parametresi bakımından, K13 nolu su örneğinin ise Fe parametresi bakımından II. su kalite sınıfında yeraldığı belirlenmiştir. Bu parametrelerin su örneklerinde kısmen yüksek oranlarda ölçülmüş olması bölgedeki litolojik birimler ile kayaç-su etkileşiminin bir sonucudur. 70

83 5. TARTIŞMA VE SONUÇLAR Bu çalışmada, Karakuyu Gölü sulak alanı ve çevresinin jeolojik, hidrolojik, hidrojeolojik ve hidrojeokimyasal araştırmalar yapılarak yeraltısuyu seviyesi ve dinamiği ile birlikte su kaynaklarının hidrojeokimyasal özellikleri, kullanım durumları ve kirlilik değerlendirmeleri yapılmıştır. Çalışma alanının jeolojik ve hidrojeolojik özelliklerini belirlemek için, literatür çalışmalarından elde edilen bilgiler ve yapılan arazi çalışmaları ile bölgenin 1/ ölçekli jeoloji haritası, enine kesitleri ve stratigrafik sütun kesiti hazırlanmıştır. Çalışma alanı içerisinde yer alan litolojik birimler yaşlıdan gence doğru; Dutdere Kireçtaşı (TRjd), Gökhacıdağ Formasyonu (Kg), Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb), Dereköy Formasyonu (Ted), Yavuz Formasyonu (Tey), Akçaköy Formasyonu (Toak), Acıgöl Grubu (Toa), Çameli Formasyonu (Tplç) ve Kireçtaşı Üyesi (Tplçk), Kepeztepe Formasyonu (PlQk), Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt), Yamaç Molozu (Qym) ve Alüvyon (Qal) dur. Sözkonusu litolojik birimler, hidrojeolojik özelliklerine göre sınıflandırılmış ve bölgenin hidrojeoloji haritası hazırlanmıştır. Bölgede yüzeyleyen jeolojik birimler akifer olabilme potansiyellerine göre Akifer-1, Akifer-2, Akitard ve Akifüj olmak üzere dört ayrı grupta incelenmiştir. Alüvyon (Qal), Yamaç Molozu (Qym) ve Eski Akarsu Taraça Dolgusu (Qt) Taneli Ortam Akiferi (Akf-1); Gökhacıdağ Formasyonu (Kg), Büyükkırtepe Formasyonu (Tpeb), Dutdere Kireçtaşı (TRJd), Çameli Formasyonuna ait Kireçtaşı Üyesi (Tplçk) kırıklı, çatlaklı ve karstik geçirimli özellikleri sebebiyle Erimeli Çatlaklı Kaya Ortam Akiferi (Akf-2); Yavuz Formasyonu (Tey), Akçaköy Formasyonu (Toak), Acıgöl Grubu (Toa), Kepeztepe Formasyonu (PlQk) ve Çameli Formasyonu (Tplç) bünyelerinde kısmen su bulundurabilecekleri için Akitard Ortam (Akt); bünyesinde su tutma özelliğine sahip olmayan Dereköy Formasyonu (Ted) ise Akifüj Ortam (Akj) olarak sınıflandırılmıştır. 71

