T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI XIII XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR VE YÖRESİNİN SİYASÎ, SOSYAL, KÜLTÜREL VE DİNÎ TARİHİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Mehmet Emin KILIÇ Tez Danışmanı Prof. Dr. Kâzım Yaşar KOPRAMAN ANKARA 2006

2 ii SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ NE... ait adlı çalışma, jürimiz tarafından......anabilim / Ana sanat Dalında DOKTORA / SANATTA YETERLİİLK / YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. ( İmza ) Başkan... Akademik Unvanı, Adı Soyadı ( imza ) Üye... Akademik Unvanı, Adı Soyadı ( Danışman ) Üye... Akademik Unvanı, Adı Soyadı ( imza )

3 ÖNSÖZ Malazgirt Zaferi, Türk Tarihi nin seyrini etkileyen en önemli savaşlardan birisidir. Selçuklu Türklerinin kazandığı bu savaş sonunda, Türkistan dan gelen sayısız insana Anadolu yeni bir vatan olmuştur. Fakat Türklerin bu yeni yurtlarında tutunabilmeleri ve kalıcı olduklarını çevrelerine gösterebilmeleri için uzun bir süre mücadele etmeleri gerekmiştir. Bunun için Bizans Devleti, Haçlılar, Gürcüler ve Ermenilerle pek çok mücâdeleler yapıldığı gibi içte de birlik ve beraberliğin sağlanabilmesi uzun bir zaman almıştır. Türkiye Selçukluları devri, Türk Tarihi nin seyri içerisinde en önemli menzili teşkil eder. Gerek Türklerin İslâm dinini yeni kabul etmiş olmaları ve gerekse zafer kazanmış bir millet olarak Anadolu ya yerleşmeleri bu zamana tekabül eder. Selçuklular, İslâm öncesi Türk Tarihi ve Türkistan ile Osmanlı Devleti ve Türkiye arasında bir köprü vazifesi görür. Kültürel değerlerin kendinden sonraki zamana, Türkistan dan Anadolu ya ve Osmanlı Devletine aktarılması vazifesini Selçuklular ifa etmiştir. Tarihî olayları kendinden önceki devri bilmeden anlayabilmek imkânsızdır. Osmanlı Devletini, kültür ve medeniyetini anlamak Selçukluları bilmeden mümkün değildir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarla, Türkiye nin etnik ve kültürel kökeni ortaya çıkarılmış, siyasî seyri de ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Bu çalışmaların yanına daha dar kapsamlı çalışmalar da yapılmıştır. Böylece Türkiye Selçukluları hakkında birçok mesele aydınlatılmıştır. Fakat Selçuklular döneminin iyice anlaşılabilmesi için daha çok mesaiye ihtiyaç vardır. Selçuklu Türkiye sinin bir kültür şehri olan Kırşehir hakkında da bazı çalışmalar yapılmış, makaleler neşredilmiştir. C. Hakkı Tarım, bu alanda ilk çalışmalıları yapmıştır. Fakat aradan geçen uzun zaman içinde yeni kaynaklar ortaya çıkmıştır. Yeni bilgilerle eski eserlerinin mukayesesi yapılarak bir Kırşehir Tarihi ortaya konmamıştır. Biz bu çalışmamızda birinci elden kaynaklardan yararlanarak ve diğer çalışmaları da göz önünde

4 ii bulundurarak, Kırşehir in XIII. ve XIV. yüzyıllardaki tarihini vuzûha kavuşturmaya çalıştık. Konuyu beş bölümde ele aldık. Birinci bölümde, Selçuklu Devletinin tarihini, Moğol idaresini ve sonrası dönemi inceledik. Kırşehir le ilgili yerlerde imkânlar ölçüsünde ayrıntılı bilgi vermeye çalıştık. İkinci bölümde, vakfiyeleri kullanarak şehir hakkında ayrıntılı bir manzara ortaya koymaya çalıştık. Ayrıca Ahîlik Teşkilâtı ve Ahî Evren ile ilgili bilgiler verdik. Fütüvvet Teşkilâtı hakkında da mevcut bilgileri yeniden değerlendirdik. Üçüncü bölümde, Cacabey Medresesi hakkında, vakfiyesinde verilen bilgileri kullanarak açıklamalar yapmaya ve Kırşehir deki diğer medreseler hakkında bilgi vermeye çalıştık. Ayrıca, Kırşehirli ilim adamları hakkında, kaynakların el verdiği ölçüde onları tanıtmaya çalıştık. Türkçe yazan şâirler hakkında ise kısa birer malûmat ve eserlerinden kısaca bahsetmekle yetindik. Çünkü bu konu daha çok Türk Edebiyat Tarihi ni ilgilendirmekte olup epeyce incelenmiştir. Dördüncü bölümde, dinî tarihe ait bilgileri kullanarak, Babâîlik, Bektaşîlik ve Mevlevîlik ve bunların şehirdeki temsilcileri hakkında açıklamalarda bulunduk. Son olarak da Kırşehir deki Hristiyanlık ve Hristiyanlar hakkında bilgiler verdik. Beşinci bölümde imar faaliyetlerine değindik. Mevcut eserleri beş kısımda değerlendirdik. Bu çalışmamızda, Kırşehir hakkında şimdiye kadar bilinenleri ve yazılanları, bazı gözden kaçan bilgileri, birinci dereceden kaynakları kullanarak yeniden değerlendirmeye çalıştık. Asıl amacımız, Selçuklu Türkiye sinin bir şehrinin hayatının çok yönlü olarak aksettirilmesi idi. Fakat bunu tam olarak başardığımızı söyleyemeyiz. Yeni kaynakların ortaya çıkması ve derinlemesine çalışmalar sayesinde bu konu daha iyi bilinecektir. Bunun ise zamana ihtiyacı vardır. Yüksek Lisans dönemi içerisinde, gerek ders döneminde ve gerekse beni danışmanlığına kabul ederek tez döneminde benden yardımlarını esirgemeyen ve bana çalışma şevki veren kıymetli hocam Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman a teşekkür ederim. Kendilerinden istifade ettiğim değerli hocalarım Prof. Dr. Salim Koca, Prof. Dr. Reşat Genç ve Doç. Dr. Musa

5 iii Yıldız a da buradan teşekkür ediyorum. Ayrıca tezimin bilgisayara aktarılmasında gayret ve yardımlarından dolayı Murat Kılıç a da buradan teşekkür ediyorum. Mehmet Emin Kılıç

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iv ŞEKİLLER viii GİRİŞ. 1 BİRİNCİ BÖLÜM XIII XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR VE YÖRESİNİN SİYASÎ TARİHİ Yörenin Türkler Tarafından Fethi ve İskânı Türkiye Selçukluları Devleti Dönemi ( ) I. Gıyâseddin Keyhüsrev ( ) I. İzzeddin Keykâvus ( ) I. Alâeddin Keykubâd ( ) Yassı-Çimen Savaşı (1230) II. Gıyâseddin Keyhüsrev ( ) Babâîler İsyânı (1240) Kösedağ Savaşı (1243) II. İzzeddin Keykâvus ( ) Muineddin Pervâne ( ) Elbistan Savaşı (1277) İlhanlı Hâkimiyeti Dönemi ( ) Karamanoğullarının Konya yı İstilâsı (1277) Moğol Yönetimi II. Gıyâseddin Mes ûd ( ) III. Alâeddin Keykubâd ( ) Sülemiş in İsyânı (1299) II. Gıyâseddin Mes ûd ( ) Anadolu da Görevli Moğol Noyanları Anadolu da Moğol İdaresinin Özelliği

7 v Kırşehir in Durumu..., Eratnalılar Dönemi ( ) Alâeddin Eratna ( ) Karanbük Savaşı (1343) Gıyâseddin Mehmed ( ) Alâeddin Ali ( ) Kadı Burhaneddin Ahmed Dönemi ( ) Hükümdarlığa Kadar Hayatı Hükümdarlığı ( ) Kırşehir in Durumu İKİNCİ BÖLÜM XIII - XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR ve YÖRESİNDE SOSYAL ve EKONOMİK HAYAT Sosyal Hayat Göçebeler Köylüler Şehir Hayatı Ekonomik Durum Ahî Evren ve Ahîlik Ahî Evren ( ) Hayatı Eserleri Ahîlik Fütüvvet ve Fütüvvet Teşkilâtı Türkiye de Ahîlik

