imam MATüRİDİ VE MATÜRİDİLİK BÜYÜK TÜRK BiLGİNİ Mayıs 2009 İstanbul Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı

Transkript

1 M.Ü. ilahiyat FAKÜLTESi VAKFI YAYINLARI Nu: 261 BÜYÜK TÜRK BiLGİNİ imam MATüRİDİ VE MATÜRİDİLİK Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı Mayıs 2009 İstanbul İstanbul 2012

2 4.0TURUM TEBLİG MA TÜRIDI'NİN MU'TEZiLE ELEŞTiRisi: TANRI EN iyiyi YARATMAK ZORUNDA MIDIR? Doç. Dr. Hülya Alper M.Ü. İHilıiyat Fakültesi Giriş İslam düşüncesinde öncelikle Mu' tezile tarafından temsil edilen asialı anlayışıyla bağlantısı bulunan Tanrı'nın en iyi yaratma zorunda olup olmadığı problemi tarili boyunca farklı düzlemlerde de olsa devam ede gelen önemli tartışma konularından biridir. Mu'tezil1 sistemde asialı teorisiyle irtibatlı olarak ele alınan bu mes'ele çok daha sonra Gazziil1 tarafından "leyse fı'l-imkiin ebde' mini -ma -kan" cümlesiyle tekrar dile getirilmiş, 19. yüzyıla kadar bir şekilde üzerinde durulmuş Batı Felsefesi'nde ise Leibniz'in "theodise" kavramında 544 yankı bulmuştur. Düşünce tarihi içinde çok yönlü bir şekilde farklı açılardan tartışılma imkanı bulunan bu problem elinizdeki çalışmada Miitüdd'i sistemi içinde incelenecek ve onun asialı teorisi merkezinde Mu'tezile'ye yönelik eleştirileri üzerinde durulacaktır. Böylece bir taraftan Miitür!dl'nin görüşleri ortaya konulurken diğer taraftan bu özel konu bağlamında Mu' tezile kritik edilecektir. Zira Ma türidi tarafından oluşturulan keliim sistemi içinde Mu'tezile geleneğine özelde ise Bağdat Mu'tezilesi arasında bulunan Kii'bi'ye yönelik eleştiriler önemli bir yer tutmakta hatta onun metinlerinin tamamında, Mu'tezile'nin temel görüşlerinin ele alınarak eleştirildiği görülmektedir. Ki tabii 't-tevhid'de Mu'tezile önderlerinin isimleri, bassaten de Kii'bi'nin adı zikredilerek; Te'vflôtii'l-Kur'ôn'da ise çoğu kez şahıs adları verilmeden Mu'tezile diye-genelierne yapılarak mezhep görüşleri sürej.).li eleştirel bir biçiinde değerlendirilmektedir. Miitürid1, yaşadığı bölgede Mu'tezile'nin güçlü bir etkinliği olması ve hatta Bağdat ve Miiveriiünnelıir gibi İslam Dünyası 'nın çeşitli merkezlerinde yaşayan Hanefi ekolü mensuplarının da bu etki altında kalmaları sebebiyle olsa gerek Mu'tezile'ye karşı sürekli cevap verme ve eleştinne zorunluluğu hissetmiştir Robert Bruncshvig, "Mu'tezile ve Aslah", Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi ( çev. Hulusİ Arslan), II/4 (2002), s Kıyasettin Koçoğlu, Mdtiiridi'nin Mu'tezile 'ye Balaşı, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, 2005, s. 156.

