NEDEN KÂİNATTAN SORUMLUYUZ?

Transkript

1 TDV - İSTANBUL MÜFTÜLÜĞÜ DERGİSİ SAYI: 4 YIL: 2009 YAYIN YÖNETMENİ Prof. Dr. Mustafa ÇAĞRICI YAYIN KOORDİNATÖRÜ Kadriye AVCI ERDEMLİ EDİTÖR Kerime CESUR kerime.cesur@gmail.com YAYIN EKİBİ Abdülkerim YATĞIN Davut ÖZGÜL Emine ARSLAN E. Betül ÇAKIRCA Kerime CESUR Mehmet YÜKSEL Mustakim ARICI Salim SELVİ Sümeyye PARILDAR Uğur YILMAZ TASHİH Dr. A.Cüneyd KÖKSAL FOTOĞRAF Gezgin Kültür Dergisi Arşivi KAPAK FOTOĞRAFI Andres Hurtado Garcia BASIM YERİ ve TARİHİ TDV Yay. Matbaası Ostim Örnek San. Sit. 1. Cd. No:11 Yenimahalle / ANKARA Tel: (0312) ISSN: DAĞITIM TDV Yay. Mat. ve Tic. İşl. İstanbul 1.Şb. Klodfarer Cad. No:14/1 Divanyolu Eminönü/İSTANBUL Tel: (0212) Faks: (0212) Yayınlanan yazıların hukuki-bilimsel sorumluluğu yazarlara aittir. PARA İLE SATILMAZ Görsel Konsept Tasarım, Uygulama Zencefil'm / Halit Ömer Camcı Sanat Yönetmeni: Ali Bıyıklı Tel: EDİTÖRDEN NEDEN KÂİNATTAN SORUMLUYUZ? Bismillahirrahmanirrahim Rabbimize sonsuz hamd, Efendimiz e salat, âl ve ashâbına selâm olsun Sürekli gündemde olan, hakkında birçok şey yazılmış, söylenmiş bir konuda yazarken farklı bakış açıları ile yaklaşılmadığı ve konunun farklı boyutları gösterilmediği sürece tekrara düşüleceği açıktır. Biz böyle bir tehlikenin farkında olarak yüce dinimizi ve kültürümüzü ilgilendiren güncel konulara dair yayınladığımız seri çalışmaların dördüncüsünde özellikle son yıllarda dünya gündemine oturan ÇEVRE konusunu farklı boyutlarıyla değerlendirmeye karar verdik. Kainattan Sorumluyuz ifadesi ilk bakışta çok iddialı bir başlık olarak görülebilir; neden Çevremizden Sorumluyuz demediğimiz sorulabilir. Çevre denince ilk aklımıza gelenler çöpler, atıklar ve küresel ısınma gibi en yakınımızda olan ve hemen hissettiğimiz sorunlar olacaktır. Bu, konunun bir boyutunu oluşturmakla birlikte biz, kendimize biraz daha geniş bir ufuk belirledik. Kelâmî, felsefî, ahlâkî, fıkhî, tarihî, sanatsal, güncel ve pratik gibi birçok yönden bakış yapabileceğimiz bir alanı, insan yaşayışına etkide bulunan, onu çevreleyen alan olarak kâinatı içeren bir dosya hazırlamak istedik. Bu anlamda Çevre kelimesi bizim ele almak istediğimiz konuları kapsayıcı olmayacaktı. Kâinattan kastımız da en yakınımızdan başlayarak en uzağımıza kadar içerisinde yaşamımızı sürdürdüğümüz, bundan dolayı sorumluluğunu üstlendiğimiz varlıklar ve olaylar dünyasıdır. Uzun bir ön çalışma ile belirlediğimiz dosyamız 32 makaleden oluşmaktadır. Dosyamıza Şinasi Gündüz ün dinlerin çevreye bakışını sunduğu makale ile başlıyoruz. İnsanın çevreye karşı davranışının şekillenmesinde dinî-ahlâkî öğretinin etkisinin anlatıldığı Çevre-Ahlâk İlişkisi isimli makalemiz tabiata karşı sorumluluklarımızın çerçevesini üç ana başlıkla çizmektedir. Kâinattaki Denge ve Hikmeti Anlatan Âyetlerden Seçmeler, Hz. Peygamber in