8 vi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM XIII - XIV. YÜZYILLARDA KIRSEHİR ve YÖRESİNDE İLİM VE KÜLTÜR FAALİYETLERİ Emir Nureddin Caca Devri ( ) Nureddin Caca nın Hayatı Nureddin Cebrâil b. Bahâeddin Caca Medresesi Medrese Teşkilâtı Medresenin Vakıfları Türkçenin Kültür ve Edebiyat Dili Haline Gelmesi Türkçe Yazan Şâirler Yûnus Emre, Hayatı ve Eserleri Âşık Paşa, Hayatı ve Eserleri Ahmed Gülşehrî, Hayatı ve Eserleri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM XIII - XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR ve YÖRESİNDE DİNÎ HAYAT Genel Durum Babâîler İsyânı ve Sonrası Hacı Bektaş Velî ve Bektaşîlik Şeyh Süleyman Türkmânî Kırşehir de Hristiyanlık BEŞİNCİ BÖLÜM XIII - XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR ve YÖRESİNDE İMAR FAALİYETLERİ Resmî Yapılar Kaleler İlmî Yapılar

9 vii Medreseler Dinî Yapılar Camiler Türbeler İktisadî Yapılar Hanlar ve Çarşılar Kervansaraylar Köprüler Sosyal Yapılar Zâviyeler ( Tekke ) İmâretler Hamamlar Dârü s-sülehâ SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

10 viii ŞEKİLLER Şekil 1: Caca Bey in Soy Kütüğü Şekil 2: Âşık Paşa nın Soy Kütüğü 210

11 GİRİŞ KAYNAKLAR ve ARAŞTIRMALAR HAKKINDA I KAYNAKLAR A. VEKAYİNÂMELER 1. İbn Bîbî (Nâsireddin Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-câferî er-rûgedî): El Evâmiru l Alâiyye fi l - Umûri l Alâiyye Asıl ismi Nâsireddin Hüseyin olan İbn Bîbî, İlhanlıların Bağdad Valisi Ata Melik Cüveynî nin isteği ile bu kitabı kaleme almıştır. Kendi ifadesi ile kitapta en çok Alâeddin Keykubâd devrinden bahsedildiği için eserine bu ismi vermiştir. Eser Türkiye Selçuklularının yılları arasındaki tarihini anlatır. Daha önceki devir hakkında bilgi vermemesini gördüğü kitapları anlamamasına bağlayan İbn Bîbî nin bazı tarih kitapları ile karşılaştığını ifade etmesi tarihi kayıt olarak çok önemlidir. 1 Yazarın ailesi daha önceleri Cüveynî ailesinin hizmetinde bulunduğu için bu aileyi her zaman saygıyla anmıştır. Anne ve babasına iyiliği dokunan ve onları devlet hizmetine alan Alâeddin Keykubâd a ayrı bir sevgi ve saygı hissi ile bağlıdır. Eser Türkiye Selçukluları için temel kaynaktır. Fakat İran tarihçilik geleneğinden gelen yazar, gereksiz uzatmalara ve pek çok şiire yer verdiği için çoğu kez konudan uzaklaşmıştır. Her şeye rağmen bu eserin yerine konacak ikinci bir kaynak Türkiye Selçukluları için mevcut değildir Kerimüddin Mahmud-i Aksarâyî: Müsâmeretü l-ahbâr fî Mûsâyereti l-ahyâr 1 İbn Bîbî, El Evâmiru l Alâiyye fi l - Umûri l Alâiyye, c. 1, s İbn Bîbî, a.g.e., Çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1996, 2 cilt.

12 2 Aksaray lı olan yazar, yılları arasındaki olayları kaleme aldığı eserini İlhanlılar ın Anadolu vâlisi Emir Timurtaş Noyan a sunmuştur tarihinde başlayan devlet hizmeti 47 sene sürmüştür. Bu eser de yazarın müşahedelerine dayandığı için ayrı bir değere sahiptir. Yazarın iyi derecede Arapça bildiği ve orta dereceli bir şair olduğu anlaşılıyor. Karşılaştığı ve bize aktardığı en önemli olaylardan biri Aksaray ın katliama ve tahribe uğramasıdır. Diğer önemli bir olay olarak Sultan Hanı kuşatması ve Moğol komutanının kendisine verdiği cezadır. 3 Kırşehir tarihi bakımından Müstevfî Şerefeddin Osman ın şehirde yaptığı işlerin anlatıldığı kısım tarihi kayıt bakımından çok önemlidir. Açıkça olmasa da Moğol devri idaresini ve yapılan zulümleri anlatması, bu devir hakkında fikir verici mahiyette olan bilgilerdir. 4 II. İzzeddin Keykâvus un ülkeyi terk etmesinden sonra idarede yapılan değişiklikleri ve Kırşehir emirliğinin Nureddin Cibril b. Caca ya verildiğini de Aksarâyî den öğreniyoruz. 5 Bu eserin Mürsel Öztürk tarafından yapılan çevirisi daha önce Osman Turan tarafından yapılan neşrine dayanır. Bu çalışmada bu çeviriden faydalanılmıştır Anonim Selçuknâme Selçuklu tarihi için diğer mühim bir kaynak, yazarı belli olmayan bu Selçuknâme dir. Eser Selçuklu ailesinden bir melik için kaleme alınmıştır. Kısa ve didaktik bir eserdir. Selçuklu hanedanı ve Büyük Selçuklular hakkında kısa bir girişle başlar. Süleyman Şah tan başlayarak Türkiye Selçukluları hakkında bilgi vermeye başlar. Eser aslında 1298 tarihi olayları ile sona erer. Fakat daha sonra iki sayfalık önemli olayların tarihini veren kronolojik bir liste eklenmiştir tarihli bir olayın başlık halinde verilmesiyle kitap sona erer. Diğer kaynaklardan farklı tarafı, naklettiği her 3 Kerimüddin Mahmud-i Aksarâyî: Müsâmeretü l-ahbâr fî Mûsâyereti l-ahyâr, s Aksarâyî, a.g.e., s Aksarâyî, a.g.e., s Aksarâyî, a.g.e., Ankara, 2000, TTK. Yay.

13 3 olay için net tarih vermesidir. Bu çalışmada Feridun Nafiz Uzluk tarafından yapılan çeviriden faydalanılmıştır Berhebraeus (İbnü l- İbrî, Abu l-farac Gregory) : Chronography (Abu l- Farac Tarihi) Aslen Yahudi olan ve 1225 senesinde Malatya da doğan yazar, Süryani edebiyatının önde gelen isimlerinden birisidir. Geniş lisan bilgisi ile pek çok farklı kaynaktan faydalanarak ansiklopedi tarzındaki bu eserini oluşturmuştur. Hayatı Malatya da geçtiği için yaşadığı zamana ait naklettiği olaylar çok önemlidir. Fakat bir Selçuklu vatandaşı olan yazarın, Türkiye tarihi ile ilgili bilgilerinin, mesela Moğollarla ilgili bahislerle kıyaslandığı zaman, çok sathi ve kifayetsiz olduğu görülür. Anadolu daki birçok olay bu esere aksetmemiştir. Babâî İsyânı ile ilgili verdiği malûmât tarihi kayıtlara uygundur ve önemlidir. Fakat isyânın çıktığı yerlerde yaşayan ve buralarda yapılan mücâdeleye şahit olan yazarın daha detaylı bilgi verememesi hayretle karşılanacak bir durumdur. Selçuklu hükümdarlarından bahsederken yer yer Hristiyanlık taassubu ile olsa gerek nesnel yorumlarda bulunmuştur. Bu eser Türkiye tarihi ile meşgul olanların asla uzak kalmamaları gereken bir kaynaktır Azîz b. Erdeşir-i Esterâbâdî: Bezm u Rezm XIV. asır Türkiye tarihinin en önemli kaynaklarından birisi de bu eserdir. Yazar 1397 senesinde yazdığı eserini meşhur âlim, şair ve devlet adamı Kadı Burhaneddin Ahmed e sunmuştur. Eser Farsça dır. Özel bir tarih kitabı olmasına rağmen XIV. asrın ikinci yarısında Anadolu da meydana gelen siyasî olayları içermesi bakımından önemlidir. Eserde, Osmanlı Karamanlı münâsebetleri açıklanmış, Moğol soylu Kara Tatarlar hakkında kıymetli bilgiler verilmiştir. Kırşehir Tarihi bakımından da önemli bilgiler ihtiva 7 Anonim Selçuknâme, çev. F. Nafiz Uzluk, Ankara, Berhebraeus (İbnü l- İbrî, Abu l-farac Gregory) : Chronography ( Abu l Farac Tarihi ), çev. Ö. Rıza Doğrul, Ankara, 1999, 2 cilt, TTK. Yay.

