Türk Tarihinde Posta Ve Haberleşme

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Türk Tarihinde Posta Ve Haberleşme POSTA TARİHİ VE ORGANİZASYONU Öğr. Gör. Muazzez ERKEN 1. Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme 2. Göktürklerde Haberleşme 3. Uygurlarda Haberleşme 4. XI. Yüzyıl da Divanü Lügat-İt-Türk e Göre Türk Dünyasında Posta 5. Karahanlılarda Haberleşme 6. Gaznelilerde Haberleşme 6.1. Divan-ı Risalet 6.2. Divan-ı Berit 1

2 İÇİNDEKİLER Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme 7. Cengiz Han İmparatorluğu Döneminde Haberleşme 8. İlhanlılar Döneminde Haberleşme 9. Eyyübiler Döneminde Haberleşme 10. Memlük İmparatorluğu Döneminde Haberleşme 11. Selçuklu İmparatorluğu Döneminde Haberleşme 12. Musul Atabeyliği Döneminde Haberleşme 13. Akkoyunlular Döneminde Haberleşme Hun imparatorluğunda haberleşme görevini yürüten atlı ulak ve elçiler, Kağan a ait güvenilirlik nişanesi taşırlardı. Ülke sınırları içerisinde atlı ulaklar, İmparatorun mektuplarını alıcısına en kısa zamanda ulaştırırken, ülke sınırları dışında komşu imparatorlara yazılan mektuplarda elçiler vasıtası ile gönderilirlerdi. Hun İmparatorluğunda haberleşme aracı olarak elçi ve ulakların dışında askeri haberleşmede sembol ve işaretlerde kullanılmıştır. Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Bunlar bayrak, davul, boru, ve oktur. Özellikle ordu da gece davul ve boru, gündüz ise bayrakların kullanıldığı görülmektedir. Kuzey-Siyah Gündüzleri Savaş karargahından kalkan bayrağa göre o bayrağa sahip birlik saldırıya geçmekteydi. Batı- Beyaz Doğu-Mavi Bayrağın sallanış yönü birliğin hareket yönünü, bayrağın rengi ise o bayrağa sahip birliğin hareket edeceğini gösterirdi. Güney- Kızıl 2

3 Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Savaşlarda ordu, düşmanı dört taraftan kuşatarak kare içine almakta karenin her bir yönünde aynı renkte atlar bulunmaktaydı. Karargah bayrak ve atların rengine göre savaşın gidişatı hakkında fikir vermekte ve duruma göre bayraklara emir vermekteydi. Büyük Hun İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Geceleri ise davulların üç defa çalınmasıyla ordu harekete geçiyor ve boruların çalmasıyla ordu duruyordu. Savaşlarda davul, bayrak, ve borularla haberleşme sistemi tarih boyunca Hunlar dan Göktürkler e onlardan Osmanlı İmparatorluğu na kadar tüm Türk Devletlerinde görülmüştür. GÖKTÜRKLERDE HABERLEŞME GÖKTÜRKLERDE HABERLEŞME Göktürklerde de Hunlarda olduğu gibi iç ve dış haberleşmeyi sağlayan iki sistem kurulmuştu. Ülke sınırları içerisinde haberleşme sabçı adı verilen haberciler tarafından sağlanırken, dış haberleşme görevi elçiler tarafından yerine getirilmekteydi. Göktürklerde haberleşme ile ilgili bilgilere Orhun Yazıtların da da rastlanılmaktadır. Tonyukuk yazıtının güney tarafının9. satırında Dokuz Oğuzların Göktürklere gönderdiği habercilerden (sabçılar) bahsedilirken, kuzey tarafının 53. satırında ise Tonyukuk karguyları (ateş kuleleri) çoğalttığından bahsedilmektedir. Göktürkler sabçı ve elçilerin dışında askeri amaçlı haberleşme için Karguy deyimi ile ifade edilen ateş kulelerini de kullanmışlardır. 3

4 GÖKTÜRKLERDE HABERLEŞME UYGURLARDA HABERLEŞME Bu yüksek kulelerden yakılan işaret ateşlerini gören kaleler ard arda bu meşalelerini yakarak yüksek bir hızla imparatorluk merkezine düşman hakkında bilgi vermekteydi. Düşman uzaktan geliyorsa iki işaret ateşi, sayıları çoksa üç işaret ateşi, eğer büyük bir kuşatma varsa dört işaret ateşi yakılırdı. Uygur İmparatorluğunun posta sistemine sahip olduğu kesin olmakla beraber Uygur posta sistemi ile bilgiler için araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Çin elçilerinden Vanyadi nin bildirdiğine göre, Uygurlar zarf yaparlardı. Göktürklerde askeri haberleşmede davul, bayrak, boru, gibi işaret ve sembolleri de kullanmışlardır. UYGURLARDA HABERLEŞME XI. YÜZYIL DA DİVAN-Ü LÜGAT-İT-TÜRK E GÖRE TÜRK DÜNYASINDA POSTA Bir başka Çin elçisi ise Uygur İmparatorluğunda mektupların saklandığı bir kule var demektedir. Uygur alfabesiyle yazılmış olan eserlerde yukarıda belirtilen hususlardan bahsedilmektedir. Burada haberci manasında arkış sözüne sıkça rastlanmaktadır. Türkler XI. yüzyılda posta ve ulaşım işlerine oldukça önem vermişlerdir. Ulaşımı temin eden en önemli vasıta şüphesiz yol idi. Türkler çok kullanılan işlek yola ertik diyorlardı. 4

