Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 29, Ekim 2018, s Doç. Dr. Mehmet DÖNMEZ İnönü Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi ve Avrasya Alevilik-Bektaşilik Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü, Arş. Gör. Serkan BALCI Ardahan Üniversitesi, Ardahan İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Halk Bilimi Bölümü, Hasan ÇELİK Tezli Yüksek Lisans Öğrencisi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, SOSYAL BÜTÜNLEŞME BAĞLAMINDA ALEVİLİK-BEKTAŞİLİKTE İKRAR Özet Alevilik inancı, taşıdığı tasavvufi kimlik gereği bireyin Yaradan ile olan ilişkisini düzenleyen ve kendi inanç hudutları içerisinde de yaşatılan birçok adâp ve erkâna sahiptir. Kişinin hem sosyal hem de inançsal bakımdan kimliğini oluşturması açısından değerlendirdiğimizde de ilk ve en önemli erkân ise hiç şüphesiz ki İkrar Verme (nasip alma) Erkânı dır. Aklî ve ahlaki olgunluğa erişmiş her talip, Alevi- Bektaşi inancı gereği, Elest Bezminde (Yaratılış Meclisinde) Hak a verdiği sözü beşeri bir mecliste de (cem meydanında) tekrar etmek zorundadır. Bu törenler, talip olan her bir bireyin inanç kimliğini topluma beyan etmesi ve bu kimliğin değerleriyle de toplumsal alanda varlık kazanması anlamlarını da taşımaktadır. Bu erkân gereği adım atan Alevi-Bektaşi inancına mensup can(lar), kimliğini toplumuna teslim ederek, sosyal bütünleşmesini de sağlamayı ve toplumsal alanda da kendine alan açmayı amaçlamaktadır. Makalemizde; ikrar verme erkânlarından yola çıkarak, Alevi-Bektaşi inancına intisap etmiş bireylerin, sosyal bütünleşmeye nasıl katıldıklarına dair genel bilgileri siz araştırmacılara sunmayı amaçlıyoruz. Anahtar Kelimeler: Alevilik, İkrar, Sosyal Bütünleşme, Ritüel

2 AVOUCHMENT IN ALEVISM-BEKTASHISM WITHIN THE CONTEXT OF SOCIAL INTEGRATION Abstract Alevism has a lot of rules and conventions that regulates the relationship of the individual with God and the living within the limits of its own belief. When we evaluate the individuals are creating their personality, the first and most important rule is undoubted Promise (Taking Vouchsafe) Rule. Every aspirant who has reached the moral and moral maturity must repeat his promise to God in the Council of Creation Assembly in a humanitarian assembly (jem square) due to his Alevi-Bektashi belief. These ceremonies mean that each individual who wants to declare his/her belief identity to the society and gain value in the social field with the values of this identity. The people who have to Alevi-Bektashi belief, aims at bringing his/her personality to the society, providing the social integration and having a place in the social field. In our article; We aim to provide general information to you researchers about how individuals who have Alevi-Bektashi belief joined the social integration starting from promise rules. Keywords: Alevism, Avouchment, Social Integration, Ritual GİRİŞ Sözlük anlamı itibariyle Hz. Ali ye bağlı olan kimse olarak Kızılbaş anlamında da kullanılan Alevilik kavramı (Develioğlu, 1996: 28), sözlük anlamının dışında: Arapça da Aliʼye mensup, Aliʼye ait anlamlarına gelmektedir. İslâm tarihi ve tasavvuf edebiyatında ise Hz. Aliʼyi sevmek, onu saymak ve her hususta ona bağlı olmakˮ anlamlarında kullanılmıştır. Buna göre Hz. Aliʼyi seven, onu sayan ve ona bağlı olan herkese Aleviˮ denir (Fığlalı, 1990: 7; Eröz, 2014: 41). Alevilik bir başka ifadeyle Hz. Ali yi halife ve imam kabul eden, onun soyundan gelen ya da izinden giden tüm batıni mezhep ve tarikatları kapsayan, kendilerine özgü kural ve törenleri bulunan dinsel-siyasal inanç sistemidir (Korkmaz, 1994: 28). Tarihçi Ali Kaya da Alevilik tanımının anlamını daha da geniş bir anlatımla şöyle açıklamaktadır: Alevilik; dini İslâm, kitabı Kurʼân, Allahʼa kul, Hz. Muhammedʼe bağlı, Hz. Hüseyinʼin yolunu süren, Hacı Bektaş-ı Veli nin buyurduğu gibi ʻeline, beline, diline sahip olmayıʼ ilke edinen, iyi düşünce, iyi söz ve iyi davranışta kendini bulan, Tanrı korkusu yerine, sevgisini benimseyen, zâhiri bâtınla, bâtını zâhirle birleştiren, şeriat kapısını aşıp marifet yoluyla hakikat dünyasına ulaşan, Kurʼânʼın şekline değil, özüne inen, akıl ve gönül ile ruhsal olgunlaşma yoludur (Kaya, 2012: 365). Hz. Aliʼye muhabbet eden, Ali taraftarları, Aliʼye mensup, Hz. Aliʼyi Hz. Peygamberden sonra imamet ve fazilet bakımından önder ve üstün kabul edenlere ʻAleviʼ, bu düşünceye de ʻAlevilikʼ denir. Alevilik, Kızılbaşlık ve Bektaşilik (bir tarikattır) kendi içinde bazı nüanslar olmasına rağmen Hz. Ali ve Evlad-ı Resulʼe, yani On İki İmamlar diye adlandırılan Ehl-i Beytʼe bağlıdırlar. Kurʼân bildirisindeki haramı haram, helali helal kabul eden bu topluluk, altıncı imam, İmam Cafer-i Sâdık Hazretlerinin sistemleştirdiği iman esaslarına bağlı olduklarından, kendilerini ehl-i sünnet içerisinde kabul etmektedirler. Çünkü imamiyye Hz. Peygamberin ümmetine kutsal emanet olarak bıraktığı Kurʼân-ı Kerimʼe ve Ehl-i Beytʼe inanır. Ayrıca İslamiyet i son din ve onun peygamberini peygamberlerin en faziletlisi ve sonuncusu kabul 150