14 4 etmektedir. Bu kitaptan, XIV. asrın son çeyreğinde Kırşehir in tahrip olmuş, küçülmüş ve nüfusu azalmış bir şehir olduğunu anlıyoruz. 9 Bu asırda yazılmış eserlerin azlığı göz önüne alındığında Bezm ü Rezm in kıymeti daha iyi anlaşılmaktadır Müneccimbaşı (Ahmed b. Lütfullah) : Sahâifü l-ahbâr (Câmiu d- Düvel) Mevlevî şeyhlerinden olup, IV. Mehmed in müneccimbaşılığını yaptığı için bu lâkabla şöhret bulmuştur. Arapça olarak kaleme alınan eser, yaratılıştan 1672 senesine kadar olan olayları ihtiva eder. En önemli kısmı Osmanlılara ve Selçuklulara ait olan kısımlarıdır. Ehemmiyetinden dolayı eser, III. Ahmed zamanında şair Nedim in başkanlığındaki bir heyet tarafından Sahâifü l-ahbâr adıyla Türkçe ye çevrilmiştir. Yazar Selçuklular kısmını yazarken, İbn Bîbî ve Aksarâyî nin eserlerinden faydalanmıştır. 11 Türkiye Selçukluları için Câmiu d-düvel, terkibi bir eser mahiyetinde olup orijinal bir kaynak eseri sayılmaz Baypars Tarihi Yazarı kesin olarak bilinmese de İbn Şeddâd ın Siretü z-zâhir Baypars isimli eserinin ikinci kısmı olduğu tahmin edilmektedir. Eser vekâyinâme tarzındadır. Her yılın olaylarından sonra o yılda vefat edenler hakkında kısa biyografik bilgi verilmiştir. Eserin Türkiye Tarihi için en önemli kısmı, Pervâne Muineddin Süleyman ın Baybars la olan münâsebetlerini anlatan bölümüdür. Kırşehir emiri Nureddin Caca ve kardeşi Sırâceddin İsmail in Elbistan savaşında esir düştüklerini ve Baybars ın vefatından kısa bir süre önce serbest bırakıldıklarını bu eserden öğreniyoruz. 13 Moğol tahribatından Sivas ı 9 Esrterâbâdî, a.g.e., s Azîz bin Erdeşir Esterâbâdî, Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 2000, KB. Yay. 11 Müneccimbaşı, a.g.e., s Müneccimbaşı, Ahmed b.lütfullah, Câmiu d-düvel, Haz. Ali Öngül, Selçuklular Tarihi I- II, İzmir, Baypars Tarihi, s. 80, 86, 157.

15 5 kurtaran Kadı Necmeddin Kırşehrî nin, devrin tanınmış bir fakihi olduğunu ve birçok talebeler yetiştirdiğini de bu kitap sayesinde öğreniyoruz Âşık Paşazâde (Derviş Ahmed b. Şeyh Yahya) : Âşık Paşaoğlu Tarihi (Tevârih-i Âl-i Osman) Baba İlyas sülalesinden gelen bir şahıs olan tarihçi, Âşık Paşa nın torunu olup, Mısır ve Hicaz da tahsil yaptıktan sonra Elvan Çelebi zâviyesine şeyh olmuştur. 15 Müellifin eseri, kaybolmuş bazı eski kaynaklara dayanmakla birlikte kendi müşahedelerini de ihtiva etmekte olup, Osmanlıların ilk devirleri için en önemli kaynaklardan birisidir. Bilhassa Osmanlı Devleti nin kuruluşu sırasında Babâî şeyh ve dervişleri hakkında kıymetli bilgiler vermesi konumuz bakımından önemlidir. Anadolu daki tasavvufî zümreleri kısaca tanıtan bu eser, Hacı Bektaş hakkında da önemli bilgiler vermektedir Neşrî (Mehmed) : Kitâb-ı Cihan-nümâ XV. yüzyılın en tanınmış tarihçilerindendir. II. Bayezıd, Neşrî yi, Osmanlı Tarihini de içine alan bir genel tarih yazması için görevlendirmiştir. Yazarın, padişahın emriyle kaleme aldığı Kitâb-ı Cihan-nümâ, altı büyük kısma ayrılan genel bir tarih kitabıdır. Bunun ilk beş kısmı kaybolmuştur. Türkiye Selçukluları ve Osmanlılara ait olan kısmı günümüze ulaşmıştır. Eser, Osmanlıların, Kadı Burhaneddin Ahmed, Karamanlılar ve Kara Tatarlar ile olan münâsebetleri bakımından önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıca eserde Geyikli Baba ve bazı dervişler hakkında da bilgiler vardır Baypars Tarihi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Ankara, 2000, TTK Yay. 15 M. Fuad Köprülü, Âşıkpaşazâde, İA. 16 Âşık Paşazâde, Âşık Paşaoğlu Tarihi, (Tevârih-i Âl-i Osman), Hazırlayan, Atsız, İstanbul, 1992, MEB. Yay. 17 Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, F. Reşit Unat-M. Altay Köymen, Ankara, 1995, TTK Yay.

16 6 B) SEYAHATNÂMELER 1. İbn Battûta: İbn Battûta Seyahatnâmesi ( Tuhfetü n-nüzzâr fi Garâibi l- Emsâr ve Acâibi l-esfâr ) XIV. asrın Arap seyyahı İbn Battûta, Fas ın Tanca şehrinde doğmuştur (1304). Merâkeş kadısı iken burada vefat etmiştir (1368). Büyük yolculuğuna, 1325 yılında 22 yaşında iken başladı yılında Suriye den deniz yolu ile Anadolu ya geçti. Alâiye den başladığı bu yolculuğu Sinop ta tamamlamıştır. Onun en önemli tarafı, çok iyi bir gözlemci olması ve muhteşem hafızasıdır. Türkiye Tarihi için en büyük hizmeti, Ahîlerle ilgili olarak verdiği bilgilerdir. Ahîlerin zâviyeleri, misafir-perverliği, dostâne tavırları onu çok etkilemiştir. Ahîleri, Şiraz ve İsfahan halkı ile kıyaslayan seyyah, onların şefkat ve merhamet bakımından Şiraz ve İsfahan halkından daha üstün olduklarını söyler. 18 Altınorda ve Çağatay Devletleri hakkında verdiği bilgiler, Türkçe nin XIV. asırdaki intişarını göstermesi bakımından çok önemlidir. Battûta nın Konya dan Erzurum a kadar yapmış olduğu yolculuğun uydurma olduğu söylenmişse de verdiği bilgilerin Eflâki ile doğrulanan bilgiler olması bunun hemen kabul edilemeyeceğini göstermektedir. 20 Bu seyahatnâme, karşılaştırmalı kullanılmak şartı ile Türk Tarihi için çok değerli bir kaynaktır İbn 2.Wilhelm Von Rubruk: Moğolların Büyük Han ına Seyahat Moğolların bir anda ortaya çıkması ve İslâm dünyasını istilâ etmeleri, Hristiyanlar tarafından korku ile izlenmiştir. Bu durum aynı zamanda Hristiyan dünyasında bir bekleyişe de sebep olmuştur. Moğollara Hristiyan olmaları 18 İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî: İbn Battûta Seyahatnâmesi ( Tuhfetü n Nüzzâr fî Garâibi l Emsâr ve Acâibi l Esfâr ), s İbn Battûta, a.g.e., s İbrahim Kafesoğlu, İbn Battûta, İA. 21 Bu eser etraflı bir inceleme ve araştırma ile dipnotlu olarak dilimize kazandırılmıştır. Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut, İstanbul, 2004.