3 208 imam MA TÜRIDI ve MA TÜRIDILİK Öyle ki, mübalağalı bir ifade ile Matüridl'nin kendi düşünce sistemini bağımsız bir şekilde ortaya koymak yerine bu eleştirilerle beraber inşa etme yolunu tercih ettiğini söylemek mümkündür. Matüridi, Mu'tezile'nin aslah düşüncesini "Allah'ın kullan için dinde en uygun olanı yapması" şeklinde tanıınlaınakta; 546 böyle bir yaklaşıma ise İslam alanı içinde gördüğü mezhep ve anlayışıara karşı kullandığı yöntem gereği din dışı gruplara karşı kullandığı metodtın aksine her zaman akli delil yanında nakli delilleri de kullanarak eleştiriler getinnektedir. Diğer taraftan reddettiği görüşün mantık! sonuçlannı da dikkate alarak ınuhatabını kritik etmektedir. Dolayısıyla Matüridi'nin asialı teorisine yönelik değerlendinnelerinde aslah teorisinin sonuçlarını da göz önüne alarak açıklamalar yapınası ve bu sonuçlann ayetleri e çeliştiği yönleri ortaya koyması tabiidir. Asialı Fikrini Yaniışiayan Vahyi Deliller Matüridi, Kur'an-ı Kerim'deki pek çok ayetin Mu'tezile'nin bu anlayışını nakzettiğini belirtmektedir. Bu konuda ileri sürdüğü onlarca ayetin her biri üzerinde tefsirinde yeri geldikçe tekrar tekrar benzer açıklamalar yapmaktadır.. Burada her biri ayet! ayrı ayrı değerlendinnek yerine aynı argüınanı destekledikleri tespit edilen ve sıkça kullanılanlar genel başlığı altında incelenecek'dalıa sonra böyle bir gnıplandırma altına girmeyen cüz'i nitelikli delihere özel başlığı altında yer verilecektir. Genel Deliller 1. Matüridi, Kur'an-ı Kerim'de bir insanın ya da peygamberlerin Allah'tan başarı ve yardım talep ettiğini bildiren, dualannı zikreden veya bunu emreden ayetlerin asialı prensibini yanlışlandığını belirtmektedir. Hatta daha Kur'an'ın ilk ayetlerinde Fatiha'da zikredilen Allalı'a sığınma ve doğnı yol üzere olma talebinin asialı prensibiyle tezat teşkil ettiğini ileri sürmektedir. Çünkü Mu'tezile'nin asialı prensibi kabul edilirse insanın Rabbine dua etmesi, sığınınası, hatta şükür ve tevekkül etmesi anlamını yitiıir. Zira Mu'tezile'ye göre kulun mükellefkılındığı şeyleri yerine getirebilmesi için gerekli olan imkanlar kendisine verilmiştir. Mu'tezile'ye göre yükümlü tutulduğu hususları yerine getirmesi için gerekli olan imkanlardan bir tanesi bile Allalı nezdinde kaldığı takdirde kulun mükellef olması 546 Miitüridi, Te 'vifiitii '1-Kur'iin (İlıni Kontrol Bekir Topaloğlu), Il, 486.

4 4.0TURUM 209 caiz değildir. Dolayısıyla insanın zaten kendisine verilmiş bulunan bir şeyi istemesi ilah!lutfı.ı gizlernesi anlamına gelir, bu ise nimete karşı nankörlüktür. Sonuç olarak sanki Allah, böyle bir davranışı emretmekle, nimetlerine karşı nankör davranınayı, onları gizlerneyi ve problem çıkarmak için isterneyi emretmiş gibi olur. Allah hakkında böyle bir zan taşımak ise küfürdür. AslındaAllah'tan dua talep edildiği bir durumda şu ihtimaller söz konusudur. Ya kultın talep ettiği şey Allah nezdinde bulunmuş olabilir, fakat O, tamamını kula vermemiştir; ya da bulunmaz. İkinci dururnda onu isternek Yaratıcı ile alay etme anlamına gelir. Çünkü birinden kendisinde bulunmayan bir şeyi isteyen kimse yaygın telakkiye göre onunla alay etmiş sayılır. Şu da var ki, insanın talep ettiği şey; a) Ya mükelleftutmakla birlikte onu kuluna vermemesi Allah için caiz olan bir şeydir; bu durumda Mu'tezile'nin anlayışı kökünden yıkılır, zira onlarca din açısından kul için yararlı olan bir şeye sahip olup da onu vermediği