3 eder (Altınok, 2012: 8-9). Anadolu Aleviliği, Ehl-i Beyt yoludur. Yol, Muhammed Aliʼnindir. Yol, İslâm Peygamberi ve Şâh-ı Velayetʼin yoludur. Yol, İslâm içinde, Hak a giden yoldur. Yol, bugünkü şekil ve düşüncede, İslâmʼın yeniden bir yorumu ve çağa uyumudurˮ (Uluçay, 1993: 7). Türkçedeki anlamıyla bildirme, benimseme, onama ve tasdik anlamlarını ifade eden ikrar kelimesi (TDK Sözlüğü) ise, Alevilik-Bektaşilik inancında, inanca (yola) bağlılığı ifade etmek için özel anlamlar yüklenen bir kelimedir. İkrar; söz vermek, akit yapmak, beyʼat etmektir (Uluçay, 1993: 53; Tekin, 2011: 349). İkrar vermek; Tarikata, yola girmek için söz vermek, yola girdikten sonra ise yolun bütün kurallarına uyacağını üstlenmektir (Korkmaz, 1994: 181). Âl-i İmrân Suresinin 103, Fetih Suresinin 10 ve 18, Tahrim Suresinin 12. ayetleri hükmünce Allah ve Onun Resulüne özden bağlılıktır. Alevilerde ise ikrar, tarikata girişte pire verilen Allah ve Resulüne itaat, Ehl-i Beytʼe muhabbet, evliya buyruğuna riayet sözüdür. İkrarın aslı çok eskilere dayanır. Âdem Peygamber yaratılmadan önce Tanrı, Âdemoğullarının bellerinden zürriyetlerini çıkardı, onları kendilerine şahit tuttu ve buyurdu: Ben sizin Rabbiniz değil miyim? Onlar da Evet, şahit olduk dediler. Fakat bu sözü bazıları unuttu. Alevilikteki ikrarla da ezeldeki (Bezm-i Elestteki) bu ikrar tekrar hatırlatılır. İkrar, Alevi ve Tahtacı topluluklarında yola, erkâna, Aleviliğe girecek olan talibin mürşidin öğüt ve telkinlerini kabul ettiğine, yolun bütün kurallarını benimseyeceğine ve uyacağına dair verdiği sözdür (Tekin, 2011: 349). Sosyal bütünleşme ise birleşmek, kaynaşmak, birlik, ahenk ve denge içinde bulunmak, yekvücut olmak gibi manalara gelen ve Batı dillerindeki integration un karşılığı olan bütünleşme sosyolojide, toplumdaki küçük veya alt gruplar, cemaatler, menfaat birlikleri, müesseseler gibi sosyal yapının çeşitli unsurları arasındaki tamamlama ve kaynaşma durumunu ifade etmektedir. Başka bir bakımdan sosyal bütünleşme, bir toplumu meydana getiren fertlerin, farklı gruplarının ve daha geniş muhtelif ünitelerinin karşılıklı bağımlılık ve ahenk içerisinde bir düzen teşkil edecek şekilde birleşmeleri sürecinden ibarettir. Bir başka açıdan da sosyal bütünleşme, bir toplum ve sosyal grup içinde hakîm olan kültürel değerlerin toplumu meydana getiren fertler tarafından alınarak, kendilerine mal edilmesi ve böylece fertlerin toplumun sosyokültürel değerlerini kazanarak onunla uyumlu bir şekilde yaşama durumuna gelmeleri sürecini ifade etmektedir (Günay, 1989: 3). Sosyal Bütünleşme kavramı, bir toplumda dayanışma, armoni ve birlikteliğin manalı bir ahengini ifade etmekte kullanılmaktadır. Sosyal bütünleşme, toplumdaki her bir sosyal grubun kendi hakkında vardığı şuurun, kendi birliği hakkındaki şuurun yoğunluğunun, toplumdaki bütünleşmeyi bozmayacak seviyede olmasıdır (Dönmez, 2016: 182). Sosyal bütünleşmenin bu anlamda da bireye tesir eden psikolojik yönünü görmek gerekiyor. Alevilik inancı içinde doğan bir birey (talip), bu inancı kabullenme töreni olarak da adlandırabileceğimiz ikrar cemiyle, yola bağlı kalacağını tüm topluma beyan ederek, Alevi inancı ve toplumuyla bütünleşmenin en önemli adımını atmış olur. İkrar vermek, bu anlamıyla da bireyin kendi sorumluluğuyla var olmasının bir ifadesi olarak da görülebilir. Toplumu dâhil ederek inşa edilen bu özgüven süreçlerinin yine toplumca karşılık bulduğu bu manevi törenler, Alevi-Bektaşi inanç dünyası için manevi yolculuğun ilk ve hatta en önemli basamağı da sayılmaktadır. Onun için Anadolu nun birçok yerinde taliplere dede ler veya baba lar tarafından bir yıllık hazırlıkları içeren iptida (bağlanma, başlangıç ve bir işe başlama) süresi verilir ve talip gözlemlenir. Eğer nefsiyle olan savaşı kazanma iradesi gösterir ve komşularının haklarını gasp etmezse cem e 151