17 7 ümidi ile Papalık tarafından birçok elçilik heyetleri gönderilmiştir. İşte bu amaçla yola çıkan bir heyetin fertlerinden olan Rubruk, Moğolların hayatları hakkında müşahedelerine dayanan değerli bilgiler vermiştir. Yolculuğu tamamlayan heyet, geri dönerken Anadolu dan geçmiş, iktisadî tarih bakımından önemli bir bilgi bırakmıştır. Buna göre; Anadolu daki Şap madenlerinin işletilmesi hakkı, Venedikli ve Cenevizli iki tüccâra bırakılmıştı. 22 Eserde Kösedağ Savaşı ile ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Fakat Anadolu daki şehirlerle ilgili fazla bilgi verilmemektedir. Sadece 1254 yılında Erzincan da büyük bir deprem olduğunu ve 10 bin kişinin bu depremde öldüğünü haber vermektedir Jean De Joınvılle: Bir Haçlının Hatıraları Yazar, yılları arasındaki VII. Haçlı Seferine katılmıştır. Memlûk devleti ve bu devleti kuran Türklerle ilgili bilgiler verir. Haşhaşîler, Kıpçakların ölü gömme âdetleri, Memlûk Devleti nin temelini teşkil eden, memlûklerin küçük yaştan itibaren eğitilmeleri ile ilgili değerli bilgiler vardır. Türkiye hakkında dışarıdan bakışı aksettirmesi bakımından, efsanevî zenginliklere sahip bir ülke olduğu hakkında bilgiler vermesi, XIII. asrın ortalarında Selçuklu Türkiyesinin nasıl bir durumda olduğunu göstermesi açısından çok önemlidir Bela Horvath: Anadolu 1913 I. Dünya Savaşından önce Anadolu ya gelen Macar araştırmacı, İstanbul dan başladığı yolculuğunu, 2300km. yol kat ederek tamamlamıştır. Tarihi bir belge özelliği taşıyan bu eser, bize 1913 ün Kırşehir i hakkında kısa bilgi verir. XIII. asrın Ermeni nüfusunun hâlâ şehirde yaşadığı ve bir kiliseye sahip olup bakımlı bir mahallede yaşadıkları hakkındaki bilgi Şemseddin Sâmi nin Kâmûsu l-alam ını doğrulayan bir bilgi olarak bu eserde 22 Rubruk, a.g.e., s W. V. Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, Çev. Ergin Aydın, İstanbul, Jean De Joınvılle, Bir Haçlının Hatıraları, çev. Cüneyt Kanat, Ankara, 2002.

18 8 dercedilmiştir. 25 C) MENAKIBNÂMELER 1. Feridun b. Ahmed-i Sipehsâlâr: Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler) Mevlânâ Celâleddin Rumî ve çevresi hakkında yazılan ilk eserdir. Daha sonra yazılan Mevlevî menakıbnâmelerine kaynaklık etmiştir. Eser, 1312 yılında Sultan Veled in vefatından sonra kaleme alınmıştır. Yazarı, 40 yıl boyunca Mevlânâ ya hizmet ettiğini söyler. Bu da onun kitabını yazdığı tarihte, çok yaşlı olduğunu gösterir. Selçuklular zamanındaki sosyal ve dinî hayat hakkında bilgi verdiği için bu eser, kıymetli bir kaynaktır Ahmed Eflâkî: Menâkıbu l-ârifîn (Âriflerin Menkıbeleri) Ahmed Eflâkî, Ulu Ârif Çelebi nin emriyle 1318 de yazmaya başladığı bu eseri 1353 de tamamlamıştır. 36 yıllık bir çalışmanın ürünü olan bu eserde, Selçukluların sosyal ve kültürel hayatı ile ilgili pek çok bilgi vardır. İsmi dışında hakkında hâlâ bir bilgi bulunamayan yüzlerce kişi bu kitapta zikredilmiştir. Mevlevîler ile Ahîlerin aralarının hoş olmadığını bu eser vasıtası ile öğreniyoruz. Yine Kırşehir Emiri Nureddin Caca ve Onun Hacı Bektaş la aralarındaki münâsebet, Türkiye de din tarihi çalışmaları için önemli kayıtlardır. Selçuklu sultanları, devlet adamları, mutasavvıflar ve sufîler, Ahî çevreleri, Türkmen babaları, Moğol ümerâsı, kısacası XIII. ve XIV. asır Türkiye nin manzarası bu eserde kendini gösterir. Fakat bu eserin bir Menakıbnâme olduğu da asla gözden uzak tutulmamalıdır Bela Horvath, Anadolu 1913, çev. Tarık Demirkan, İstanbul, Feridun b.ahmed Sipehsâlâr, Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler), çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, 2001, 2 cilt, MEB. Yay.

19 9 3. Uzun Firdevsî (Hızır b. İlyas) : Vilâyetnâme ( Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî) Hacı Bektaş ın hayatına dair en geniş bilgiyi veren yegâne kaynak budur. Bu eser, kendisinden daha önce yazılmış fakat zamanımıza ulaşamamış menakıbnâmelerden faydalandığı için daha da önem kazanır. Hacı Bektaş, Babâîler isyânını müteakip, Kırşehir çevresinde Suluca Karaöyük e yerleşmiş ve vefatına kadar burada yaşamıştır. Onun gidip geldiği tek vilâyet Kırşehir dir. Burada Ahî Evren ile Süleyman Türkmânî ile ve Seyyid Sâlih ile münâsebet halinde idi. Onun Malya Ovasındaki Moğollarla da ilişki içinde olması tarihi kayıtlara uygundur ve Vilâyetnâme nin gerçek bilgiler de içeren kıymetli bir kaynak olduğunu gösterir. Eflâki nin eserinde yer alan Hacı Bektaş la ilgili hikâyenin aynısı Vilâyetnâme de de zikredilir. Bu da Hacı Bektaş ın bir Türkmen dervişi olduğunu teyid eder Elvan Çelebi: Menâkıbu l-kudsiyye Fî Menâsıbi l-ünsiyye Menakıbnâme türünden bir eser olmasına rağmen Âşık Paşa nın oğlu ve Baba İlyas ın soyundan gelen biri tarafından yazıldığı ve Babâîler isyânına hasredildiği için çok önemlidir. Yazarı Elvan Çelebi, XIV. asrın tanınmış mutasavvıflarından birisidir. 29 Elvan Çelebi, Kırşehir de doğmuş ve yetişmiştir. Eserin dilinin XIV. asır Kırşehir şive özelliklerini öğrenmek bakımından araştırılması, ayrı bir önemli çalışma olacaktır. Babasının vefatından sonra 1330 lu yıllarda Mecitözü yakınlarındaki kendi adını taşıyan köye yerleşmiştir. Böylece Babâî hareketinin merkezi, 80 yıl kadar sonra Kırşehir den buraya taşınmıştır. Kırşehir deki zâviye önemini kaybetmiştir. Babâîler isyânı ve Babâîler hareketi için diğer kaynaklarla beraber karşılaştırmalı olarak kullanılması gerekmektedir Uzun Firdevsî, Vilâyetnâme, neşr. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul, tarihsiz. 29 M. Fuad Köprülü, Âşık Paşa, İA. 30 Bu önemli eser, geniş bir inceleme yazısı ile şurada yayınlanmıştır: Elvan Çelebi, Menâkıbu l-kudsiyye Fî Menâsıbi l-ünsiyye: Baba İlyas-i Horasanî ve Sülâlesinin Menkâbevî Tarihi, haz. İsmail E. Erünsal A. Yaşar Ocak, Ankara, 1995, TTK Yay.