5 XI. YÜZYIL DA DİVAN-Ü LÜGAT-İT-TÜRK E GÖRE TÜRK DÜNYASINDA POSTA Bu yollar üzerine gidiş istikametini göstermek için ula denilen işaret taşları dikiyor, icap eden yerlere köprüler yapıyorlardı. Kaşgarlı ulağ kelimesini bey in emri ile koşa koşa giden postacının, başka bir at buluncaya kadar bindiği at şeklinde izah ettiği gibi, çufga kelimesini de buna yakın bir şekilde ve çabuk gitmek isteyen bir postacının, başkasını buluncaya kadar binip gittiği at olarak izah etmektedir. XI. YÜZYIL DA DİVAN-Ü LÜGAT-İT-TÜRK E GÖRE TÜRK DÜNYASINDA POSTA Türkler uzak yolculuğa eşkin dedikleri gibi, çok seri bir şekilde giden atlı postacılara da eşkinci, mektuba da bitik diyorlardı. Bu bitik kelimesinden türetilerek, birinin evine veya bir başka sına mektup göndermeye bitik ötgürmek ; karşılıklı olarak iki kişinin mektuplaşması işine ise bitik ötrüşmek tabirini kullanıyorlardı. XI. YÜZYIL DA DİVAN-Ü LÜGAT-İT-TÜRK E GÖRE TÜRK DÜNYASINDA POSTA KARAHANLILAR DÖNEMİNDE HABERLEŞME Bu dönemde kervanlarında haberleşmede kullanıldığını görmekteyiz. Türklerde bunlara arkış denmektedir. Kervanlar haberleşmede yaygın bir vasıta olarak kullanılmaktadır. Karahanlılar posta ve haberleşme işlerine önem vermiş ilk Müslüman Türk Devletidir. Karahanlıların Maveraünnehir istilasından önce bile ulağ diye isimlendirilen eski Türk Devlet Postası teşkilatına sahip olduğu bilinmektedir. Aynı zamanda Karahanlılar, ani düşman baskınlarından çabucak haberdar olup, karşı tedbir alabilmelerini sağlamak amacıyla dağların doruklarına kargu adlı ateş kulelerini de inşa etmişlerdir. 5

6 Gaznelilerde haberleşme ve posta işlerini yürüten Divan-ı Berid, Divan-ı Risalete bağlı olarak görev yapmaktaydı. Divan-ı Risalet (Genel Müdürlük) Gazneli devrinin büyük ve müstakil divanları arasında adı geçen ve mahzen-i esrar olarak da nitelenen divan-ı risalet, devletin harici ve dahili bütün yazılı haberleşmesinin idaresi ve vesikaların hazırlanmasıyla görevli olup, divanın amiri de sahib-i divan-ı risalet olarak adlandırılırdı. Divan-ı Risalet (Genel Müdürlük) Sahib-i divan-ı risalet, adı geçen divandan yetişmiş İran asıllı kalem ehli arasından bizzat sultan tarafından atanırdı. Tayinde en önemli unsur adayın tecrübesi ve belli bir yaş seviyesine ulaşmasıydı. Sahib-i divan-ı risalet dergaha gelen elçilerle yapılan müzakerelere vezirle iştirak eder ve görüşmelerin neticelenmesinde önemli rol oynardı. Divan-ı Berid (Şubeler) Berid teşkilatının görevi, devlete ait haberleri aleni veya gizli bir şekilde Divan-ı Risalete ulaştırmak ve böylece sultanı devletle ilgili işlerden haberdar etmekti. Sahib-i Divan-ı Risalet in maiyetindeki en önemli görevliler sayısı oldukça fazla olan debir lerdi. Debirlerin bir kısmı yazışmalarla görevli iken bir kısmı da casusluk ve beridlik işlerini üstlenmişlerdi. 6