4 kabul edilir ve Hak-Muhammed-Ali Postunun önünde, yola ikrar verir, kurban keser, lokma dağıtır ve musahip tutar (Çelik, 2014: 89-90). Makalemizde anlatılmak istenen ana fikir gereğince, inanca kabul anlamındaki bu törenin, sosyal bütünleşme olgusu ile ele alınıp değerlendirilmesi ve bireyin (talibin) Alevi-Bektaşi toplumuyla bütünleşme süreçlerinin nasıl işlediği veya işletildiğine dair tespitlerin derlenip toparlanması ve siz araştırmacılara sunulmasıdır. SOSYAL BÜTÜNLEŞMENİN İLK EŞİĞİ OLARAK ALEVİLİK -BEKTAŞİLİKTE İKRAR VERMEK VE İKRAR CEMİ İkrar vermek isteyen kişi, pire ikrar vermek için önce eşiyle iki gönlü birler. Yani eşinden söz alır. Rehberle birlikte Pir e (Dede ye) gider. Bu kimseye bu andan itibaren (gerçek) talip (Hakʼa ulaşmayı talep eden) denir. Dede huzurunda uzun süren bir deneme (iptidadan) ve törenden sonra, kendisine tövbe telkin edilerek tarikatın 4 Kapı 40 Makamıyla ilgili bilgiler verilir. İkrar veren kişi, yolun bütün erkânına uyacağına, eline, diline ve beline sahip olacağına söz verir. Bazı yerlerde evlilikten veya 20 yaşını doldurduktan, bazı yerlerde ise çocuk buluğ çağına girdikten sonra ikrar verilir. Bu yal kıstası, o yörede yaşayan inanç önderlerinin (pir veya mürşitlerin) talibi, iptida (bağlanma-deneme) süreci neticesinde vereceği karara göre değişkenlik gösterebilir. Kişinin ahlaki olgunluğuna göre değişen bu süreç, tamamen talibin sorumlu olduğu pir veya mürşidin sorumluluğunda yürütülmek mecburiyetindedir. İkrar, başta Kırklar Meydanı olmak üzere her yerde verilebilir. İkrar veren kişinin en az bir Cebrail (horoz/kurban) kesmesi gerekir, maddi durumu iyi olanlar koç keser. Lokma meydana gelmeden önce Kurʼân okunur ve gülbânk çekilir. Okunan gülbânk da şöyledir (Tekin, 2011: 350): 152 Bism-i Şâh! Allah Allah! Bi-nuru Huda Muhammed Mustafa, Aliyyüʼl Murtaza, Haticetüʼl-Kübra, Fâtimatüʼz-Zehra, Hasanüʼl-Mücteba, Hüseyin-î Deşti Kerbelâ hakkı için ikrarlar daim ola, muratlar hâsıl ola, Cenâb-ı Hak verdiğin ikrardan döndürmeye, mahşerde utandırmaya, ahrette de odʼa yandırmaya, gerçeğe HÛ! Araştırmacı Ömer Uluçay da Toplu İbadet (Cem Erkânı) adlı eserinin ilgili bölümlerinde hem ikrar hem de biatʼlarla ilgili şu bilgileri aktarmaktadır: İslamiyet te ilk ikrar Hz. Muhammed e verilmiştir. I. Akabe Biati (621): Her mevsimde, Medine den Mekke ye gelen Müslümanlar Hz. Muhammed ile gizlice sözleşerek gece Akabede bulunurlar. Medineli Müslümanlar on iki kişidir. Hz. Muhammed sol elini Müslümanlara vererek sağ elini başlarına koyarak ikrarlarını almıştır: Allah ın birliğine, benzersizliğine, her şeyi yarattığına, her şeyin Ona muhtaç olduğuna yemin ederim. Onun ezeli ve ebedi olduğuna, Onun ve Resulünün emirlerini canım ve malım pahasına yerine getireceğime yemin ederim. Resulünü öz nefsimden üstün tutacağıma yemin ederim. İslâm için seve seve cihat edeceğime inanıp yemin ederim. Allah şahidim olsun. II. Akabe Biati (622): Yine Hac mevsiminde Medine Müslümanlarından 48 kişi, gizlice ve gece Hz. Muhammed e ikrar vermişlerdir. 1. Akabe Biatındaki kural ile ikrarlar tek tek alınmıştır. Yemin şöyledir: Allah a eş koşmayacağıma, Resulüne uyacağıma yemin ederim. Allah ın Resulünü kendi öz nefesimden, ayalimden üstün tutacağıma yemin ederim. Dostuna dost, düşmanına düşman olacağıma yemin ederim. Allah ve Resulü için, İslâm için seve seve

5 canımı vereceğime yemin ederim. Allah şahidim olsun. Medineli Müslümanlar, Hz. Muhammed in hizmetini görmek üzere on iki kişiyi sürekli olarak görevlendirmişlerdir. III. Hudeybiye Biati (628): Her mevsimde Hz. Muhammed, yanındaki Müslümanlardan biat almaktadır. Çünkü olacak bir harp, akraba savaşıdır. Müslümanlar el ele tutuşarak ve ayrılmadan Hz. Muhammed in elinin altından geçerek biat etmişlerdir. Biatte bulunan 1520 kişi, tevellâ ve teberra yapacaklarına yemin etmişlerdir. II. Akabe biati nedeniyle Fetih Suresinin 10. ayeti inzal olur. İkrar töreni için özel ayin yapılır. Hizmetler ifa edilir. Talip, rehber tarafından hazırlanır. Abdest aldırılır. Telkin ve tembihler yapılır. Cemevi pir tarafından açılır, dua edilir. Pir postuna niyaz ile oturur. Çerağlar yakılır. Gelen canlara dua edilir. Pir lokma gülbânkını okur. Talip ellerini göğe kaldırıp Allah a yalvarır: - Ey Allah ım! Kadîr ve Hakîm Allah ım! Bugüne gelinceye kadar bilerek, bilmeyerek işlediğim günahlardan tövbe ediyorum. Affına sığınıyorum. Beni Âffan isminle yargıla. Gaffar isminle bağışla. Rahmân isminle koru. Bundan sonra cümle yaramaz işlerden sana sığınırım, yardım et bana. Sen bizim Rabbimizesin. Allah, Eyvallah... Rehber izin isteyerek talibi, Mürşidin huzuruna getirir. Mürşit yolun