İnsanlık tarihindeki en büyük hata tarıma geçiş miydi?

Transkript

1 İnsanlık tarihindeki en büyük hata tarıma geçiş miydi? 12 bin yıl önceki insanların tümü, avcı ve toplayıcı olarak yaşıyordu. Fakat 5 bin yıl önce yaşayanların büyük bölümü çiftçiydi. Hem beslenme, kültür ve teknolojide hem de sosyal, ekonomik ve siyasal örgütlenme ve hatta insanların pençesine düştüğü hastalıkların yapısında benzersiz değişikliklerin yaşandığı bu kısa dönem, insanlık tarihindeki gelmiş geçmiş en büyük değişime işaret etmektedir. Tarım devriminin iyi ve kötü yanları olmakla beraber, bu köklü değişim insanlık tarihindeki en büyük hata mıydı? Otuz yıl önce Jared Diamond öyle olduğunu düşünüyordu. Fakat haklı mıydı? Çeviri: DENİZ BENER Tarım dünya genelinde tek ve dar bir zaman aralığında ortaya çıktı: Yaklaşık 5-12 bin yıl önce. Fakat bu devrim yalnızca tek bir kerede değil, bildiğimiz kadarıyla birbirinden bağımsız olarak en az yedi ve hatta belki de 11 kez gerçekleşti. Çiftçilik, Ortadoğu nun Bereketli Hilal inde, Çin in Yangzi ve Sarı Irmak havzalarında, Yeni Gine nin dağlık arazilerinde, Amerika nın doğusunda, Orta Meksika da, Güney Amerika da ve Afrika nın Aşağı Sahra bölgelerinde keşfedildi. Ortadoğu ya da Çin gibi yerlerde yaşayan insanlar için tarımın etkileri muazzam olsa da, Yeni Gine nin 125

2 Avcı-toplayıcılar, avcılık, balıkçılık ve doğadaki yenilebilir bitkileri toplayarak yaşamlarını sürdürüyorlardı. yıl öncesine kadar) dünyada yaşanan iklimsel değişimler, çiftçiliğin başlamasında önemli rol oynadı. Tarımın binlerce yıl önce keşfedilmesi, günümüzün başlıca besin maddeleri olan buğday, pirinç, arpa, mısır, darı, mercimek ve fasulye gibi bakliyatlar, tatlı patates ve gölevez gibi bitki türleri ile koyun, sığır, keçi, domuz, deve ve tavuk gibi hayvanların evcilleştirilmesinin önünü açtı. ilk çiftçileri için bu etkiler çok daha farklı gelişti. Her şeyden önce, insanların neden çiftçiliğe başladıkları konusundaki sebepler bilinmezliğini sürdürüyor. Fakat öyle görünüyor ki, son Buzul Çağı boyunca (yaklaşık 20 bin yıl öncesinden 11 bin 600 Amerikalı evrim biyoloğu ve yazar Jared Diamond, Discover Magazine dergisinin Mayıs 1987 sayısında yayımlanan ünlü makalesinde, tarıma geçmenin insanlığı bir felakete sürüklediğini savunmuştu. Tarıma başlanması dünyanın insan gereksinimleri karşılayabilme kapasitesini de büyük ölçüde artırdı. Tarıma başlanması, dünyanın insan gereksinimleri karşılayabilme kapasitesini de büyük ölçüde artırdı. Fakat bu süreçte doğa da hızlı bir dönüşüme girdi. Küçük boyutlardaki açık alanlarda başlayan tarım faaliyetleri ormanların kesilmesiyle, uçsuz bucaksız toprakların mahsul ve hayvan yetiştirmek için kullanıldığı tarlalara dönüştü. Pek çok yerdeki ilk çiftçiler, avcı-toplayıcı atalarına kıyasla daha sağlıksızlardı. Çünkü yaygın biçimde beslenme yetersizliğine yol açan, dar bir besin çeşitliliğine sahiptiler. 126