7 Divan-ı Berid (Şubeler) Merkez teşkilatının yanında Taşra teşkilatında Divan-ı Berid kurumu haberleşme hizmetleri vermekteydi. Resmi postayla gelen mektup ve raporlar bazen valilerin tehdidi altında yazılmış olabilir düşüncesiyle, sahib-i berid gerçek durumu, derviş veya satıcı kılığındaki bir sai ile merkeze bildirirdi. Divan-ı Berid (Şubeler) Bu şekilde gönderilen mektupların ele geçmemesi için mum içerisine gizlendiğini veya ortası boşaltılmış bir asa içerisine saklandığını Beyhaki eserinde kaydetmektedir. Resmi posta ise deriden yapılmış, özel torbalar içine konarak sahib-i beridin mührü ile mühürlenir ve üzerine nereden geldiğini anlatmak için bir işaret konurdu. Cengiz Han İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Cengiz Han zamanında Devlet işlerini yürütmek ve aynı zamanda şehir ve vilayetin durumunu anlamak için memleket dahilinde elçi ismi verilen haberciler görevlendirilmişti. Zaten Cengiz Han kendisinden sonra hükümdar olacakların posta işlerini devam ettirmelerini ve memleketin her tarafından süratle haber almalarını temin için yasaya bir madde koymuş ve bununla haleflerini bu işe özen göstermeye mecbur etmişti. Cengiz Han İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Cengiz Han önemli ulaşım yolları üzerine birer günlük aralıklı posta istasyonları kurdurttu. Bu posta istasyonlarına yam (ya da yamhane) adı verildi. Posta örgütü devlet haberleşmesini yürütmek üzere kullanıldı. 7

8 İLHANLILAR DÖNEMİNDE HABERLEŞME İLHANLILAR DÖNEMİNDE HABERLEŞME Cengiz Han İmparatorluğu nun etkisinde kalan İlhanlılar yam ve ulak adı altında, güçlü bir devlet postası kurmuştu. Her yamhanede habercilerin yorgun atlarını değiştirmeleri amacıyla pek çok posta atı bulundurulmaktaydı. Eyyubiler zamanında haberleşmede uzun mesafelere koşabilecek atlar, çöl develeri ve güvercinler kullanılmıştı. Selahaddin Eyyubi, Kus ve Ayzab hududuna kadar güvercinler için burçlar yaptırtmıştı. Develeri kullanan ulaklar için de neccabün tabiri geçmekteydi. Memlük İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Resmi posta teşkilatı Mısır- Suriye Memlük İmparatorluğu'nda da büyük bir gelişme göstermişti. Haçlılar ile yapılan savaşlar esnasında, bilhassa Suriye'de, hemen hemen tümüyle bozulmuş olan berid teşkilatı, Sultan Baybars tarafından mükemmel bir şekilde yeniden organize edilmişti. Memlük İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Memlüklerin merkez teşkilatında da bir berid divanı yoktu ve Berid işleri Divan-ı İnşa ya bağlı olarak yürütülmekteydi. Bu görevi katib-i sır, devadar ve emir candar birlikte yürütmekteydi. Böylece hem merkezi idarenin hakimiyetini her tarafta yaymış hem de dışardan gelecek tehlikeleri başarıyla önlemişti. 8

9 Selçuklu İmparatorluğu Döneminde Haberleşme Selçuklu İmparatorluğu döneminde, posta ve istihbarat işleri birlikte düşünülmüş ve aynı kurum çatısı altında hizmete sunulmuştur. Ancak, Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan Döneminde, kendisinin istihbarat işine olumsuz bakması sebebiyle, divan-ı berid kurulamamıştır. Selçuklu İmparatorluğu Döneminde Haberleşme İslamiyet öncesi ve sonrasında padişahların büyük şehirlerde iyi veya kötü olup-bitenden haberdar olan (Sahib-i Berid)i olmuştur. Öyle ki, eğer bir kimse, haksız yere bir tavuğu veya bir torba samanı almışsa, 500 fersahlık mesafe deki padişahın bundan haberi olmuş ve bu kimseyi cezalandırmıştır. Selçuklu İmparatorluğu Döneminde Haberleşme MUSUL ATABEYLİĞİ DÖNEMİNDE HABERLEŞME Selçuklular haberleşmede güvercinlerden de faydalanmışlardır. Devletin demirbaşlarına kayıtlı güvercinler, yine devlette maaşlı çalışan ve berrac olarak adlandırılan kişilerce yetiştirilirdi, 5gr (1, 5 dirhem) ağırlığındaki kısa mesajlar güvercinlerle gönderilirdi. Büyük kalelerde, uzun mesafelerde kuşların dinlenmesi için yapılmış burc adı verilen güvercinlikler yapılmıştı. Musul Atabeyliği ndeki Berid sistemi de yapı olarak Büyük Selçuklular a benzemekteydi. Onlarda da müstakil bir Berid Divanı bulunmamaktadır. Musul Atabeyliğinde güvercinle haberleşme sisteminin geliştirildiği görülmektedir. 9

10 AKKOYUNLULARDA HABERLEŞME İslam devletlerinde berid olarak adlandırılan bu kurumun görevi, resmi haberleşmeyi temin etmek, memurların ülke içinde seyahatlerini sağlamak ve postacılıkla ilgili diğer görevleri yerine getirmekti. Akkoyunlu devletinde diğer İslam devletlerinde görülen posta teşkilat yapısı devam etmektedir. TEŞEKKÜRLER Öğr. Gör. Muazzez ERKEN 10