zorluklarını anlatır. Sadakatin zorunlu olduğunu bildirir. - Ey talip! Bu yol zordur. Demirden leblebidir, yutulmaz! Ateşten gömlektir, giyilmez! Gelme, gelme... Dönme, dönme... Gelenin malı, gidenin canı istenir bunda. Rehber, talibi hazırlar. Özü-dâr Tercümanını okur: Bism-i Şâh!... Allah Allah!... Eli erde, yüzü yerde, özü dârda, Hak-Muhammed-Ali yolunda, erenler meydanında, pir divânında, canı kurban, teni tercüman, Oniki İmam, Ondört Masum-u Pâk Efendilerimizin dostlarına dost, düşmanlarına düşman olabilmek kâvliyle: Hak Erenlerin kabulü ve gerekirse âmel etmek üzere, yalın ayak, başı açık, yüzü üzerine sürünerek gelmiş bu... Can kardeş, âyin-i cem erenlerinin icazetiyle Muhammed Ali yoluna, (Seyit Muhammed Hacı Bektaş-ı Veli) Tarihi Nazeninʼe dahil olmak isteyen koç kuzulu kurbandır. Hakʼı görüp, Hak bilmek, Mânsur gibi dârâ durmak, Nesimi gibi öz yüzdürmek, Fazlı gibi borçtan kurtulmak ister. Bunun için Pirʼin hizmetin niyaz eder. Tarik-i Hakʼı görmeye destur var mıdır? - Biz razıyız, Hak ve Erenler de razı olsun cevabını alınca, istediğin kabulü anlamında Rehber e dönerek - Allah, Eyvallah der. Mürşit, talibi tövbe ettirdikten sonra, sağ elini talibin başına koyarak, sağ kulağına tarikat telkinini verir: - Ey Hak yolunun talibi! Hâtemʼül Enbiya Muhammed Mustafaʼya, Şâh-ı Velâyet Aliyyüʼl Mürtezaʼya, onların varisi Oniki İmam Efendilerimize iman getir. Ehl-i Beyt mezhebinin işin atası İmam Câfer-î Sâdık Hazretlerinin içtihâdı ile amel eyle. Onların dostlarını rahmetle, düşmanlarını lanetle an. Mürşidini Muhammed Aliʼnin halifesi bil. Onun nasihatini tut. Yalan söyleme. Şehvetperest olma. Eline, beline, diline sahip ol. Elinle koymadığını izinsiz alma. Boşalttığın varsa doldur. Ağlatığın varsa güldür. Yıktığın varsa onar. Boş yere konuşma, ibretle bak. Yumuşak konuş. Küçüğe şefkat, büyüğe hürmet, yaşıtına yardım ve hizmet et. İkrârını temiz tut, bozma. Hakʼı özünde mevcut bil. Kendini Hakʼtan gayrı sanma! Çünkü O, her an seninledir. 153

6 Yaptığını bilir, söylediğini işitir. Bilgili ol, sır tut. Mürşidin Muhammed, Rehberin Ali, Pir in Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veliʼdir. Mezhebin Câferiʼdir. Ehl-i Beyt yolundur. Gûruhu Nâciʼdensin, böyle bil. Erenler yolunda sabit ol. Allah ikrarını mübarek eylesin. Mürşit, Fetih Suresinin 10. ayetini okur. Böylece El ele, el Hakʼaˮ ulaşır. Talibin elinden tutup ayakta: - Ey talip! İkrarın mübarek, imanın gür olsun der. Dervişlik tacını talibin başına koyar. Kurban bağını tekbirleyerek talibin beline bağlar. Allah-Muhammed-Ali diyerek üç düğüm atar. Mürşit, yüksek sesle talibe; Verilen öğütleri, verdiğin ikrarı kabul ettin mi? diye sorar. Eyvallah cevabını alır. Mürşit talibin artık Muhip olduğunu söyler. Muhibbi Rehber e teslim ederek şöyle der: - Ey Rehber! Muhibbi sana, seni de Hakʼa emanet ettim. Birlikte niyaz ederler, gülbânklar okunur. Rehber, Dervişe kutsal makamları bildirir: I - Çerağ: Nur Suresinin 35. ayeti okunur. Bu ayetin Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatıma ve soyu hakkında indirildiği bildirilir. Bu onların nurudur. Hakikat yolunu aydınlatır. II - Ocak (Küre): Burada çiğler pişer, ham olgunlaşır. III. Niyaz Taşı: Erenler yolunda doğru gitmeyeni tezkiye ederler. Sakınılan yerdir. IV. Eşik: Cemevinin kapısıdır. Yardım kapısıdır. Tarikatın başladığı yerdir. V. Meydan: Burası Erenlerin meydanıdır. Hz. Muhammed in, Hz. Ali nin, Hz. Hasan ın ve Hz. Hüseyin in meydanıdır. Yok, meydanı değil, var meydanıdır. Rehber, Muhibbe son telkini yapar: - Erenler, seni senden alıp yine sana teslim ettim. Dilindekine şahidim. Kalbindekine Allah şahittir. Yükün sırtına, âmelin boynuna, ikrarın kutlu, Miracın mübarek olsun. Törenin kalan kısmı tamamlanır ve pir cem kapanış gülbânkını okuyarak ayin-i cemi bitirir (Uluçay, 1993: 53-57). Alevi-Bektaşi adap ve erkânlarının çok yönlü zengin yapısını araştırmacıların ilgisine sunan, Alevi-Bektaşi Klasiklerinden olan ve araştırmacı Doğan Kaplan tarafından yayıma hazırlanan Erkânnâme adlı eserde de tarikata girme (ikrar verme) usulü hakkında şu bilgiler verilmektedir: Öncelikle evliyanın yolu şudur ki, yol ehli bir arada otururken, yol erkân bilen bir kardeş, tarikata girmek isteyeni alıp bu meclise getirir. Girişte onları: Es-Selamu Aleykum ey ehl-i tarik ve ahd-i vefa ve ey ehl-i terbiye ve safa diyerek selamladıktan sonra, Buraya Allah için geldik, duruşumuzda konuşmamızda Allah içindir. Yanımda ki bu mümin kardeş, huzurunuzda ayağının toprağına yüz sürüp, sizlerin önünde meşayıh silsilesine bağlanıp, evliya katarına dâhil olarak evliya erkânına girmek ister. Böylece tarikat ehli olarak Şah-ı Merdan kapısında beli bağlı kul olup, Velâyet makamının Şah ı Ali âşıklarından ve hizmetkârlarından olmak ister. Bu âşık hakkında ne biliyorsunuz? der. Mecliste bulunanlar, onu niyetinden dolayı tebrik ederler. O da tarikat erkânının gerektirdiği şartları yerine getirir. Erkân şudur: 154