halde kişiyi mükellef tutması Allah için mümkün görülmez. b) Ya da nezdinde bulunan imkam kuluna vermemesi Allah için caiz olmaz. Bu durumda kulun talepte bulunınası, "Allah'ım, bana haksızlık etme!" manasma gelir. Rabbi hakkında bilgisi bundan ibaret bulunan kişiye gereken şey yeniden müslüman olmaktır. Halbuki Allah'tan yardım talep eden herkes O'nun nusreti geldiği takdirde başarısız duruma düşmeyeceği ve O'nun koruması gerçekleştiğinde doğru yoldan ayrılmayacağı konusunda kesin bir kanaat ve gönül huzuru içindedir. Ne var ki, Mu'tezile'ye göre böyle bir imkan Allah'ın katında bulunmamaktadır. Aslında Matür!dl'ye göre böyle bir dua ve talep Mu' tezile anlayışına göre yersizdir, çünkü Allalı (aslah prensibine göre) insanların istedikleri şeyi vermeye muktedir değildir, aksine buna güç yetirebilen kendileridir, bu açıdan sözü edilen konuda dua ve niyazda bulunınak onlarca yersiz bir uğraş olmaktadır. Halbuki ayette "beni müslüman olarak vefat ettir" 547 diyor bu ve benzeri ayetler.r Mu'tezile'yi nakzeder. Onlara göre böyle bir dua abestir. Çünkü zaten Allah katındakini venniştir. İkincisi Allah onu müslüman olarak öldürmeye malik değildir. Zaten her bir kimseye vereceğini vermiştir. Yanında olmadığını bildiği bir şeyi biıinden isteyen ya onunla alay etmiş veya verilen nimeti gizlemiş demektir. 548 Bu delilendinne biçimi önennesel olarak şöyle ifade edilebilir: As lah prensibiııe göre Allah kula vennesi gereken her şeyi vermiştir. 547 Yüsuf Miitüridi, Te 'viliitii '/-Kur 'iin, VII,

5 210 İMAM MATÜRİDİ ve MATÜRİDİLİK O halde kulun Rabbinden bir şey istediğinde bu a) Olmayan bir şeyi isternek demektir ki, bu alay anlamına gelir b) ya da zaten verilen nimeti gizleınek demektir. Bu da nankörlüktür. 2. Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın lutufve ikramda bulunduğunu ifade eden pek çok ayet bulunmaktadır. Halbuki Mu'tezile kelaıncılarına göre Tanrı'nın, sadece ınü'ıninlerden birine has olan herhangi bir lutfu söz konusu değildir, çünkü Allah'ın insana olan lutfu, mutlaka dini açıdan en elverişli olanı vermesi (aslah) ve rızasına uygun düşen davranış biçimini beyan etmesi şeklinde olur, bu ise bütün kafırlere de verilmiş bulunmaktadır. Şu halde Mu'tezile'nin anlayışına göre ayetlerde zikredildiği üzere iliibi lutuflarda mü' miniere has bir ayınma gitmek mümkün değildir. Allah'ın kullarına karşı lutuf ve ikrarp.da bulunduğunu ifade eden ayetler aslah prensibinin yanlışlığını ortaya koyar. Bu ayetler Mu 'tezile'nin "Allah'ın insanlara ancak asialı olanı yapınası söz konusudur. Eğer böyle yapmazsa zalim olur", görüşüne karşı açık delildir. Zira gereklilik olduğu yerde lutuftan bahsedilemez. Ancak kendisi üzerine borç olandan fazlası verildiğinde lutuf söz konusudur. Zira vermesi gerekeni veren lutfetti, minnet etti diye isirnlendirilmez. Yapınası gerekeni yerine getiren herkesin bu fiili bir minnet ve lutuf özelliği taşımaz. İkrfun ve lutuf (Fazl) üzerine gerekli olmayanı vermektir. Üzerine gerekli olanı vermek ise v.efadır. B ilineo ve mu tat olan dile göre bu lutuf değildir. 549 Matüridl'ye göre ise Kur'an, Allah'ni insanlara bu dünyadaki h#u yanında iibirette de verdiği ınükiifatın bir lutuf olduğunu beyan etmektedir. N isa silresinde "bu Allah'tan bir niınettir" 550 huyurulması cennete de ancak Allah'ınrahmeti ve fazlı ile girilebileceğini göstermektedir. 