Çevre Duyarlılığı, Fıkıh Kültüründe İhtiyaç ve İmkan, Kur an ve Hadislere Dayanarak Bir Çevre Ahlâkı Teorisi Oluşturulabilir mi? başlıklı yazılar makalelerimizden bazılarıdır. Sufî Dilinde Bilgi ve Aşk makalesini okurken dinlenmiş olacaksınız. Tasavvufî boyutla devam etmek isterseniz İslâm ın Çevre Anlayışının Ana Meselesi Olarak Fıtratı Korumak ve İbnü l-arabî ye Göre İnsanın Hilâfeti makaleleri tam size göre Çevre Bakanımız Veysel Eroğlu, İstanbul İl Çevre Müdürü Mehmet Emin Birpınar, İbrahim Özdemir, Kenan Gürsoy, Orhan Kural, Nasuh Mahruki ve Murat Pay ile farklı açılardan gerçekleştirdiğimiz söyleşiler, dosyamızın zevkle okunacak, rahatlatıcı bölümlerini oluşturmakta. Cemal Gülas ın doğanın insan hayatına yaptığı etkileri anlatan denemesi ve Fatma K. Barbarosoğlu unun biriktirmek ve dağıtmayı anlattığı denemesi dosyamızın diğer renklerinden. Ömer Lütfü Mete ise Medya ve Kirlilik isimli yazısında kirliliğe farklı bir bakış getirmekte. Çevrecilik Tarihi ve Türkiye de Çevre Örgütleri, Çevre Sorunları, Sürdürülebilir Kalkınma Dünyayı Kurtarır mı?, Geri Dönüşüm konunun teknik ve pratik yönünü oluşturan makaleler. Fetva, Portre, Arşiv, Sanat, Sinema/Kitap yazılarının da ilginizi çekeceğinden eminiz. Beğeneceğinizi umduğumuz güzel bir dosya ile karşınızdayız. Yayına hazırlık, tasarım ve baskı süreçlerinde katkısı bulunan herkese şükranlarımızı sunuyoruz. Rabbimiz işlerimizi kolaylaştır, hayırla sonuçlandır.

2 Doğa görünümü, Mecmûâ [ TİEM 1950] OSMANLI MİNYATÜRÜNDE TABİAT BETİMLEMELERİ ÜZERİNE DENEME Hesna HARAL İstanbul Müftülüğü Arşiv

3 Doğa görünümü, Hamse, [TSMK, H. 1510] Osmanlı minyatüründe doğa betimlemeleri oldukça geniş yer tutar. Farklı türden ağaçların, su kaynaklarının ve tabiat örtüsünün betimlendiği doğa görünümleri gerek albüm resimleri içerisinde gerekse tarih, edebiyat ve coğrafya gibi farklı alanlardan yazmalarda yer alır. Konumuz olan Osmanlı bahçe minyatürlerini anlatmadan önce doğa resimlerine genel olarak göz atmak faydalı olabilir. Bu minyatürleri birkaç başlık atında değerlendirmek mümkündür. İlk grupta albüm resimleri içerisindeki doğa tasvirleri yer alır. Bu tasvirler bir metne bağlı olmadıklarından veya bağlı oldukları metin bilinmediğinden, resimdeki mekanı tanımak pek mümkün değildir. Türk İslâm Eserleri Müzesi nde muhafaza edilen Mecmua nın minyatürlerinde nakkaşın tabiatı resmederken belli şemaları tekrarladığı gözlerden kaçmaz. Yaşamın kaynağı olan su, kimi zaman nazlı bir dere olup minyatürün ortasına yerleşir; 1 kimi zaman daha dingin bir kaynağa, göle kavuşur. 2 Bazen sonsuzluktan gelip yine sonsuzluğa akar. 3 Bazen de kaynağı belli olarak birkaç kola ayrılır ve daha coşkun bir suya karışır. 