7 Rehber talip adayı diz çöküp otururlar ve sağ ellerinin başparmaklarını bir araya getirirler. Yol atası ya da tarikat ehli biri ona şu tövbeyi telkin eyler: Estağfurullah, bilerek, bilmeyerek, yanlışlıkla, gizliden veya açıktan yapmış olduğum tüm günahlardan Allah a tövbe ederim. Bildiğim ve bilmediğim tüm günahlardan dolayı da Allah a tövbe ederim. Allah ım! Sen kalplerde ne olduğunu çok iyi bilensin ve ayıpları da örtensin. Samimi bir şekilde, gönülden tövbe ederek Allah a yönelin (Tahrim / 8). Allah, tövbe edenleri ve temizlenenleri sever (Bakara / 222). Öyleyse ey müminler, Allah a tövbe edin. Allah ım! Ben sana sözlü ve fiili, açık ve gizli olarak yöneliyorum. Allah ım! Tövbemi kabul et. Muhammed nebidir, Ali velimdir. Allah bu dediklerinize vekildir. Bu dosdoğru bir yoldur, tüm günahlardan tövbe ettim, estağfurullah, estağfurullah, estağfurullah, haram kılınan şeylerden ve kibre düşmekten sakınıp, Sultan Şah Abbas elinden tövbe aldım. Burada bulunanlar buna şahittir. Eğer ahdimden dönersem Hz. Ali nin Zülfikar ına uğrayayım, diyerek şu ayeti okur: Eüzu billahi mineşşeytânirracîm. Bismillahirahmanirahim: (Kovulmuş şeytandan Allah a sığınırım. Rahman ve Rahim olan Allah ın adıyla). (Fetih Suresi 10. ayet) Muhakkak ki sana biat edenler ancak Allah a biat etmektedirler. Allah ın eli onların elleri üzerindedir. Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmuş olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gösterirse Allah ona büyük bir mükâfat verecektir. Daha sonra La ilâhe illallah, Muhammeddun Resulullah, Aliyyun Veliyyullah deyip Oniki İmamlara ve silsileye şöyle dua eder: Allah ım! Müminlerin Emiri İmam Ali el-mürtezaʼya rahmet et, Allah ım! Fatıma-yı Zehraʼnın ve Hatice-yi Kübraʼnın nuruna rahmet et. Allah ım! İmam Hasan Hulk-i Rızaʼya rahmet et. Allah ım! Kerbelâ çölünün mazlum şehidi İmam Hüseyin e rahmet et. Allah ım! Masum ve pâk olan İmam Zeynelabidinʼe rahmet et. Allah ım! İmam Muhammed Bakırʼa rahmet et. Allah ım! İmam Cafer-î Sâdıkʼa rahmet et. Allah ım! İmam Musa-i Kazımʼa rahmet et. Allah ım! Sekizinci İmam, Horasanʼın Sultanı ve Delili Şah b. Ali Musa Rızaʼya rahmet et. Allah ım! İmam Muhammed Takiʼye rahmet et. Allah ım! İmam Ali Nakiʼye rahmet et. Allah ım! İmam Hasanʼl- Askeriʼye rahmet et. Allah ım! Hz. Muhammedʼin sırrı, âhir zaman şahın İmam Muhammed Mehdiʼye, Oniki İmama, Ondört Mâsum-u Pâklara rahmet et. Sonra, Nadi Ali yi okur: Keramet sahibi Ali yi çağırsan sıkıntılarını çözmede sana yardımcı olur: Her türlü gam ve keder senin azametinle çözülür Ya Allah! Senin peygamberliğinle çözülür Ya Muhammed! Senin velâyetinle çözülür Ya Ali! Ya Ali! Ya Ali! Bundan sonra artık, mürebbi talibe, bütün edep ve erkânı öğretir. Ona, iyiliği emredip kötülükten sakındırmayı, Bu dosdoğru yoldur ilkesinden yürüyerek Yüce Allah a giden yolları ona bildirir. Şeytanın ve nefsinin kötülüklerinden ve hilelerinden sakınmayı öğretir. Mürebbi talibe, yolu iyice öğretmelidir ki talip bir başkasına muhtaç olmasın, yolla ilgili sıkıntılarını başkasına sormasın. İşte mürebbinin talibe hizmeti budur (Kaplan, 2007: ). Alevi dedesi Seyit Derviş Tur ise Erkânname adlı eserinde, bir pirden el almayı yani ikrarı şöyle açıklamaktadır: Alevi olmanın bu birinci erkânına, Bektaşi Tarikatında başokutma adı verilir. Bir kişi kendi arzu ve isteğiyle bir Pir e gelirde, Ben Alevi inancının Ehl-i Beyt yol ve erkânına talip olmak istiyorum diye müracaat ederse, ona şu erkân uygulanır: Pir, evvela o canın yola layık olup 155