551 Yani insan iliibi kurtuluşa kendi anıelleriyle değil ilahi rahme tl e mazhar olmaktadır. O zaman bütün taat fiilieri Allah' a şükür anlamı taşrmaktadır. Zaten Allah'ın insanlara karşılutfu olduğu içindir ki, insanların bunlara karşı şükretmesi gerekliliği doğmaktadır. Asialı prensibine göre bunları yapmakallah'a vacip olduğuna göre (vücub alellah) onlara lutufve ilisanda bulunduğunu hatırlatınası ve şükretınelerini talep etmesinin bir ınanası yoktur, çünkü O, üzerine düşeni yaprnıştır Miitürldi, Te 'vfltitii '!-Kur 'cin, III, en-n isa 4/ Miitürldi, Te 'vflcitii '!-Kur 'cin, III, Bu konuda aynı mantıkla yapılan pek çok itiraz bulunmaktadır. Mesela Yasin suresinde "dilesek onları (suda) boğarız, ne kendilerine imdad eden olur ne de kurtanlırlar. Ancak bizden bir rahmet ve bir süreye kadar yaşatma vardır" buyurulmaktadır. Bu aslah görüşünü nakzeder. Bof,>Ulmalan aslah ise onu yapmadı. Eğer yaşatılmalan aslah ise o zaman da bu rahmet olmaz. Çünkü yapması üzerine gerekli olanı yapmak rahmet değildir. Halbuki bunun rahmet olduğunu haber verdi (Miitürldi, Te 'vfhitii '!-Kur 'cin, XII, 87)

6 4.0TURUM 211 Mesela, Yasin süresinde "dilesek onları (suda) boğarız, ne kendilerine imdat eden olur ne de kurtarılırlar. Ancak bizden bir rahmet ve bir süreye kadar yaşatma vardır" 553 buyurulmaktadır. Bu ayet de asialı görüşünü nakzeder. Boğulmaları asialı ise Allah bunu yapmamıştır. Eğer ibkaları aslah ise o zaman bu rahmet olamaz. Çünkü yapması üzerine gerekli olanı yapmak rahmet değildir. Halbuki ayet bunun rahmet olduğunu haber vermiştir. 554 Üstelik Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın hikmeti, rahmetini ve fazlını dilediğine tahsis ettiğine dair beyanlar bulunmaktadır. Bu ayetler de as lah görüşünün yanlışlığım ortaya koymaktadır. "Rahmetini dilediğine has kılar... " ayeti 555 bu bağlamdaki naslara örnek verilebilir. Mu'tezile'ye göre ise Allah'ın elinde lutufyoktur. Peygamberlik hak edene gerekli kılınmıştır. Onların sözlerine göre lutufve seçimi Allah değil, insanlar kendilerine gerekli kılmışlardır, dolayısıyla onlara göre lutuf Allah'ın elinde değil kendi ellerindedir. 556 Bu delilendirme piçimi önermesel olarak şöyle ifade edilebilir: Allah kendini lutufkar olarak tammlarmştır. Yapması vacip olanı aslahı yapmak ise lutuf değildir. O halde lutuf aslah değildir. Allah da lutfettiğini bildirdiği ve bunlara şükredilmesini emrettiğine göre o halde aslah olanın dışında da yaptıkları bulunmaktadır. 3. Yine Kur'an'da "birine bir hayır dilediğinde onu red edecek yoktur" buyurulmaktadır. Mu'tezile'ye göre ise herkesin iman etmesini dilemiş ama kul reddetmiştir. Dolayısıyla kul Allah'ın irade ettiğini red etmeye maliktir. 557 Benzer bir şekilde "dilediğini rahmetine soktuğunu ifade eden beyanlar da Mu'tezile anlayışıyla bağdaşmaz. Onlara göre "herkesi rahmetine sokmayı diledi. Çünkü herkesin iman etmesini diledi." Ancak Allah rahmetine dilediğini soktuğunu haber vermiştir. Zira Allah hidayeti seçeceğini bildiğini'i'ahmetine sokmuş, aksini dileyeceğini bildiğini ise rahmetine sokması mümkün d ~ "ld" 558 egı ır. 553 Yasin 36/ Matüridi, Te 'viliitii '!-Kur 'ii n, XII, AI-i İmn1n 3/ Matüridi, Te'vfliitii'l-Kur'iin, II, 339; krş. a.mlf., Te'viliitii'l-Kur'iin, II, Matüridi, Te 'viliitü '!-Kur 'iin, VII, 12 I. 558 Matüridi, Tefsirii '!-Kur 'iini '1- 'azim el-miisemmii Te 'viliitii Elıli 's-siimıe (nşr. Fatıma Yusuf el Hıyemi), Beyrut: Müessesetü'r-Risale 1420/2004.V, 354.