4 Bu manzaralarda farklı türlerden ağaçları kolkola görmek mümkündür. Selvi, hurma ve çiçek açmış bahar ağacı tanıyabildiklerimizden sadece bir kaçı. Hayat buldukları suyun kenarına sıralanan ağaçların dışında, tepelere genel sahnenin simetrisini sağlayacak şekilde yerleştirilmiş olanları da görmek pekala mümkün. 5 Çiçekler ve kuşlar, orman örtüsünün hakim renkleri olan yeşil, sarı ve kahverenginin etkilerini kırmak ve gerçek güzelliği taşımak için oraya yerleştirilmişler sanki. Göldeki ördekler, tabiata güzelleme şakıyan kuşlara oyunlarıyla eşlik ediyor gibidir. 6 Osmanlı nakkaşının tabiatı nasıl tasavvur ettiğine ve bunu ne şekilde somutlaştırdığına işaret eden diğer bir grup minyatür genelde tarih yazmalarındadır. Hünernâme de 7 avın yapıldığı mekanın orman veya kale mimarisi ile temsil edilen bir yerleşim yerinin yakınındaki kırlık alan olması, sanatçının minyatüründe tabiat unsurlarına bolca yer ayırmasını mümkün kılmıştır. Kanuni Sultan Süleyman resmin merkezindedir. 8 Dallarına rengarenk kuşlar tünemiş yapraklı bir ağaç, sultanla aynı düşey düzleme tabiatı temsilen yerleştirilmiş olmalıdır. Resimdeki çiçeklerin hepsi farklı farklı tasvir edilmiştir. Bazısı hatayî formunda bazısı ise pençtir. Ağaca yakın mor bir zambak gerçekçi üslupta resmedilmiştir. Bunun dışında türü tanınmayacak farklı renklerde çiçekler örtüyü bezer. Ancak dikkatli bir göz nakkaşın resimdeki her bir çiçeği farklı şekillerde betimlediğini anlayabilir. Bir diğer minyatürde ise yırtıcı bir kuş tutan Sultan Süleyman, başını arkaya çevirmiş ufuktaki üç kuşu izler gibidir. 9 Maiyetinden biri at üzerinde kucağında bir kaplanı taşır vaziyette gösterilmiştir. Resmin sağ alt köşesinde çok canlı bir tabiat tasviri görürüz. Kırmızı çiçekli bir ağacın etrafına kümelenen kayalar ve avcılardan kaçmaya çalışan kaplan, geyikler ve tavşan hem ava işaret etmekte hem de insandan uzakta yeşeren tabiatı sembolize etmektir. Doğa görünümleri ve av sahneleri dışında Osmanlı yazmalarında tabiatı betimleyen üçüncü grup minyatür kent görünümleridir. Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn bu bağlamda çok özel bir yere sahiptir. Matrakçı Nasuh un fırçasından çıkan ve Kanuni Sultan Süleyman ın Irak seferini anlatan yazmanın muhteşem minyatürleri İstanbul kenti ile başlar. Bağdat son duraktır. Farklı bir yol üzerinden tekrar eve İstanbul a ulaşılır. Burada nakkaş kentlerin en belirgin mimarilerini genel- İstanbul Müftülüğü 127

4 Adem ve Havva nın cennetten çıkışı, Hadîkat üs-süedâ, [LBL or.7301] III. Ahmed in şehzadelerinin Topkapı Sarayı III. avludan geçirilerek sünnet olacakları mekana götürülmeleri, Surnâme-i Vehbî. de surlar içerisine yerleştirmiştir. Sur dışını ise, kitabın izleyicisine güzergahı belirten dere ırmak gibi su yolları ile, ağaçlarla, çiçek ve otlarla hasıl-ı kelam tabiat unsurları ile donatmıştır. Sanatçısının fırçasından Diyarbakır yemyeşil yansırken, 10 Bağdat 11 küçük vahalar dışında vahşi