8 olmadığını, beraber yaşadığı çevresinde araştırır. Eğer iyi bir insan olduğunu tespit ederse, kendisi için bu erkânı yapabileceğini bildirir. Hazırlıklar tamamlanır ve musahiplik erkânına geçilir. Pir, evvela talibe yolla ilgili öğütler verir. Bu inanca talip olduktan sonra, her akşam yatmadan önce Hakʼın huzurunda dâra durup, iki secdelik bir ibadeti yapmasını gerekliliğini anlatır. Devamında kendisinin bildiği bir aileden musahip tutmasını ister. O musahip ile beraber musahiplik erkânına girmesi gerektiğini anlatır. Bir zamandan sonra niyetlerini kesinleştirirlerse Görgü den geçip (yargılanırlar) aklanırlar. Tüm bunların sonucunda taliplik için şu tercümanla yol ulularına müracaat eder. Bism-i Şâh! Allah Allah! Eli erde, yüzü yerde, özü dârda, Hak-Muhammed-Ali yolunda, erenler meydanında, pir divânında, canım kurban, tenim tercüman, bu yola talip olmaya geldim. Allah Eyvallah... Himmet Pir den...ˮ Meydanda can için rızalık alınır. Cemaat şayet biz razıyız derlerse, Pir de Allah sizlerden de razı olsun diye karşılık verir. Pir, kemerbest duası (gülbânkı) okuyarak talibin beline kemerbest kuşağını bağlar. Kemerbest duası ise şöyledir: Bism-i Şâh! Allah Allah! Kırklar Meydanında erkân yürüten, Muhammed Aliʼden kaldı kemerbest. İkrar vermiş, ikrarından dönmeyen erenlere nasip oldu bu kemerbest. Hâl erenlerin hâlidir, yol erenlerin yoludur, gâfil olma ey sofu, beline bağlanan ikrar bendidir. Destur! Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali denilerek kemer talibin beline bağlanır. Bu erkândan sonra Pir ikrar gülbânkını okur ancak bu gülbânka talipte eşlik etmek mecburiyetindedir. Bism-i Şâh! Allah Allah! Allah Allah! Ey yüce Allah ım! Bundan sonra, Allah ım için, Peygamberimiz için, Aliyeʼl Murtaza için, Ehl-i Beyt ve onların kutlu soyları Oniki İmamlar için, yaptığımız tevellâ ve teberraya şeksiz ve şekilsiz bağlı kalacağımıza ikrar ediyorum. Şahidimiz sen ol ya Rabbim! Bilerek ve bilmeyerek; elimizle, dilimizle, belimizle yaptığımız günahlarımıza tövbe istiğfar ediyoruz. Bir daha yapmamak için nefsimizi sen ıslah et ya Rabbim! İnsanlığa zararlı olan bütün yanlışlıklardan sakınacağımıza ikrar ediyoruz. Belimize bağlanan bu kemerler ile kötülüklerden, yanlışlardan sakınacağımıza ikrar ediyoruz ya Rabbim! Ey yüce Allah ım! Biz senin kulunuz, Hz. Muhammed in ümmetiyiz. Ehl-i Beytʼin bendesiyiz, İmam Câfer-î Sâdıkʼın izindeyiz. Yalnız sana sığınır ve yalnız senden yardım bekleriz. Âlemlerin Rabbi olan Allah a hamd olsun; Velilerine ve Nebilerine de salat ve selam olsun. Himmet Pir den, şefaat Hz. Muhammed Mustafaʼdan olsun.ˮ 156 Pir ile birlikte dar da bekleyen talip yine Pir in okuyacağı şu gülbânka da eşlik etmek mecburiyetindedir: Kademiniz mübarek olsun! Hak-Muhammed-Ali yardımcınız olsun! Geldiğiniz yolda, durduğunuz darʼda emekleriniz boşa gitmesin! Nefsinize uyup da verdiğiniz ikrardan dönmeyesiniz! Öl ikrar verme, öl ikrarından dönme. Verenin malı, dönenin canı! İkrarını bozan kendi aleyhine bozmuş olur. Canına yazık eder. Yüce Allah! Nefsini öldürmüş, ağzı dualı erenlerin yüzü suyu hürmetine, sizleri nefsinizin hırsınızın esiri etmesin. Nûru Nebî, Kerem-i Ali, gülbânkı Hûnkar Hacı Bektaş-ı Veli, dil bizden, şefaat Hz. Muhammed den, yardım Pir den olsun! Gerçeğe HÛ, mümine Ya ALİ! Bu gülbânktan sonra secdeye eğilen talip, tekrar doğrulup darʼa durur. Pir bu kez de tevellâ teberra gülbânkını okur: Bism-i Şâh! Allah Allah! Allah Allah! Tevellânız, teberranız Hakʼa yazıla. Tevellânız temiz, yüzünüz ak ola. Belinize bağlanan tevellâ nişanesi olan ikrar kemerleriniz, Cebrail Âleyhisselamın Hz. Muhammed'in beline bağladığı ikrar kemeri ola. Hz. Muhammed in Kırklar Ceminde kırk parçaya bölünen imamesinden bağlanan ikrar kemerleri ola. Emeğiniz boşa gitmeye. Yüce Allah sizi şaşırıp düşürmesin. Doğruluktan, doğru yoldan ayırmasın. Gönlünüzde ki kötü ve şeytani düşünceleri çıkarıp atsın. Yerine insan sevgisi, merhamet, sabır ve nur-u iman nasip etsin. Nefsinize uyup

9 Hakʼın gazabına mazhar olmayasınız! Yolunuzu şaşırıp, Allah ın lanetine uğrayanların izinden gitmeyesiniz. Yüce Allah, sizleri haksızın küfründen, riyakârın iftirasından, şeytanın şerrinden korusun. Yolunuzu yolsuza, hâlinizi hâlsize, işinizi haksıza düşürmesin. Sizi bu yoldan, bu erkândan ayırmasın. Gerçeğe HÛ, mümine Ya ALİ!ˮ Talip, bu tevelle ve teberra duasından sonra yere niyaz eder. Pir den başlayarak, meclisteki bütün canlar ile niyazlaşır. Kendisiyle görüşen canlar, Kademin mübarek, ikrarın hayırlı olsun diyerek talipleri tebrik ederler. İkrar veren talip, lokma olarak her ne getirmiş ise cemlerimizde olduğu gibi dua ile meydana gelir ve dua ile yenilir. Alevi inancının yol ve erkânına bu şekilde ikrar veren talip, günlük nasıl ve ne şekilde ibadet edeceğini, Pir den öğrenerek bu ibadetleri hayata geçirmekle yükümlüdür. Talibin ikrar aldığı Pir, onun yaşamı boyunca öz Pir i olmuştur. Artık yaşamı boyunca aynı Pir e bağlı kalarak, ondan irşat olmak mecburiyetindedir. İnancımız hakkında neler öğrenmek istiyorsa ve neler yapmak istiyorsa evvela bağlı olduğu Pir e gitmesi gerekir. Alevi