20 10 5. Sahîh Ahmed Dede: Mecmuatü t-tevârihi l-mevlevîyye ( Mevlevîlerin Tarihi) Sahîh Ahmed Dede ( ), Yeni Kapı Mevlevîhanesi şeyhlerinden birisidir. Eseri, Hz. Peygamberin babası Abdullah ın doğumu ile başlar. Çok kısa bilgiler halinde kronolojik olarak Mevlânâ zamanına kadar geldikten sonra daha detaylı bilgiler vermeye başlar. Eserde, Hacı Bektaş ın Anadolu ya gelmesi ve 1231 yılında Kırşehir de bulunan Baba İlyas dan halîfelik alarak Karaöyük e yerleşmesi hakkında bir kayıt vardır. 31 Elvan Çelebi de bile Baba İlyas ın Anadolu ya ne zaman geldiği ve isyândan önce nerelerde yaşadığı ve faaliyet gösterdiği hakkında bir kayıt bulunmamaktadır. Fakat Sahîh Ahmed Dede nin bu kaydını başka bir kaynakla doğrulayamıyoruz. 32 D) RESMÎ VESÎKALAR 1. VAKFİYELEER 1. Ahmet Temir: Kırşehir Emiri Caca-oğlu Nureddin in 1272 Tarihli Arapça -Moğolca Vakfiyesi Resmî vesîka özelliği taşıyan vakfiyeler, tarihin her dalı ile ilgili bilgiler içeren hukukî kaynaklardır. Yerli tarih kaynaklarının en ehemmiyetli bir kısmı bu vakfiyeler olup, içtimâî ve iktisadî tarih bakımından da çok zengin bir kaynak teşkil ederler. 33 Kırşehir tarihi bakımından kıymeti çok yüksek en önemli bir kaynak, 1272 tarihli Caca-oğlu Nureddin in vakfiyesidir. Diğer vakfiyeler gibi arapça olarak kaleme alınmıştır. Şehrin iktisadî ve içtimâî durumu hakkında çok önemli bilgiler verir. Kırşehir in XIII. asırda azameti, köyleri, yolları, mescidleri, 31 Sahîh Ahmed Dede, a.g.e., s. 190, 192, Sahîh Ahmed Dede, a.g.e., haz. Cem Zorlu, İstanbul, Vakfiyelerin önemi ve tarihi kaynak olarak nasıl kullanılacağı hakkında bkz. M. Fuad Köprülü, Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti, Vakıflar Dergisi I, 1938; M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları I, Belleten, c. VII, sayı 27, s

21 11 medreseleri, yeri geldikçe burada zikredilmiştir. Vakfiyenin Kırşehir de tasdik edilen iki, İskilip te tasdik edilen bir nüshası olmak üzere toplam üç nüshası vardır. Sonunda Uygur harfleriyle yazılmış Moğolca bir kısım da vardır. Burada Moğol komutanları vakfiyenin şahitleri olarak zikredilmişlerdir. XIII. asırda Kırşehir e dair verdiği bilgiler o kadar değerlidir ki, bu bilgileri başka kaynaklarda bulmak zordur. Eğer bunun gibi birkaç vakfiye daha bulunmuş olsaydı, XIII. asrın Kırşehiri hakkında çok daha fazla bilgiye sahip olacaktık. Türkiye Selçukluları devrinin iksadi, ticarî, sosyal ve dinî manzarasını aksettirmesi bakımından vakfiyeler, bir tarihçinin mutlaka faydalanması gerekli olan vesikalardır Ahî Evren Vakfiyesi (Şeyh Nâsıreddin) Kırşehir tarihi için faydalanılabilecek ikinci vakfiye, 1278 tarihli Ahî Evren Vakfiyesidir. Vakfiye, hamd ve senadan sonra imâret, mescit, zâviye ve türbe için vakfedilen emvâlin zikriyle devam eder. Daha sonra vakıf mallarının nasıl tasarruf edileceği anlatılır. En sonunda şahitler listesiyle sona erer. Burada en önemli husûs vakfiyenin tarihidir. Vakfiye, Pervâne nin vefatından bir yıl sonra, 1278 de tanzim edilmiştir. Bu da Şeyh Nâsıreddin in veya meşhur ismiyle Ahî Evren in daha önceki bir tarihte vefat ettiğini tescil eder. Ayrıca Onun asıl isminin Şeyh Nâsıreddin olarak kaydedilmesi de önemli bir bilgidir. Bu vakfiye ilk önce Muallim Cevdet in eserinde yayınlanmıştır. 35 C. Hakkı Tarım, bu vakfiyenin Türkçesini yayınlamış fakat şahitler listesini kitabına almamıştır Süleyman Türkmânî Vakfiyesi Kırşehir de XIII. asrın sonunda kaleme alınan bu vakfiye, Kırşehir emiri Nureddin Caca nın vakfiyesi şurada yayınlanmıştır: Ahmet Temir, Kırşehir Emiri Caca-oğlu Nureddin in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara, 1989, TTKYay. 35 Muallim Cevdet, Zeyl Ala Faslî l- Ahîyeti l- Fitiyani t- Türkiyye fî Kitâbi r-rihle li İbn Battûta, İstanbul 1932, s C. Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehri-Gülşehrî, s

22 12 tarihlidir. Zâviye, mescit ve türbe için vakfedilen emvâlin zikrinden sonra vâkıfın şartlarını zikreder. Bu şartlara göre Mevlevîlik hallerinin bu müesseselerde geçerli olduğu görülüyor. Böylece Kırşehirli Süleyman Türkmânî nin Mevlevî çevrelere mensup bir derviş olduğu bu vakfiye ile anlaşılıyor. Kırşehir de XIII. asırdan itibaren bir Mevlevî zâviyesinin faaliyette olduğunu bu vakfiyeyle anlıyoruz. Bu vakfiye de C. Hakkı Tarım tarafından yayınlanmıştır KİTÂBELER Resmî evrak niteliği taşıyan kitâbeler de tarih arştırmaları için ilk başvurulacak kaynaklardandır. Kitâbeler vasıtasıyla inşâ edilmiş olan eserin tarihi, o zamanın hükümdarı, ünvanları, yaptıranın ismi ve ünvanı gibi pek çok konuda bilgi elde edilir. İnşa kitâbeleri gibi muhtelif vergilere dair bazı kitabeler de halkın görebileceği yerlere konuluyordu. Şimdiye kadar beş tanesi bulunan İlhanlı devri vergi kitâbelerinden bir tanesi de Kırşehir deki Cacabey Medresesi ne aittir. Fakat birçok eser zamanla tahrip olmuş, kitâbeleri de kaybolmuştur. Bu gibi durumlara ne kadar teessüf edilse azdır. Kırşehir de zamanımıza kadar gelmiş olan kitâbeler birkaç defa yayınlanmıştır. Biz bu çalışmada bu yayınlardan istifade ettik. 38 E) İLMÎ VE EDEBÎ ESERLER XIII. ve XIV. asırda, Anadolu da yazılmış her türlü eser, ehemmiyet derecesi değişmekle beraber, çalışmamız bakımından birer yardımcı kaynak hükmündedir. Yer yer siyasî, sosyal, dinî ve kültürel kayıtlar içeren bu 37 C. Hakkı Tarım, a.g.e., s C. Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehri-Gülşehri, İstanbul; 1948; H. Baki Künter, Kitâbelerimiz, VD. II, Ankara, 1942; A. Saim Ülgen, Kırşehir de Türk Eserleri, VD. II, Ankara, 1942; Tahsin Özgüç-Mahmut Akok, Üç Selçuklu Âbidesi, Belleten, c. XXII, Ankara, 1958; Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, AKM. Yay.