3 Örneğin, Suriye deki Tel Abu Hureyra gibi arkeolojik kazı alanlarında, avcı ve toplayıcı yaşam biçiminden uzaklaşılmasıyla birlikte meydana gelen beslenme değişikliklerine dair net bulgulara ulaşıldı. Avcı ve toplayıcı bir yaşam sürerken 150 nin üzerinde yabani bitki tüketen Tel Abu Hureyra sakinlerinin beslenme çeşitliliği, çiftçiliğe geçmelerinin ardından bir avuç bitki türüne inmişti. Mısırın evcilleştirildiği ve başlıca mahsullerden biri olarak tüketildiği Amerika da, bölgede yaşayan insanların demir emilimleri buna bağlı olarak düştü ve kansızlık oranında önemli ölçüde artış yaşandı. Güney Çin deki ilk çiftçilerin temel mahsulleri olan pirince dayalı beslenme biçimleri de, protein bakımından yetersizdi. Ve bu beslenme biçimleri, vücutlarındaki A vitamini emilimini de engelliyordu. İnsan yerleşimi sayısında ani bir yükseliş yaşanması, nüfustaki değişimin göstergesiydi. Çiftçilikle birlikte anne ve bebek ölümleri artarken, kadınların doğurganlık hızının yükselmesi, bu nüfus büyümesinde etkili oldu. Gezegenimiz dünya, bizler avcı-toplayıcılarken tahminen 8 milyon insanın gereksinimlerine yanıt veriyordu. Fakat tarımın keşfedilmesiyle yaşanan nüfus patlaması, 5 bin yıl önce bu Konya daki Çatalhöyük, dünyanın en önemli arkeolojik kazı alanlarından biridir. MÖ 9000 e tarihlenen Çatalhöyük, tarımın başlangıcına tanıklık eden en eski yerleşim yerlerinden biridir. (Görsel: Çatıların önemini gösteren Çatalhöyük betimlemesi. İllüstrasyon: John Swogger) sayıyı 100 milyon insana çıkardı. Bugün ise bu sayı 7 milyar insana ulaşmış durumda. İnsanlar, bir daha ayrılmamak üzere işgal ettikleri on hektardan daha da büyük alanlarda yerleşim yerleri inşa etmeye başladılar. Türkiye deki Çatalhöyük gibi arkeolojik kazı alanlarında gördüğümüz ve giriş bölümü çatılarında yer alan dikdörtgen biçimindeki taş evler, on binlerce insanı barındıran ilk şehirlere ait yapılardı. Karşılaştıracak olursak, belki 50 ya da 60 kişiden oluşan geleneksel avcı ve toplayıcı toplulukları daha küçüktü. Bu yeni yerleşim yerlerindeki kalabalık koşullar, insanların atıkları, hayvan yetiştiriciliği ve hayvanların 127