inancında bir deyim vardır: Öl ikrar verme, öl ikrarından dönme! Verenin malı, dönenin canı zarar görür (Tur, 2012: ). Bir diğer araştırmacı olan İsmet Zeki Eyuboğlu ise Bektaşilik özelinden yukarıda ki erkânlarla genel anlamıyla benzerlik gösteren Bektaşilikteki ikrar ayini hakkında şu bilgileri aktarmaktadır: İkrar ayini, Bektaşiliğe girmek için düzenlenen ilk büyük törendir. Bütün Bektaşiler bu törenden geçmiştir. Bu törenden geçmeyen bir kimsenin Bektaşi Tarikatına girme, Bektaşi olma olanağı yoktur. İkrar ayini, Bektaşi olmak isteyen bir kimsenin dileğini açıklaması, isteğini bir aracı ile yetkiliye ulaştırması törenidir. Düzenleyişi genellikle şöyle olur: El almak isteyen, Bektaşi olmayı dileyen, kimse (talip) önce bir Rehber bulur. Gerekli yolu, tarikata girmesi için genel işlemleri ondan öğrenir. Bektaşi olmak isteyen talibin dileğini öğrenen, onun düşüncelerini, amacını anlayan, uygun bulan Rehber, durumu tekkenin en büyük yöneticisi olan Baba ya bildirir. Talibin tarikata alınmasının uygun bulunduğunu bildirir. İstekli can (talip) bir süre denenir, durumu iyice öğrenilir. Sonra kendisine rehber, sahip, musahip gibi adlarla anılan görevli verilir. Bunların görevi talibi yetiştirmek, Bektaşiliğin gerekli yollarını göstermek, önbilgileri vermektir. Tarikat dilinde buna nasip almak da denir. Rehber öncelikle talibe, tekke kurallarına uygun olarak bir tarikat abdesti aldırır. Bu abdestin özelliği el, yüz, baş, ayak gibi gövdenin dört bölümünü yıkamaktır. Bundan sonra iki rekât namaz kılınır. Bu ön işlemler yapıldıktan sonra talip beyaz kefene sarılır. Bu onun ölmüş gibi görünmesi, yeni bir inanç dünyasında dirileceği anlamına gelir. Kefene sarılan talibe şu telkin verilir. Erenler meydanında, Pir huzurunda, mürşidine teslim-i rızada oldun mu? Yalan söyleme, haram yeme, livada ve zina etme, elinle koymadığın bir şeyi alma, gözünle her gördüğünü söyleme... Gelme, gelme... Dönme, dönme... Gelenin başı, dönenin malı... Allah-Muhammed-Ali, Oniki İmam, Hanedan-ı Ehl-i Beytʼe iman ettin mi, kaza ve kadere bel bağladın mı? Bunun ikisini bir bilip gece gündüz gönlünde Allah-Muhammed-Aliʼyi mürşidin vasıtasıyla bir bildin mi, Tarikat-ı Naciyeʼden olup Câfer-î Sâdıkʼın mezhebini hak tanıdın mı, tevellâ ve teberraʼyı kıldın mı? Bu ikrardan dönersen huzur-i mahşerde yüzün kara olsun mu? Allah-Muhammed-Ali, Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli ikrarında sahip-kadem eyleye HÛ!ˮ 157

10 Sonra tığ-bent adı verilen beyaz bir mendil talibin boynuna takılıp, kurban edilecek bir koyun gibi meydanın ortasına getirilir. Bu meydanda Oniki İmamʼı gösteren oniki post vardır, postların her birinde bir Baba oturur. Talip içeri girince, Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat denen bu dört kapıya adlarını anarak şöyle selâm verir: Esselamualeykum şeriat erenleri, Esselamualeykum tarikat erenleri, Esselamualeykum marifet erenleri, Esselamualeykum hakikat erenleri. bunlardan aleykümselam karşılığı aldıktan sonra elini göğsüne, sağ ayağının başparmağını sol ayağının başparmağı üzerine koyarak ayakta durur. Her selâm verişte bir adım ilerleyerek dört kapıdan girmiş sayılır. Bu işlemlerden sonra talip mürşidin önüne ulaştırılır, mürşit sağ elini talibin iki omuzu arasına koyarak, Kurʼânʼın in nema diye başlayan Tanrı nın yardımı üzerine olsun... anlamına gelen ayeti okuyup, talibin iki omuzu arasına koyduğu elin Pençey-i Âli Âba olduğunu söyler. Ondan sonra boynunda ki tığ-bend çözülür. Kulağına: Girme, girme, dönme, dönme, dönme... Eline, beline, diline sağ ol, mürşidin Muhammed, rehberin Ali dir der. Kefen çıkarılır. Böylece talip yeniden yaşama alanına girer. Tören böyle sürüp giderken zeytinyağından, ince bir fitilden oluşan cılız bir kandil yanar. Ortalık yarı karanlık bir durumdadır. Törenin bitiminde öteki kandiller (çerağlar) yakılır (uyandırılır), ortalık birdenbire aydınlanır. Talip, mürşitten başlayıp bir bir bütün imamların postaları önünde durur, önce eğilip postu, sonra postta oturan imamın elini alarak avucunun içini öper. Bu el öpme sırasında, daha önceden talibin tekkeye adadığı koç kurban edilir, küçük bir âyin-i cem niteliğinde olan sofralar düzenlenir, gülbânklar çekilir, nefesler okunup tören sona erer. İkrar Ayini, genellikle gizlidir, bütün yabancılardan, tarikattan olmayanlardan saklıdır. (Eyuboğlu, 2010: ). SONUÇ Alevilik-Bektaşilik inancının kabulüne ilişkin bir erkân olarak yaşatılan İkrar (nasip alma) Töreni, bireyin sosyal hayata kabulü anlamında da ehemmiyet