84 Çalışma alanındaki akiferlerin hidroloji parametreleri için sondaj kuyularındaki pompaj deney sonuçları kullanılmıştır. Yapılan hesaplamalar sonucunda taneli ortam akiferi olarak tanımlanan alüvyonda açılmış olan kuyularda permeabilite kaysayısı 2.53x10-6 ile 7.21 x10-6, transmisibilite katsayısı 1,01x10-4 ile 3,82x10-4, depolama katsayısı ise % 14 ile 23 arasında değişmektedir. Sadece alüvyon ve kireçtaşının kesildiği nolu kuyu verilerine göre kuyunun 32 l/sn debiye sahip olduğu ve permeabilite katsayısının (K) 9,59x10-6, transmisibilite katsayısının (T) 7,86x10-4, depolama katsayısını ise % 35 olduğu belirlenmiştir. Çalışma alanında bulunan yeraltısuyu kuyularının tamamı ovada alüvyon birim üzerinde açılmıştır. Ancak, Çapalı ve Burunkaya mevkilerinde bulunan kuyularda alüvyon ile birlikte kireçtaşı birimlerinden de yeraltısuyu alınmaktadır. Bölgede yeraltısuyu derinliği 0 m-15,15 m. arasındadır. Hazırlanan yeraltısuyu seviye haritası üzerindeki yeraltısuyu seviye eğrileri incelendiğinde, yeraltısuyu yüzeyinin morfolojisinin düzgün olduğu görülmektedir. Bölgede yeraltısuyu akımının gölün kuzeyinde güneye doğru, gölün güneyinde ise kuzey-kuzeybatıya doğru olmak üzere Karakuyu Gölü ne doğru olduğu görülmektedir. Bölgede hesaplanan hidrolik eğim değerleri ise 0.01 ile arasında değişmektedir. Çalışma alanının hidrolojik özellikleri belirlenebilmesi için Dinar ve Uluborlu Devlet Meteoroloji İstasyonlarından alınan meteorolojik veriler kullanılarak eklenik sapma grafikleri hazırlanmıştır. Dinar Devlet Meteoroloji İstasyonuna ait eklenik sapma grafiğine göre; yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası kararlı dönemi, yılları arası ise yağışlı dönemi temsil etmektedir. Uluborlu Devlet Meteoroloji İstasyonuna ait eklenik sapma grafiğine göre; yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası kararlı dönemi, yılları arası kararlı dönemi, yılları arası ise yağışlı dönemi temsil etmektedir. 72

85 Dinar Meteoroloji İstasyonu için hazırlanan Thornwaite deneştirmeli su bilançosu verilerine göre, toplam yıllık yağış miktarı 454, 923 mm, potansiyel buharlaşma miktarı 738,535 mm, gerçek buharlaşma miktarı ise 377,016 mm dir. Uluborlu Meteoroloji İstasyonu verileri kullanılarak, toplam yıllık yağış miktarı 609,189 mm, potansiyel buharlaşma miktarı 698,132 mm, gerçek buharlaşma miktarı ise 387,341 mm olarak bulunmuştur. Sulak alanın beslenmesini sağlayan başlıca yüzey suları Kirazlı Dere, Çakalboğazı Dere, Kumalar Çayı, Bucak Dere, Güdül Dere ve Çay Deresidir. Ancak bu akarsuların bazıları gölün kuzeyindeki drenaj kanallarına bağlanmış olup akarsu yatakları yaz ve sonbahar mevsimlerinde kurumaktadır. Gölü ve sulak alanı besleyen en önemli kaynak boşalımı ise gölün güneydoğusundaki karstik kireçtaşlarından boşalan Eldere (Kocapınar, Pınarbaşı, Ulupınar) Kaynağı dır. Ayrıca, Eldere kaynağının kuzey-kuzeybatısında grup kaynaklar olarak aynı karstik kireçtaşlarından boşalan Burunkaya Kaynakları bulunmaktadır. Çalışma alanındaki yüzey sularının iyon özelliklerinin belirlenmesi amacıyla; sertlik, hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph), özgül elektriksel iletkenlik (EC), sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) ve sodyum iyon yüzdesi (% Na), aynı zamanda suların Piper, Gibbs ve Chadha diyagramları kullanılarak su örneklerinin özellikleri değerlendirilmiştir. Piper diyagramına göre su örneklerinin tamamı Ca-HCO3 ve Ca-Mg-HCO3 lü sular fasiyesindedir. Aynı şekilde, Chadha diyagramına göre de su numunelerinin tamamı Ca-Mg-HCO3 su tipini yansıtmaktadır. Gibbs Diyagramına göre ise su örnekleri Kayaç Baskın bölgesinde yer almaktadır. Su örneklerinin kullanım özelliklerini değerlendirilmesinde öncelikle su örneklerinin analiz sonuçları TSE-266 ve WHO tarafından belirtilen içmesuyu limit değerleri ile karşılaştırılmıştır. Buna göre K11 nolu su örneğinin Mn bakımından, K13 nolu su örneğinin ise Al ve Fe bakımından içme suyu olarak kullanıma uygun olmadığı, diğer su örneklerinin tamamının içme suyu standartları imit değerlerine göre içilebilir özellikte olduğu belirlenmiştir. 73