23 13 eserlerden faydalanmak her tarihçi için şarttır. Biz bu çalışmamızda yeri geldikçe şu kaynaklardan istifade ettik. 1. Mevlânâ Celâleddin Rûmî: Mektuplar XIII. Asrın büyük mutasavvıfı Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî nin, Selçuklu devlet adamlarına yazdığı mektuplar bir mecmua halinde zamanımıza kadar ulaşmıştır. Bu mektuplar, Mevlânâ nın çevresindeki yakınları ve mürîdleri için Selçuklu devlet adamlarına yazdığı rica yollu yazılardır. Çoğu kez bir medresenin veya bir hânkâhın çevresindeki birisine tevcih edilmesi veya borçlu olan bir kişiye yardım edilmesi için kaleme alınmıştır. Bazen çok nâdir de olsa kabahatli olan kişilerin affedilmesini isteyen mektuplar da vardır. Bu mektuplar içinde Mevlânâ nın kendi şahsı için yazdığı bir tek mektuba rastlanmaz. Kırşehir tarihi bakımından, Emir Nureddin Caca ya yazdığı iki mektup önemlidir. 39 Bu mektuplar yılları arasında kaleme alınmıştır. Nizâmeddin isimli bir yakınına yardım edilmesini istemektedir Mevlânâ Celâleddin Rûmî: Fîh-i mâ Fîh Mevlânâ nın önemli bir eseri de sohbetlerinin derlemesi olan bu eserdir. Genellikle Mevlânâ yı ziyaret eden kişilerle yapılmış sohbetlerin derlenmesiyle oluşturulmuştur. Mevlânâ, kendisine sorulan sorulara çarpıcı cevaplar vermekte, âyet ve hadislerle görüşlerini kuvvetlendirmektedir. İktisadî tarih bakımından, Moğollarla ilgili bahisler önemlidir. Moğolların Anadolu ya geldikleri zaman (1256) fakir oldukları, ama sonra zenginleştikleri açıklanır. Gerçekten de bu, yılda meydana gelen önemli bir değişikliktir. Ayrıca Moğollara bakış açısı da hayli ilgi çekicidir. Moğol istilâsı kaderin bir hükmü gibi telakki edilmiştir. Aynı yıllarda Memlûkler, Moğollara ağır bir darbe vurmuşlar ve onları Suriye den çıkarmışlardı. Bu kitapta muhatap genellikle Muineddin Süleyman dır. Sosyal ve dinî tarih bakımından çok önemli olan bu eserden şimdiye kadar fazla yararlanılmamıştır Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mektuplar, s. 42, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mektuplar, çev. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul, İstanbul, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Fîh-i mâ Fîh, terc. A. Avni Konuk, haz. Selçuk Eraydın,

24 14 3. Diğer Edebi Eserler Devrin telakkilerini göstermesi bakımından, Mesnevî tarzında yazılmış divanlar da önemlidir. Mesela Yûnus Emre nin Dîvân ı, onun fikirlerinin bir ifadesidir. Sıradan bir Türkmen dervişi değil, Mevlânâ gibi derin bir tefekkür ve idrak gücüne sahip olan Yûnus Emre, Vahdet-i Vücud mesleğine ait en zor meseleleri, sıradan insanların dahi anlayabileceği sade ve anlaşılabilir bir lisanla ifade etmiştir. Onun Divan ında Hacı Bektaş ın ismi de hiç anılmamaktadır. Şeyhi olarak daima hürmetle andığı kişi, Tapduk Emre dir. Bektaşî geleneği ise birçok kişiyi olduğu gibi, Yûnus Emre yi de bu çevrelere mensup bir kişi olarak tanıtır. Divan ın sonunda yer alan Risaletü n-nushiyye ise Yûnus Emre nin iyi bir medrese eğitimi almış olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. 42 Gülşehrî nin Feleknâme si, Mevlânâ nın Mesnevî si örnek alınarak meydana getirilmiş bir eserdir. Burada İran destanlarından faydalanmış, kimya, tâbiat ve musikî ile ilgili bilgiler geniş bir terkip kabiliyeti ile irdelenmiştir. Bir diğer önemli yanı ise eserin meşhur İlhanlı hükümdarı Gâzan Han a sunulmuş olmasıdır. Gâzan Han, hem Moğol tarihinde hem de İlhanlı tarihinde dikkate değer önemli bir kişidir. Fakat Gülşehrî ile Gâzan Han ın münâsebetlerine dair başka bir bilgimiz yoktur. 43 Âşık Paşa nın Garibnâme si, XIV. asırda Türk dilinde mesnevî tarzında yazılmış önemli bir eserdir. 12 bin beyit kadar olan bu eser, Türk hükümdarları katında çok büyük itibar görmüştür. Hafız ın Divan ından İran da tefe ül yapıldığını, yani önemli işlerden önce kitaptan rastgele açılan bir yere göre beklentiye girildiğini biliyoruz. Aynı şey Mevlânâ nın mesnevîsi için de geçerli olmuştur. Garibnâme, XV. asırda o kadar meşhur olmuştu ki Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Bey, bu kitabı yanından eksik etmez ve 42 Yûnus Emre Dîvânı, haz. Mustafa Tatçı, Ankara, Gülşehrî, Feleknâme, haz. Saadettin Kocatürk, Ankara, 2000, KB. Yay.

25 15 çok önemli işlerden önce Garibnâme den tefe ül yapardı. 44 Âşık Paşa nın Garibnâme sinin diğer bir önemli tarafı da, eski Türklerdeki Alplar teşkilâtına atıfta bulunmasıdır. 45 Bu teşkilât hakkında malûmât sahibi olan Âşık Paşa, Alplar hakkında önemli bilgiler verir. Sonra bu saydığı maddelerin tasavvufî anlamları mânâsına gelebilecek karşılaştırmalar yapar. Bu bahîs Garibnâme nin dokuzuncu babının dokuzuncu destanıdır M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 221; Ebu Bekr-i Tihranî, Kitâb-ı Diyarbekriyye, s Alp, Alplar, Alplık konularında etraflı bir araştırma için bkz. M. Fuad Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, s Âşık Paşa, Garibnâme, haz. Bedri Noyan, Ankara, 1998.

26 16 II ARAŞTIRMALAR XIII. ve XIV. Asır Selçuklular ve Beylikler döneminin siyasî, sosyal, dinî ve kültürel cephelerini inceleyen pek çok araştırma yapılmıştır. Bu çalışmalardan yeri geldikçe istifade ettiklerimiz şunlardır: XIII. ve XIV. asır siyasî tarihi incelenirken Osman Turan ın yaptığı çalışmalar çok önemlidir. Yazarın bütün eserleri, bütün kaynakların taranması ile meydana getirilmiştir. Bu vasfı ile kuşatıcı bir vasfa sahiptir. Özellikle Selçuklular Zamanında Türkiye isimli eseri bu sahada çalışan herkes tarafından yazarın bir otorite olarak kabul edilmesini sağlamıştır. 47 Claude Cahen in Osmanlılardan Önce Anadolu isimli eseri ise siyasî, sosyal, dinî ve kültürel yönleri ile Selçuklu Türkiyesini ele alan kapsamlı bir eserdir. Fakat siyasî tarih kısmı Osman Turan ın eserine göre daha zayıftır. Her şeye rağmen yabancı bir yazarın böyle azametli bir eser ortaya koyması her türlü takdire değer. 48 Gordlevsky nin Anadolu Selçuklu Tarihi isimli eseri yukarıdaki çalışmalara göre ikinci sınıf bir eserdir. Daha çok Yazıcızâde nin Selçuknâme sinden faydalanmış ve Selçuklu devrini, Osmanlı devri ile kıyaslamıştır. Garip bir şekilde Türk Halk Müziğinin, Ermenilerden mülhem olduğunu iddia etmesi, Türk kültürüne ve konuya ne kadar yabancı olduğunu gösterir. 49 Selçuklular Tarihinin kaynaklarını yeniden değerlendirerek yapılan bir çalışma da Salim Koca nın dört ciltlik Türkiye Selçukluları Tarihi serisidir. Burada yerli ve yabancı kaynaklar taranarak yeni ve yerli bir bakış açısıyla Selçuklular Tarihi yeniden ele alınmıştır. 50 XIV. asır tarihi için Kemal Göde nin Eratnalılar isimli eseri bu devletin 47 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul, Gordlevsky, Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Ankara, 1998, Türk Edebiyatının ve Kültürünün Ermeniler üzerine yaptığı tesir için bkz. M. Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, c. 1, s Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi II, Çorum, 2003.