taşımaktadır. Yaşadıkları toplumun kültürel değerlerini taşıyan her bir birey gibi Alevi-Bektaşi inancı ve kimliğini taşıyan bireylerde, bu inancın gereği gibi yaşamak konusunda toplumsal müeyyidelerle karşılaşmaktadırlar. Bu müeyyidelerin getirdiği neticelerden kurtulmak ise sosyal bütünleşme ile doğrudan ilişkilidir. İkrar veren bir talip, hem inancını yaşatacağına dair toplumla manevi bir sözleşme yapmaktadır hem de toplumsal hayatın içinde kendine alan açmaktadır. Böylelikle, inanç anlamında atılan ikrar töreni adımını, sosyal bütünleşme alanına da taşımaktadır. Alevilik- Bektaşilik inancı, bireyi (talibi) serazat (başıboş/gelişi güzel) bırakmayan inanç değerleriyle ön plana çıkan bir anlayışı benimsemiş ve erkânlarını da bu anlamda kuşatıcı olarak kullanmıştır. Aktardığımız erkânların ortak özelliği de bu anlamda bireyin içsel olarak attığı manevi bir adımı, sosyal alana taşıması ve inanç-sosyal hayat bütünlüğünü sağlayarak hayatını idame etmesidir. Gelenek içinde çok sık kullanılan Her Alevi ikrarlıdır sözü bu genel uygulamaları ifade etmek için çok sık kullanılan bir ifade olsa gerektir. 158

11 Açıklamalar 1 Baş okutmanın bir diğer adı da nasip almaktır. Bu konuyla ilgili olarak Bektaşi Babası ve araştırmacı Şakir Keçeli de şu bilgileri vermektedir: Kent Bektaşiliğine göre nasip alan kişi ikinci olarak, yani yeniden dünyaya gelmiştir. Yeniden dünyaya gelen insan, miracınız kutlu olsun diye kutlanır. Çünkü miraç yükselmedir. Nasip alan yükselmekte, yani miraç etmektedir. Bektaşiler nasip alan canın yeniden doğduğuna inandıkları için, yol a giren cana, istediği takdirde, yeni bir ad verirler. O kişi bu adı yol da, ana ve babasının koyduğu adı herkesin içinde kullanabilir. Ünlü ozan Serkiz Nurluyan ın yol adı Zeki dir. Yol a giren yeniden doğduğu için, onun yaşı buna göre hesaplanır. Bir muhip ben üç ya da beş vb. yaşındayım diyorsa, yol a gireli üç, beş vb. yıl oldu demektedir. Meydana giriş kişinin toplumda işgal ettiği makamlara göre değil yol yaşına göre yapılır (Keçeli, 2005: 332). Almanya da ikamet ederken geçirdiği bir kaza sonucu Hak a yürüyen Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Programı öğrencisi ve Bektaşi Babası Faysal İlhan [ /Malatya-Yazıhan-Fethiye köyünden] Babaerenlerimizin cenaze erkânında Araştırmacı- Yazar ve Bektaşi Babası büyüğümüz Sayın Dursun Gümüşoğlu da buna benzer görüşlerini şu şekilde ifade etmiştir: Herkes doğar bir anneden marifet ise bir Baba dan (mürşitten) doğabilmektedir. Bektaşilikte nasip alan kişi artık gerçek adını kullanamaz çünkü o yeniden doğmuş ve yola intikal-intisap etmiştir. Sizler Faysal İlhan canımızı bu isimle tanırsınız ama bizler onu yol un ismiyle tanır ve çağırırız. Onun yol daki adı Ali Nakî Babaʼdır ( , Hacıbektaş - Nevşehir). KAYNAKLAR Altınok, Baki Yaşa (2012). Alevilik - Hacı Bektaş Veli- Bektaşilik. Ankara: Ahi Yayıncılık. Çelik, Hasan (2014). Alevilik ve Bektaşilikte Gönül Eğitimi. Çorum: Hünkâr Alevilik- Bektaşilik Akademik Araştırmalar Dergisi. C. I, S. I, ss Eröz, Mehmet (2014). Türkiye de Alevilik - Bektaşilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Eyuboğlu, İsmet Zeki (2010). Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Derin Yayınları. Develioğlu, Ferit (1996). Yayınları. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Dönmez, Mehmet (2016). Sosyal Bütünleşme Sürecinde Malatya Aleviliği. Ankara: Sonçağ Yayıncılık. Fığlalı, Ethem Ruhi (1990). Türkiyeʼde Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Selçuk Yayınları. Günay, Ünver (1989). Din ve Sosyal Bütünleşme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 6, ss Gölpınarlı, Abdülbâki (1963). Mevlevi Âdâb ve Erkânı. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi. Hançerlioğlu, Orhan (2011). İslâm İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. Kaplan, (Haz.) Doğan (2007). Erkânnâme. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Kaya, Ali (2012). Alevilik ve Dersim Üzerine Seçme Yazılar. İstanbul: Yaz Yayınları. 159

12 Keçeli, Şakir (2005). Bektaşilik-Alevilik Arasındaki Farklar-Meydan Evi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi I. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Cilt II, ss Korkmaz, Esat (1994). Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ant Yayınları. Tekin, Nergishan (2011). Türklük ve Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık. Tur, Seyit Derviş (2002). Erkânname. Almanya: Erenler Yayın. Uluçay, Ömer (1993). Toplu İbadet / Cem Erkânı. Adana: Hakan Ofseyt. 160