86 Sulama suyu olarak kullanım özelliklerinin değerlendirilebilmesi için su örneklerinin % Na, SAR, EC; RSC, MT, PI ve KI değerlerinin hesaplanmasının yanısıra ABD Tuzluluk Laboratuvarı ve Wilcox diyagramları hazırlanmıştır. Yapılan hesaplamalar sonucunda çalışma alanındaki sular sulama suyu olarak kullanım özellikleri bakımından, % Na değerine göre çok iyi ; SAR değerine göre çok iyi özellikte sulama suları ; EC değerine göre orta tuzlu sular ; RSC değerine göre iyi sulama suyu ; MT değerine göre uygun ; PI değerine göre sınıf II kategorisinde; KI değerine göre ise uygun sulama suyu sınıfında yeralmaktadır. ABD Tuzluluk Laboratuvarı diyagramına göre sular C2S1 sular sınıfında, Wilcox diyagramına göre ise suların çok iyi kullanılabilir sular olduğu belirlenmiştir. Çalışma alanındaki suların kalite sınıflandırılmasında Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği tarafından belirlenen limit değerlere göre su örneklerinin tamamı birçok parametre bakımından I. Su kalite sınıfındadır. Sadece, K11 nolu su örneğinin Mn parametresi bakımından, K13 nolu su örneğinin ise Fe parametresi bakımından II. su kalite sınıfında yer aldığı belirlenmiştir. Elde edilen tüm veriler birlikte değerlendirildiğinde su örneklerinin genel olarak kalite açısından iyi durumda olduğu ve özellikle sulama suyu olarak kullanıma uygun olduğu görülmektedir. Hakim su tiplerinin ise tamamen bölgede yüzeyleyen kalkerli kayaçlar ile ilişkili olarak kayaç-su etkileşim süreçlerinin etkisinde geliştiğini söylemek mümkündür. 74

87 KAYNAKLAR Alam, M., Rais, S., Aslam, M., Hydrochemical Investigation and Quality Assessment of Ground Water in Rural Areas of Delhi, India, Environ. Earth Sci., 66, Altunel, E., Barka, A. and Akyüz, S., Palaeseismicity of the Dinar Fault, SW Turkey. Terra Nova, 11-6, Anonim, European Union (EU) Drinking Water Standards. Anonim, U.S. EPA, Standart Methods for the Examination of Water and Wastewater American Publish Health Assoc. Anonim, Su Kirliliği ve Kontrol Yönetmeliği, Resmi Gazete,, Anonim, Sular İnsani Tüketim Amaçlı Sular, TS-266, Türk Standartları Enstitüsü, 25s. Ankara. Anonim, World Health Organisation (WHO), Guidelines for drinking Water Quality, First Addendum to Third Edition, Vol. 1, Recommendations, WHO Publication, Geneva, 494p Anonim, Çevre ve Orman Bakanlığı, İçme Suyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, 28338, Ankara. Ardos, M., Dinar Depremi (Türkiye de Görülen İlk Çökme Depremi), İÜ Coğrafya Dergisi. Ayers, R.S. and Westcot, D.W., Water Quality for Agriculture. FAO Irrigation and Drainage, 29(1), ISBN Balcı, V., / Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları No 162 Afyon-L 24 Paftası MTA Jeoloji Etütleri Dairesi Ankara. Bulut, İ., Karapınar, B., Özoğul B., Karakuyu Gölü (Afyonkarahisar-Dinar) ve Yüzen Adaları, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu Ankara. Chadha, D.K., A Proposed New Diagram For Geochemical Classification of Natural Waters and Interpretation of Chemical Data. Hdrogeology Journal, 7, Durov, S.A., Natural Waters and Graphic Representation of Their Compositions, Akademiya Nauk SSSR Doklady 59, Eaton, F.M., Significance of Carbonate in Irrigation Water. Soil Sci 69 (2),