4 Karakteristik bir Çatalhöyük evinin yerleşim ve alan kullanımı gösteren bir betimleme. (İllüstrasyon: Kathryn Killackey) bulunduğu ortamda yaşayan zararlı türleri, hastalıkların artmasına ve bulaşıcı hastalıkların da hızla yayılmasına yol açtı. Günümüzde, insanların pençesine düştüğü bulaşıcı hastalıkların yüzde 75 i, evcilleştirilmiş hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklardır. Nezle, soğuk algınlığı, bağırsak kurdu gibi parazitler ve geçmişte milyonlarca insanın ölümüne sebep olan hıyarcıklı veba, tüberküloz, tifo ve kızamık gibi son derece bulaşıcı hastalıklar, bunun yaygın örnekleridir. Buna karşılık bu ilk çiftçilerin genleri, doğal seleksiyon yoluyla önemli ölçüde şekillendi. Bağışıklık genlerinin baskın olması doğal seleksiyonu kanıtlıyor ve bu değişikliklerin büyük bölümü tarımın benimsendiği zamana tarihlendirilebiliyor. Ve genetikçiler de, modern toplumlardaki hastalıklara sebep olan gen değişkenlerinin yüzde 85 oranında tarımın yükselişi ve yayılmasıyla ortaya çıktığını öne sürüyorlar. Geçmişte insanlar yalnızca çocukluk dönemlerinde laktozu hazmedebiliyorlardı. Fakat süt ineklerinin evcilleştirilmesiyle doğal seleksiyon, Kuzey Avrupalı çiftçiler ile Afrika ve Batı Asya daki göçebe nüfusta laktaz geninin oluşmasına yol açtı. Dünyanın herhangi bir yerinde yaşayan hemen hiç kimsede bulunmayan bu gen, ilk kez yetişkinlerin de laktozu hazmedebilmesine olanak sağladı. Tarım toplumlarının ve kurak bölgelerde yaşayan bazı avcı-toplayıcıların özelliklerinden biri de nişasta tüketimidir. Beslenmelerindeki nişastayı sindirme kabiliyetini artıran amilaz genleri de, esaslı bir doğal seleksiyona uğramış ve tarımla birlikte bu genlerin sayısı büyük ölçüde artmıştır. İlk çiftçilerin iskeletlerinde görülen diğer bir şaşırtıcı değişim de kafatasının, özellikle de yüz kemiklerinin küçülmesidir. Daha hareketli ve aktif yaşamları ile daha fazla çiğnemeyi gerektiren beslenme biçimlerinden ötürü Paleolitik avcı-toplayıcıların kafatası daha büyüktü. Yüzün küçülmesi, ağız sağlığını da etkiledi. Çünkü insan dişlerinin sayısının yüzün küçülmesiyle orantılı olarak azalmaması, dişlerin sayıca ağıza fazla gelmesi 128

5 Çatalhöyük sonucunu ortaya çıkardı. Nişasta içeren beslenme biçimi, diş çürükleriyle birlikte ağız-diş hastalıklarının artmasına sebep oldu. Yoğun nüfuslu köy ve şehirlerde yaşamak, insanlık tarihinde ilk kez, bireylerin yiyeceklerini ve diğer sahip olduklarını toplulukla paylaşmadıkları özel yaşam alanları oluşmasını beraberinde getirdi. Bu değişimler, insanların maddesel fayda ve zenginlik konusundaki tutumuna da yön verdi. Gücü simgeleyen öğeler bir hayli rağbet görür oldu. Nüfusun artmasıyla birlikte sosyal-ekonomik karışıklık ve eşitsizlik; bunun doğal bir sonucu olarak da savaşlar arttı. Zenginlik ve sosyal durum eşitsizliklerinin, hiyerarşik toplumların yükselmesini pekiştirici bir etkisi oldu. Önce şeflikler daha sonra da babadan oğula geçen yönetimler hızla büyüyen insan yerleşimlerine hükmetti. Genişleyerek büyük şehirler kuran bu insan yerleşimleri, daha sonra da kral ya da kraliçelerin ordularıyla bu uçsuz bucaksız toprakları söke söke almasıyla imparatorluklara dönüştü. Antik dünyadan gelen ve sömürgeci mirası halen bugün bizimle olan bu atadan kalma hegemonya, büyük medeniyetlerin de temelini oluşturdu. Binlerce yıl önce tarımın keşfedilmesinin getirdiği kötülükler hiç kuşku yok ki, iyiliklerden daha ağır basıyor. Yani Jared Diamond haklıydı, insanlık tarihindeki en büyük hata kuşkusuz tarımın keşfedilmesiydi. Fakat bu işi yüklendiğimize ve beslememiz gereken çok fazla boğaz olduğuna göre, tarımı şimdiye kadarkinden çok daha iyi biçimde yapmamız gerekiyor. İnsanlığın ve dünyamızın geleceği için... Kaynak: theconversation.com Was agriculture the greatest blunder in human history?, Darren Curnoe, 18 Ekim