hayvanların dolaştığı bir çöl ile çevrelenmiştir. Sulak bir Konya nın 12 çiçek açmış ağaçlarına karşın, yarı çöl bir Bağdat ın çalıları ve hurma ağaçları 13 Osmanlı nakkaşının bitki örtüsünü resmederken görece bir gerçekliğe yaslandığını açıkça ifade eder. Yukarıda Osmanlı nakkaşının doğayı hangi unsurları ön plana çıkararak tasvir ettiği üzerine birçok misal verdik. Örneklerden yola çıkarak nakkaşının bahçe minyatürlerinde, tabiat görünümlerindeki unsurları tekrar ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Nakkaş bahçe resimlerinde insanı küçük ölçekli bir tabiat ile çevrelemiş ve bahçe içerisine yine insan eli ile yapılmış mimari 128 İstanbul Müftülüğü detaylar yerleştirmiştir. Farklı türden ağaçlar, tepeler ve rengarenk kuşlar gibi doğa manzarası minyatürlerinde karşımıza çıkan unsurlar bahçe tasvirlerinde de tekrarlanmıştır. Behram Gur u Beyaz Köşk te prenses ile eğlenirken gösteren minyatür bunu destekleyen en güzel örneklerden biridir. Burada mekan bir bahçe, 14 tabiata eklenen ana unsur beyaz bir bahçe köşkü. Geniş yapraklı ağaçların yanında selviler ve köşkün penceresinden gözüken ve derinlik etkisi yapan çam ve çiçek açmış bahar ağacı aynı bahçenin içerisinde resmedilmiş. Siyah köşkün önündeki eğlencede 15 tüm bunlara ek olarak boyları hayli uzun kırmızı ve sarı çiçekler dikkatimizi çekiyor. Bahçe köşklerine ilişkin başka bir betimleme Leyla ve Mecnun u gösteren bir minyatürde yer alıyor. 16 Bahçe su açısından çok bereketli. Çeşme ve çeşmenin dışında başka bir su kaynağı coşkuyla iki sevgilinin buluşmasını kutlar gibi.

5 Leyla ile Mecnun un buluşması, Hamse-i Nevâî, [TSMK, H. 802]. Yukarıda zikrettiğimiz bahçelerin gerçekte hangi mekanlara tekabül ettiğini anlamak pek mümkün değildir. Fakat Osmanlı minyatüründe öyle bahçeler var ki; hangi özel mekan olduğu simgesel yapılarla belirtiliyor. Bu grupta değerlendirilebilecek en güzel örneklerden biri Kubbealtı ve divan toplantısını gösteren Hünernâme I de yer alan bir minyatürdür. 17 Nakkaş Levnî nin fırçasından çıkan başka bir minyatürde yine Topkapı Sarayı nın bahçelerinden biri betimlenmiştir. 18 III. Avlu dan geçirilerek sünnet odasına götürülen şehzadelerin ve onlara eşlik edenlerin solunda, Topkapı Sarayı nın başkaca mimari unsurlarını tanımak ve taşlık yolu ve başkaca ağaçları tanımak mümkündür. Osmanlı kitap resminde, bahçelerin tanınabildiği bunların dışında farklı örnekler de mevcutur. Mesela Fuzûlî nin Hadîkâtü s -Süedâ sındaki bir minyatür 19 öteki dünyaya ait bir bahçeyi yani cennet bahçesini anlatır. Bahçe köşkü diyebileceğimiz yapıdan çıkanlar, Adem ve Havva dan başkası değil. Nakkaş, resim sahasını delip çıkan selvi ve çiçek açmış bahar ağacı ile cennet ağaçlarını dünyadakilere yakınlaştırıyor. Uçan meleğin kanatları, onun arkasındaki papağan ve bunların ortasında kan