88 Erakman, M., Meşhur, M., Gül, M.A., Alkan, H., Öztaş., Y. ve Akpınar, M Fethiye-Köyceğiz-Tefenni-Kalkan Arasında Kalan Alanın Jeolojisi. Türkiye Altıncı Petrol Kongresi Teb., Nisan 1982, Ankara, Erguvanlı, K., Yüzer, E., Yeraltısuları Jeolojisi (Hidrojeoloji). İstanbul Teknik Üniversitesi, 23, 339s. İstanbul. Ersoy, Ş., Fethiye (Muğla)-Gölhisar (Burdur) Arasında Güney Dağı ile Kelebekli Dağı ve Dolayının Jeolojisi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 246s. Ersoy, Ş., Dirmil (Burdur) ve Güneyindeki Tektonik ve Neootokton Birimlerin Stratigrafisi ve Ortamsal Yorumu. Türkiye Jeoloji Bülteni, 32, 2, Fugro Sial, Yukarı Menderes Havzası (Küfi) Yeraltısuyu Planlama Hidrojeolojik Etüd Raporu. 474s. Ankara. Gibbs, R., Mechanism Controlling World River Water Chemistry. Science 170, Göktaş, F., Çakmakoğlu, A., Tarı, E., Sütçü, Y.F. ve Sarıkaya, H Çivril-Çardak arasının jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Raporu Ankara (yayımlanmamış). Görmüş, M., Avşar, N., Dinçer, F., Uysal, K., Köse Yeşilot, S., Kanbur, S., İç, Z., Dinar (Afyon) Yöresi Eosen (Lütesiyen) Sedimanlarının Bentik Foraminifer Biyostratigrafisi, Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, 28 1, Gutnic, M Geologiqie du Taurus Pisidien au Nord d Isparta (Turquie). Trv. Lab., Geol. Hist. Univ., Paris. XI, 112p. Güney, B., Havza Yönetim Planları İçerisinde Sulak Alanların Yeri, Kuş ve Habitat Direktifleriyle Olan İlişkisi, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, 184s. Ankara. Jalali, M., Groundwater Geochemistry in the Alisadr, Hamadan, Western Iran, Environ Monit Assess, 166(1-4), Kahraman, N.,Atayeter, Y., Arıbaş, K., Barla Ve Karakuş Dağları Batı Uzantılarının Jeomorfolojisi, Marmara Coğrafya Dergisi, 2, İstanbul. Karanth, K.R., Ground Water Assessment Development and Management. Tata McGraw Hill Publishers, New Delhi. Kelley, W. P., Permissible Composition and Concentration of Irrigation Water. In Proceedings of the American Society of Civil Engineers. 66, ( ). 76

89 Koçyiğit, A., Hoyran Gölü Yöresinin (Afyon-Isparta) Stratigrafik ve Tektonik Özellikleri. Doçentlik Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Genel Jeoloji Kürsüsü, 172s. Koçyiğit, A., Hoyran Gölü (Isparta Büklümü) Dolayının Tektoniği, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 26, Özdemir, M.A. ve Gür, E., Dinar Depremi Öncesinde ve Sonrasında Dinar Şehri ve Yakın Çevresinde Arazi Kullanımı, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu Ankara. Öztürk, E.M. ve Öztürk, Z Balçıkhisar-Karaadilli (Afyon) Dereköy (Isparta) Dolayının Jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Raporu 8946 (yayımlanmamış). Öztürk, A Homa-Akdağ (Denizli) Yöresinin Stratigrafisi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 24s Parejas, E., Sandıklı, Dinar, Burdur, Isparta ve Eğridir Bölgesinde Yapılan Jeolojik Löveler Hakkında Rapor: Maden Tetkik ve Arama Enst. Der. Rap (yayımlanmamış). Piper, A.M., A Graphic Procedure in Geochemical Interpretation of Water Analyses, American Geophysical Union Transactions 25, Poisson, A., Recherches Geologique Dans Les Taurides Occidentales (Turquie). These Univ. Paris- Sud, 795s., Orsay. Polat, S., Güney Y., Deniz M., Karakuyu Gölü Sulak Alanı ve Başlıca Problemleri, Uluslararası Katılımlı Coğrafya Kongresi 2011, Eylül 2011, , İstanbul. Raghunath, H.M., Groundwater, 2nd edn. Wiley Eastern Ltd, New Delhi 563p. Ramsar, Convention on Wetlands of International Importance Especially as Waterfowl Habitat, Ramsar, Iran. Schoeller, H., Gechemie Des Eaux Souterranes. Review Instutie Franc. Petrole, Paris, 3-4. Szabolcs, I., Darab, C., The Influence of Irrigation Water of High Sodium Carbonate Content of Soils. In: Szabolcs I (Ed) Proceedings 8th İnternational Congress of The International Society of Soil Science, Research Institute of Soil Science And Agrochemistry, Hungarian Academy Science, Şahinci, A., Doğal Suların Jeokimyası. Reform Matbaası, 548s, İzmir. 77