7 212 imam MA TüRiDi ve MA TÜRlDİLİK Bu delilendirme biçimi önermesel olarak şöyle ifade edilebilir: Allah rahmet ve lutfunu dilediğine has kıldığını beyan etmiştir. Demek ki, rahmet ve lutfu herkese yönelik değildir. O halde herkes için asialı olanı yapmamıştır. B. Özel Deliller Matiliidi bu temel noktaların yanında ayrıca çeşitli ayetleri de asialı görüşünün yanlışlığını gösteren bir delil olarak sunmaktadır. Örnek olarak şu naslar verilebilir. 1. "Onları karanlıktan aydınlığa çıkarır" 559 ayeti, Matüridl'ye göre Mu'tezile'nin asialı görüşünün aksini ortaya koyar. Çünkü onlara göre küfürden çıkmalarını sağlayan şeylerin hepsi kafire de verilmiştir. Dolayısıyla Allah'ın kafiri de karanlıktan çıkarması gerekir. O zaman onarlın görüşüne göre Allah'ın kafirlerin ve mü'minlerin hepsinin de dostu olması gerekir. Çünkü verilen şey dostluk sebebidir Kur'an-ı Kerim'de Al-i İnıran süresinde muhkem ve müteşabihlerin bulunduğunu ifade eden ayet 561 de Matüridi tarafından asialı görüşünü yanlışlığını gösteren bir delil olarak sunulur. Zira Allah her ne kadar bu ayetle muhkem ve müteşabihlerin olduğunu bildirdiyse de burada muhkem ve muhken::i olmayanı beyan etmemiştir. Halbuki bunları açıklasaydı dinde insanlar için aslaiı olurdu Böyle bir mantık yürüten Matüridl'ye göre sonuçta bu ayet Allah'ın her zaman asialı olanı yapmadığını ortaya koymaktadır. 3. "Onları biz insanlar arasında çevirip dururuz" 563 ayeti de Matüridi'ye. göre asialı görüşünü red eder. Zira burada kafirlerin mü'minlere ve mü'minlerin kafider galip geldiği anlatılmaktadır. Matüridi kafirlerin mü'minlere galip gelmesinde hangi aslah vardır 564 diye sorarak görüşünü ifade etınektedir. 4. "İnkar edenler sanmasınlar ki, kendilerine mühlet verıneıniz, kendileri için hayırlıdır. Biz onarla mühlet veriyoruz ki, günahı artırsınlar" 565 ayeti de 559 ei-bakara 2/ Matüridi, Te 'vi/iitii '/-Kur 'iin, Il, I62. 56I AI-i inı.ran 3/ Matüridi, Te 'viliitii '/-Kur 'iin, Il, AI-i İmran 3/ Mıitüridi, Te 'viliitii '!-Kur 'iin, Il, 434; Ayrıca bk. II, AI-i İmran

8 4.0TURUM 213 Matüridl'nin zikrettiği bir delildir. Çünkü ayette kafirlere günahlan artması için mühlet verildiği beyan edilmektedir. Demek ki, onlara asialı görüşünce muamele edilmemektedir. Çünkü mühlet verilmese kendileri için daha iyi olacaktır "Onların ne malları, ne de evlatları seni irnrendirmesin. Allah bunlarla onlara dünya hayatında azap etmeyi ve kafır olarak canlarının çıkmasını diler" 567 ayetide Matüridl'ye göre Mu'tezile'yi açıkça reddetmektedir. Çünkü onlar Allah ancak dinde aslah olan bir şeyi birine verir dediler. Halbuki vermese daha aslah olacaktı. Ayet verdiği her şeyin rahmet sebebiyle olmadığını gösterir. Zira ilahi fıilin sebebi ilahi ilimdir "Onlara:' Allah'ın size verdiği nzıktan verin' dendiği zaman, nankörler, inananlara: 'Allah' ın dilediği takdirde yedireceği bir kimseye mi yedirelim? Doğrusu siz, apaçık bir sapıkhk içindesiniz' derler." 