kırmızı bir çiçek öbeği cennetin en güzel renklerini oluşturan öğelerden sadece bir kaçıdır. Osmanlı minyatüründeki tabiat betimlemeleri şüphesiz bu minyatürlerle sınırlı değil başlangıçta da belirttiğimiz üzere sayıları oldukça fazla. Tüm bu minyatürler ve buraya alamadığımız nice örneklere bakarak şu soruyu sorabiliriz? Osmanlı sanatçısını tabiatı böyle dingin ve huzurlu bazen de resimden taşan tutkuyu hissettirecek şekilde betimlemeye iten nedir? Bu soruyu cevaplayabilmek için Osmanlı nakkaşının ya da Osmanlı insanının tabiat ve bahçe telakkisinin ana hatlarını anlamak gerektiği kanısındayım. Allah ın yeryüzündeki halifesi sayılan insan kavramının ve kainat tasavvurunun, Osmanlı döneminde bahçe üslubunun oluşumunu tayin ettiği düşünülür. Bahçe kültürünü kuran ana düşünce ise İslâmî cennet tasavvuru ile ilgilidir. Kur an ın emirlerine her dem uyan insanın ödülü, içinde ebedi olarak kalacağı cennettir. Cennet ise dünyevî bir bahçe gibidir. Çeşit çeşit meyveli ve gölgeli ağaçlar ve su onun özelliklerinden sadece birkaçıdır. Öte dünyada kavuşmak arzulanan Kur'anî cennet olgusu, Osmanlı insanının küçük çevresi olan bahçeyi teşekkül etmesini etkilemiş ve tabiat algısını şekillendirmiş olmalıdır. Böyle bir düşüncenin yaygın olduğu ortamda yetişen nakkaş da bahçe ve tabiat betimlerken bu algılayışları sanatına ne ölçüde yansıtmıştır? Cevabı yine sanatçının eserlerinde gizli sanırım. 1) Doğa görünümü, Mecmûâ, [ TİEM 1950]. 2)Doğa görünümü, Mecmûâ, [ TİEM 1950]. 3)Doğa görünümü, Mecmûâ, [ TİEM 1950]. 4)Doğa görünmü, Hamse,[TSMK, H. 1510]. 5)Doğa görünümü, Mecmûâ, [ TİEM 1950]. 6)Doğa görünümü, Mecmûâ, [ TİEM 1950]. 7)Kanuni Sultan Süleyman ın su sığırına ok atışı, Hünername I, [TSMK, H. 1523]. Resim 6. Kanuni Sultan Süleyman avda, Hünername I, [TSMK, H. 1523]. 8)Kanuni Sultan Süleyman ın su sığırına ok atışı, Hünername I, [TSMK, H. 1523]. 9)Kanuni Sultan Süleyman avda, Hünername I, [TSMK, H. 1523]. 10)Diyarbakır, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, [İÜK, T5964]. 11)Bağdat, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, [İÜK, T5964]. 12)Konya, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, [İÜK, T5964]. 13)Bağdat, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn, [İÜK, T5964]. 14)Beyaz Köşk, Hamse, [TSMK, H. 799]. 15)Siyah Köşk, Hamse, [TSMK, H. 799]. 16)Leyla ile Mecnun un buluşması, Hamse-i Nevâî, [TSMK, H. 802]. 17)Topkapı Sarayı avlusu, Hünername I, [TSMK, H. 1523]. 18)III. Ahmed in şehzadelerinin Topkapı Sarayı III. avludan geçirilerek sünnet olacakları mekana götürülmeleri, Surnâme-i Vehbî. 19)Adem ve Havva nın cennetten çıkışı, Hadîkat üs-süedâ, [LBL or.7301]. Kaynakça Banu MAHİR, Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul, Metin AND, Osmanlı Tasvir Sanatları Minyatür, İstanbul, İstanbul Müftülüğü 129