90 Şenel, M., H., Bilgin, Z.R., Şen, A.M., Karaman, T., Dinçer, M.A., Durukan, E., Arbas, A., Örçen, S. Ve Bilgi C Çameli (Denizli)-Yeşilova (Burdur)-Elmalı (Antalya) ve Kuzeyinin Jeolojisi. Maden Tetkik Ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 9761, Ankara (yayımlanmamış). Şenel, M., Akdeniz N., Öztürk, E. M., Özdemir, T., Kadınkız, G., Metin Y., Öcal, H., Serdaroğlu, M. ve Örçen, S Fethiye (Muğla)- Kalkan (Antalya) ve Kuzeyinin Jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Raporu 9761, Ankara (yayımlanmamış). Şenel, M., / ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Isparta J11 paftası. MTA Genel Müdürlüğü, jeoloji Etütleri Dairesi yayını, Ankara. Şenel, M., / ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Isparta J10 paftası. MTA Genel Müdürlüğü, jeoloji Etütleri Dairesi yayını, Ankara. Şenel, M., / ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Denizli K9 paftası. MTA Genel Müdürlüğü, jeoloji Etütleri Dairesi yayını, Ankara. Şener, Ş., Eğirdir Göl Suyu ve Dip Sedimanlarının Hidrojeokimyasal İncelemesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği ABD, Kasım, Şener, E., Davraz, A., Şener, Ş Investigation of Akşehir and Eber Lakes (SW Turkey) Coastline Change with Multitemporal Satellite Images. Water Resources Management, 24(4), TS-266, Sular İnsani Tüketim Amaçlı Sular, TSE 1. Baskı, Ankara. Uzunkaya, K., Gül, M., Dinar Karakuyu Sulaması Tarımsal İşletmelerinin Doğrusal Programlama Yöntemi Kullanılarak Ürün Desenlerinin Planlanması, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, , Wilcox, L.V., Classification and Use of Irrigation Waters, US Dept Agriculture Circular, Washington. Yalçınkaya, S., Engin, A., Taner, K., Afşar, Ö.P., Dalkılıç, H., Özgönül, E., Batı Torosların jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Raporu 7898, (yayımlanmamış). Yalçınkaya E., Alptekin Ö., Dinar da Zemin Büyütmesi ve 1 Ekim 1995 Depreminde Gözlenen Hasarla İlişkisi Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni, 27, Torf Özellikleri Son erişim tarihi

91 EKLER EK A. Haritalar 79

92 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Halime ÖZDEMİR Doğum Yeri ve Yılı : Isparta, 1988 Medeni Hali Yabancı Dili E-posta : Bekar : İngilizce : halimeozdemir88@hotmail.com Eğitim Durumu Lise : Antalya 75. Yıl Cumhuriyet Yabancı Dil Ağırlıklı Lisesi, 2007 Lisans : SDÜ, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği,

93 81

94 82

95 83