569 Matüridi'ye göre bu ayetteki kafirlerin ifadeleri ile Mu'tezile'nin aslah söylemi arasında benzerlik bulunmaktadır. Zira kafiler de eğer infak ve nzık vermek onlar için iyi olsaydı Allah bizi nzıklandırdığı gibi onlan da nzıklandırırdı derler. 570 o zaman ya fakiriere infak edilmesi ve nzık verilmesi asialıtır veya veıilememesi aslahtır. Eğer infak edilmesi ve nzık verilmesi aslah ise o zaman Allah' ın onlara aslalıla muamele etmediği ortaya çıkmıştır. Eğer as lah değildir derlerse bu kez de Allah aslah olmayanın yapılmasının emretmiş olmaktadır. Bu da Allah'ın kulları için dinde aslah olam gözetmesi gerekmediğini gösterir. C. Sunulan Delillerin Değeri Bu örneklerde de görüldüğü gibi Matüridi, Mu'tezile'nin aslah görüşüne yönelik reddiyesini temellendirmek için muhtemel her nassı delil olarak sunmaktadır. Aslında bu noktada Matüridi'nin yaptığı dönemin kelam metodu uyarınca muhatabın fikrinin uzantılannı da tespit edip bunların naslarla uzlaşmayan yönlerini göstermek hem de bu sonuçlann muhatabın sistemi içindeki çelişkilerini tepsi etmektir. Bunu yaparken de muhataba sorular sorup yine kendisi onun man~,ğından cevaplar vermektedir. Kuşkusuz asialı fıkrini benimseyen Mu'tezile bu yaklaşımıyla Kur'an'la çeliştiğini kabul etmemekte ve bu düşünce onlan Matürldi'nin ulaştığı sonuçlara götürmemektedir. Tabii burada Mu'tezile hakkında yanlış bir bilgileurneye yol 566 Matüridi, Te 'vi!atii '!-Kur an, II, et-tevbe 9/ Matüridi, Te 'vi!atii '!-Kur 'iin, VI, Yasin 36/ Matüridi, Te 'viliitii '!-Kur an, XII,

9 214 imam MA TüRlDİ ve MA TüRlDİLİK açmaması için aslah görüşünün Mu'tezile'nin tamamına iz fe edilemeyeceğini öncelikle belirtmek gerekir. Aksine Mu' tezile içinde de bu görüşü kabul etmeyen hatta eleştiren alimler bulunmaktadır. 571 Daha da önemlisi umı.ıınl bir aslah anlayışını Mu'tezile'nin Bağdat ekolü savunmakta, Basra ekolü ise aslahı teklifle irtibatlı olarak sınırlandırmaktayani Matüridl'nin dinde asialı olam yapmakallah üzerine gereklidir şeklinde ifade ettiği düşünceyi benimsemektedir. Dolayısıyla Matüridi'nin Mu'tezile'ye nispet ettiği görüşün asıl savıınucuları Basra ekolü olmaktadır. Dahası onların sisteminde aslah ile lutufun ayın anlamda kullamldığı da görülmektedir. Hatta Matüridi'nin özellikle Allah'ın lutuf sahibi oluşundan hareketle getirdiği eleştiriterin benzerini Basra Mu'tezilesi de umumi bir aslah görüşüne sahip olanlara karşı kullanmaktadır. 571 msi. Bişr b. el-mu'ternir