27 17 her cephesi ile incelenmesinden oluşmuştur. Onu tamamlayan Yaşar Yücel in Kadı Burhaneddin ve Devleti isimli eseridir. Ayrıca XIV. asır Beylikler devri hakkında İ. Hakkı Uzunçarşılı nın Anadolu Beylikleri ve Salim Koca nın Anadolu Türk Beylikleri Tarihi isimli eserleri önemlidir. 51 Siyasî tarihle ilgili olarak Faruk Sümer in Anadolu da Moğollar isimli makalesi mutlaka faydalanılması gereken bir kaynaktır. Aynı yazarın Oğuzlar isimli kapsamlı eseri ve Türk Tarihinde Şahıs Adları isimli eseri, birinci el kaynakların tetkiki ile meydana getirilmiş eserlerdir. 52 Kültürel, sosyal ve dinî konularda Fuat Köprülü nün bütün eserleri her konuda zengin malzeme ve değerli yorumlardan meydana getirilmiş, değerini hâlâ koruyan çalışmalardır. Fuat Köprülü, yaptığı bu çalışmalarla Türk tarihçileri için âdeta bir yol haritası çizmiştir. Sadece Orta Çağ tarihçileri için değil, Türk Tarihinin her sahasında çalışan kişiler için bu eserler daima göz önünde bulundurulması gereken çalışmalardır. 53 Ahmet Yaşar Ocak ın, Babâîler İsyânı ve Bektaşîlik hakkındaki çalışmaları, bu konuda yapılmış en önemli çalışmalardır. Özellikle Babâîler İsyânı isimli eser, konusunda en kapsamlı çalışmadır. Bu çalışmada daha önceki araştırmacıların faydalanmadığı kaynaklardan özellikle Elvan Çelebi nin Menakıb ından faydalanılmıştır. Bektaşî menkabeleri üzerine yapılan çalışmada elde edilen neticeler, gerçekten de çok önemlidir. Burada sistematik olarak menkabelerin anlattığı olağanüstü olayların kökenleri 51 Kemal Göde, Eratnalılar, Ankara, 2000; Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar I II, Ankara, 1991; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara, Aynı yazarın Selçuklu Devlet teşkilâtı için bkz. Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal, Ankara, 1989; Salim Koca, Anadolu Türk Beylikleri Tarihi, Trabzon, Faruk Sümer, Anadolu da Moğollar, SAD. I, Ankara, 1969; Faruk Sümer, Oğuzlar- Türkmenler, Tarihleri, Boy Teşkilâtları, Destanları, İstanbul, 2002; Faruk Sümer, Türk Tarihinde Şahıs Adları I-II, İstanbul, M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 2003, a.y. Anadolu da İslâmiyet, haz. Mehmet Kanar, İstanbul, 2000, a.y. Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara, 2003; a.y. Edebiyat Araştırmaları, 1 2, Ankara, 2004; a.y. Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1991; a.y. Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları, Belleten, VII/27, (1943); a. y. Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ankara, 2005.

28 18 bulunmaya çalışılmıştır. 54 Osman Turan ın Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti isimli eserinin son kısmı Türk - İslâm Medeniyeti bahsine ayrılmıştır. Burada, Türkiye Selçukluları ile ilgili medeniyet bakımından önemli değerlendirmeler yapmıştır. Selçuklular ve İslâmiyet isimli eseri ise daha önce yazdığı makalelerden oluşan derleme bir kitap olup her makalesi Türkiye Tarihi ile ilgili konuları ihtiva eder. 55 Mikâil Bayram, ülkemizde Ahî Evren ve Ahîlik üzerine yaptığı çalışmalarla tanınmıştır. Daha çok yazma nüshalara dayanan eserleri Ahîlik konusunda yeni bilgilerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Fakat kütüphanelerimizdeki yazma eserlerin en azından konuyla ilgili bahislerin dilimize kazandırılması faydalı olacaktır. Yazdığı makaleleri kitaplaştırmış olan Mikâil Bayram ın dikkate değer yorumları olup bu eserler birçok tartışmayı da beraberinde getirmiştir. 56 Mevlânâ ve mevlevîlikle ilgili çalışmaları ile tanınan Abdulbaki Gölpınarlı nın tüm eserleri Orta Çağ tarihçileri için faydalanılması gerekli olan eserlerdir. Mevlânâ ile ilgili geniş bir çalışma da İranlı Fürüzanfer in çalışmasıdır. 57 Zeki Velidî Togan ın Umumî Türk Tarihine Giriş isimli eseri daha çok İlhanlılar Tarihine ağırlık vermiş bir çalışmadır. Kitabın üçte biri İlhanlılarla ilgili bahislere ayrılmıştır. Fakat İlhanlılar ın Türkiye Tarihi ile de yakından 54 A. Yaşar Ocak, Babaîler İsyânı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu da İslâm- Türk-Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul, 1996; a.y. Alevî-Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul, Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul, 1993; a.y. Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul, Mikâil Bayram, Ahî Evren Kimdir? Hayatı ve Eserleri, Türk Kültürü Dergisi, XVI / 191, 1978; a.y. Ahî Evren in Öldürülmesi ve Ölüm Tarihinin Tespiti, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 12, , s ; a.y. Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya, 2003; a.y. Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler, Konya, Abdulbaki Gölpınarlı, Yûnus Emre ve Tasavvuf, İstanbul, 1999; a.y. Mevlânâ Celâleddin, Hayatı, Eserleri, Felsefesi, İstanbul, 1999; B.Fürüzanfer, Mevlânâ Celâleddin, İstanbul, 1997, MEB. Yay; Asaf Hâlet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevîlik, Ankara, 2002.

29 19 ilgileri olduğu için bu bahisler önemlidir. Aynı yazarın Anadolu nun Moğollar devrindeki iktisadî vaziyeti isimli makalesi, Hamdullah Müstevfî nin Nüzhet ul- Kulûb adlı eserine dayandığı için kaynak vasfını taşıyan bir makaledir. 58 Ahîlikle ilgili Türkiye de yapılmış şimdilik en kapsamlı çalışma, Neşet Çağatay ın eseridir. Yazar kitabını, Ahîliğin bir Türk kurumu olduğu tezine istinaden kaleme almıştır. Yine bu konuda Yusuf Ekinci nin de bir çalışması bulunmaktadır. 59 Türkiye nin iktisadî ve içtimâî tarihi ile ilgili Mustafa Akdağ ve Ahmet Tabakoğlu nun çalışmaları da önemlidir. Mustafa Akdağ, eserinin birinci cildinde Selçuklu Devri Türkiyesini, kaynaklara inerek incelemeye çalışır. Fakat bu çalışma, birçok eserin karşılaştırmalı değerlendirmesine dayanmayıp, daha az sayıda kaynağın değerlendirilmesinden oluşmuştur. 60 Ahmet Tabakoğlu nun eseri ise Eski Türk Tarihinden başlamak üzere Cumhuriyet Devrine kadar Türk Devletlerinin iktisadî cephesini inceler Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihi ne Giriş, İstanbul, 1981; a.y. Moğollar Devrinde Anadolu da İktisadî Vaziyet, THİTM. 1, Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik, Ankara, 1997, TTK Yay; Yusuf Ekinci, Ahîlik, İstanbul, Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadî ve İçtimâî Tarihi, İstanbul, Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul, 2000.

30 BİRİNCİ BÖLÜM XIII - XIV. YÜZYILLARDA KIRŞEHİR VE YÖRESİNİN SİYASÎ TARİHİ Yörenin Türkler Tarafından Fethi ve İskânı 1071 yılında Bizans İmparatorluğu ile Büyük Selçuklu Devleti arasında büyük bir savaş oldu. Anadolu nun doğusunda, Van Gölü yakınındaki Malazgirt Ovası nda yapılan bu savaşı Selçuklular kazandı. Sultan Alparslan, kazandığı zaferin sonuçlarını belki tam ihata edememişti ama bu savaş neticeleri bakımından dünyanın en önemli savaşlarından birisiydi. İlk kez bir Bizans İmparatoru, Müslümanlara esir düşmüştü. Bu, hiçbir şeyin Bizans için eskisi gibi olmayacağının da habercisiydi. Ama iki hükümdar da aynı yıl ölmüşlerdir. Hezimetin sonuçlarına katlanmak ve zaferin meyvelerini toplamak başkalarına düşmüştür. 62 Sultan Alp Arslan mağlup ettiği Romen Diyojen e çok iyi davrandı. Onunla bir de barış anlaşması imzaladı. Fakat bu anlaşma uygulanamadı. Romen Diyojen rakiplerince öldürüldü. Alparslan ise buna mukabil Türkmen beylerine Anadolu nun fethi emrini verdi. 63 Türkmen beylerinin yönetiminde başlayan bu fetih hareketinin sonucu olarak Azerbaycan da bekleyen yüz binlerce insan bir anda Anadolu nun her tarafına yayılmaya başladılar. Artık onlara mukavemet edecek bir Bizans ordusu yoktu. İleri gelen Bizans komutanları mücâdele halinde idiler Malazgirt Meydan Muhârebesi için bkz: Faruk Sümer Ali Sevim, İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, s. 173; Abu l-farac, s ; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 319; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s ; a.y. Selçuklular Zamanında Türkiye, 27 32; M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s ; Ali Sevim Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, s ; Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi II, s Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 319; Anna Kommena, Alexiad (Malazgirt in Sonrası), s

31 21 Böylece Anadolu nun etnik sîmasını değiştiren Türk muhacereti başlamış oluyordu. 65 Türk muhaceretini, beylerin ele geçirdikleri yerlerde kurdukları devletler izledi. Bulundukları yerde Türkmen beyleri, kendilerine bağlı kuvvetlerle hemen hâkimiyet sağlamışlar ve devletlerini kurmuşlardır. Bu Türk devletlerinden en önemlileri, doğudan batıya Saltuklular ve Artuklular, Mengücekler ile Danişmendliler idi. 66 Anadolu da kurulan devletlerin en önemlisi ise hiç şüphesiz Süleymen Şah ın kurduğu Türkiye Selçukluları Devleti dir. Selçuk Bey in oğlu Arslan Yabgu, babasının sağlığında Oğuzların lideri idi. Ama onun ihtiyatsız hareketleri esâretine ve hapiste iken vefatına sebep oldu (1032). 67 Kendisine bağlı olan ve Yabgulular adını alan Türkmenler de dağıldılar. 68 Tuğrul ve Çağrı Beylerin mücâdeleleri meyvesini vermiş ve 1040 yılındaki Dandanakan Savaşı sonucunda Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştu. Yapılan kurultayda Tuğrul Bey sultan seçilmiştir. Selçuklu ailesinin beyleri de onun emri altında idiler. Arslan Yabgu nun oğlu Kutalmış da bu meliklerden biri idi. Onun görevi batıda faaliyet göstermekti yılında Tuğrul Bey öldü. Tahta geçmek için de ananevî mücâdeleler başladı. Kutalmış da tahta geçmek için harekete geçti. Etrafına pek çok Türkmen toplandı. Ama Çağrı Bey in oğlu Alparslan a karşı mücâdeleyi kaybetti (1064). Oğulları tutsak alındı Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s Anadolu daki İlk Türk Devletleri için bkz. Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 1993, İstanbul; Müneccimbaşı, Sahâifü l-ahbâr, s ; M. Sait Polat, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, s ; Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s ; Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, s Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk- İslâm Medeniyeti, s Yabgulu Meselesi için bkz. Osman Turan, Tarihi Akış İçinde Din ve Medeniyet, s ; Salim Koca, Dandanakan dan Malazgirt e, s Taht mücâdelesi için bkz. M. Altay Köymen, Alparslan ve Zamanı, s ; M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s ; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s

32 22 Süleyman Şah, Arslan Yabgu nun torunu, Kutalmış ın oğlu idi. Babasının mağlup ve maktul olması ile yılları arasında kardeşleri ile 8 yıl esâret hayatı yaşamışlardır. Melikşah tahta geçince bunlar Haleb civârına geldiler. Ahvali kendilerine uygun bulmayınca ağabeyi Mansur ile kapıları yeni açılmış Anadolu ya girdiler. Kısa sürede Konya dan İznik e kadar olan araziyi fethettiler. Ağabeyi Mansur un bertaraf edilmesi ile de Süleyman Şah tek başına lider oldu. Fiilen kurulmuş devleti genişletmek için harekete geçti. Bizans ın iç mücâdelelerinden yararlanarak kendisini önemli bir güç olarak kabul ettirdi. Kendini batıda emniyette hissedince hemen doğuya yöneldi. Çukurova yı aldı. İyi bir fırsatını yakalayıp Suriye nin kapısı olan Antakya yı ele geçirdi. Bu göze batıcı faaliyetleri çevresindeki güçleri harekete geçirdi. Önce Haleb sahibini yendi. Ama ikinci mücâdeledede, amcazâdesi Tutuş ve Türkmen Beyi Artuk a karşı savaşı kaybetti. Ana merkezinden fazla uzaklaşmış ve kuvvetler dengesi aleyhine dönmüştü. Böylece hayatından oldu (1086) yılları arasındaki bu 14 yıllık faaliyetlerinin en güzel neticesi, Türk Milletine vatan kuran bir devletin temelini atmış olmasıdır. 70 Süleyman Şah, Antakya seferine çıkarken Anadolu da valiler atamış, İznik te ise yerine Selçuklu ailesi ile akrabalık bağı tam anlaşılamayan dirayetli emir Ebu l- Kâsım ı bırakmıştı. Ebu l-kâsım, İsfehan a, Sultan Melikşah a gitti. Görüşme talepleri geri çevrilince İznik e dönmek istedi. Ama yolda Emir Bozan onu yakaladı ve yay kirişi ile boğdurdu (1092) yılları arasındaki 6 yıllık idaresi devlete gücünden bir şey kaybettirmemiştir Süleyman Şah için bkz. Anonim Selçuknâme, s ; Anna Kommena, Malazgirt in Sonrası, s ; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 4 8; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s.45 82; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 7 10; A. Sevim-Y. Yücel, Türkiye Tarihi, s ; Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi II, s. 4 8; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s Ebu l-kâsım için bkz. Anna Kommena, Malazgirtin Sonrası, s ; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s ; Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi II, s ; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s

33 yılında Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah öldü. Onun zamansız ölümü, hem devletin parçalanmasını kolaylaştırmış hem de Bâtınîlerle mücâdelede başarısız olunmuştur. Ayrıca Selçuklu Devletindeki parçalanmalar, kısa süre sonra başlayan Haçlı Seferlerine karşı Müslüman ülkeleri ortak bir savunmadan mahrum bıraktı. Bu karışık durumdan Süleyman Şah ın oğlu Kılıç Arslan da istifade edip babasının ülkesine geldi (1092). Ebu l-kâsım ın kardeşi Ebu l-gâzi, yönetimi hemen devretti. Yeni sultan tayinler yapıp görevlileri tespit etti. Ayrıca getirdiği yeni kuvvetleri ve İznik teki askerlerin ailelerini şehre yerleştirdi. Sonra da yakın yerlerdeki Bizans toprakları ele geçirildi. Ama tam da bu sırada I. Kılıç Arslan ın yaptığı bir hareket hem Bizans ın kaderini hem de Türk denizciliğini etkiledi. Bizans İmparatoru Alexios Komnenos un entrikasına kanarak kayınpederi olan ilk Türk denizcisi Çaka Bey i öldürttü. 72 Kılıç Arslan da babası Süleyman Şah gibi doğuya açılma eğilimindeydi. İlk hedef olarak da Malatya yı almayı gerekli görüyordu. Kuşatma sırasında gelen haber onun alelacele geri dönmesine sebep oldu. Bizans ın boğazlardan geçirdiği sayısız insan ülkesine girmişti. Bu, yüzyıllarca sürecek Haçlı Seferleri nin ilkiydi. İlk karşılaşmalardan sonra asıl Haçlılar gelip İznik i kuşattı. Bizans la anlaşma halindeydiler. Erzak ve rehberlik karşılığında ele geçirdikleri yerleri Bizans a vereceklerdi. İznik için yapılan şiddetli savaşlardan bir netice elde edilemedi. Sonunda şehir Bizans a teslim edildi. 73 I. Kılıç Arslan başkentini Konya ya nakletti. Haçlılara karşı da hazırlıklarını yapıp Eskişehir de tekrar karşılarına çıktı. Burada da Haçlılar durdurulamadı. Ereğli de Danişmendlilerle ve Emir Hasan ın kuvvetleriyle takviyeli Selçuklu ordusu Haçlıları yine durduramadı. Taktik değiştirildi ve Anadolu yaylası Haçlılara uçsuz bucaksız bir muharebe sahası hâline getirildi. Böylece Anadolu toprakları on binlerce Haçlıya mezar oldu. Ama 72 Çaka Bey için bkz. Anna Kommena, Malazgirtin Sonrası, s Anna Kommena, Malazgirt Sonrası, s , Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, s ; Müneccimbaşı, a.g.e., s. 10.