Hatırlarıma, geçen yılın on dokuz eylülünden, yani tam ona ilk defa rastladığım günden başlıyacağım, daha doğrusu öyle başlamak isterdim...

Transkript

1 BİRÎNCÎ BÖLÜM I Daha fazla sabredemiyerek hayat yolunda attığım ilk adımların tarihçesini yazmak için oturdum, ama bunu yapmasam da olurdu. Pek iyi bildiğim bir şey vardı : yüz yaşıma kadar yaşasam, hal tercümemi yazmaya bir daha oturmam. Hiç sıkılmadan insanın kendisi üzerinde yazı yazması için kendisine utanmadan âşık olması gerektir. Kendimi affedebileceğim bir nokta varsa o da, herkes gibi, yani okuyucunun takdirini kazanmak için yazmayıp, büsbütün başka bir gaye ile yazmanıdır. Geçen yıl başımdan geçenleri böyle birdenbire, harfi harfine yazmaya oturmuştum, ama olan bitenler beni öyle şaşırttı ki! Bunu sırf içimden gelen bir isteğin tesiri altında, ancak şimdi yapıyorum, îşle ilgisi olmıyan şeylerden, en çok da edebiyat güzelliklerinden, var kuvvetimle kaçınarak sadece olayları yazıyorum; bir edebiyatçı tam otuz yü habire yazar durur da en sonunda niçin bu kadar yıl yazı yazdığını kendisi de anlıyamaz. Ben edebiyatçı değilim, duygularımın güzel yazılışını, onların edebiyat pazarına sürüklemeyi yakışık almıyan alçakça bir hareket sayarım. Ama gene de öfkeyle hissediyorum ki duygularımı, düşüncelerimi (hattâ en bayağılarını bile) hiç yazmadan da geçip gidemiyeceğim, sırf kendisi için 8 yazmaya teşebbüs ettiği halde gene de edebiyatın tesirinden kurtulamamak, insanın üzerinde âdi bir tesir yapmaktan geri kalmıyor. Düşüncelere gelince bunlar pek bayağı şeyler de olabilir, çünkü senin kıymet verdiğin bir şeyin, başkasının gözünde hiçbir değeri olmaması pek mümkündür. Ama bunları bir yana bırakalım, işte ön söz de oldu bitti; bir daha da buna benzer bir şey olmıyacak. Haydi bakalım iş başına, gerçi herhangi bir işe, belki de bütün işlere başlamak kadar zor bir şey yoktur. II Hatırlarıma, geçen yılın on dokuz eylülünden, yani tam ona ilk defa rastladığım günden başlıyacağım, daha doğrusu öyle başlamak isterdim... Ama daha hiç kimse, bir şey bilmezken damdan düşercesine kimi gördüğümü anlatmak bayağılık olur; hem öyle sanıyorum ki böyle yazılan bir yazı bile çok bayağı bir şeydir; kendi kendime edebî güzelliklerden kaçınmaya söz verdiğim halde daha ilk satırda bu güzelliklerin tesirine kapılıyorum. Bundan başka da galiba açık

2 yazmayı sadece istemek yetmiyor. Şunu da söylemek isterim ki hiçbir Avrupa dilinde yazı yazmak, Rusça yazmak kadar güç olmasa gerek. Şu dakikada yazdığımı şimdi okudum, kendimin burada 9 yazılan şeylerden daha akıllı olduğumu görüyorum. Nasıl oluyor da akıllı bir adamın söylediği sözler, onun kafasında kalan şeylerden daha budalaca oluyor? Bu son uğursuz yıl içinde başka insanlarla karşılaştığım zaman çok defa kendim de bunun farkına vardım, bunun için de çok, pek çok eziyet çektim. Söze, on dokuz eylül gününden başlıya-cağım, ama gene de kim olduğumu, o güne kadar nerede bulunduğumu, hem de on dokuz eylül sabahı kafamda neler olabileceğini biraz olsun anlatmak için araya birkaç söz sıkıştır-malıyım ki okuyucu, belki de ben kendim, hâdiseleri daha iyi anlıyâlım. III Ben, liseyi bitirmiş bir talebeyim, şimdi yirmi bir yaşındayım. Soyadım Dolgorukiy, meşru babam, Versilov'ların eski kölesi Ma-kar Ivanov Dolgorukiy. Böylece doğuşum meşru oluyorsa da ben hiç de meşru olmıyan bir çocuğum, soyum sopum da pek şüpheli. Bu iş, yani dünyaya gelişim şöyle olmuş: bundan yirmi iki yıl önce derebeyi Versilov (asıl babam) Tula vilâyetindeki çiftliğine gelmiş, o zaman yirmi beş yaşındaymış. Öyle sanıyorum ki o zaman daha oldukça şahsiyetsiz bir adammış. Çocukluğumdan beri beni hayretlere düşüren, bütün ruhumun derinliklerine giren,10 11 hattâ uzun zaman bütün geleceğim üzerinde tesir yapan bu adamın, şimdi bile birçok şeylerde benim için büsbütün bir muamma oluşu da meraka değer. Ama iyisimi gelin de bundan daha sonra konuşalım; bu gibi şeyler öyle gelişigüzel anlatılamaz. Zaten bütün hatıra defterimi bu adam dolduracaktır. Versilov, tam o sırada, yani yirmi beş yaşındayken, dul kalmış, evli olduğu kadın yüksek tabakadanmış, ama pek de zengin değilmiş, soyadı Fanariotov olan bu kadından oğlu, bir de kızı olmuş. Kendisini böyle genç yaşta bırakarak bu dünyadan göçüp giden bu kadın hakkındaki bilgilerim pek de çok değil, hem de elimdeki belgeler arasında kayboluyor; zaten Versilov'un kendi hayatı ile ilgili şeyleri pek bilmiyorum, bu da önümde bazan, boyun eğmesine rağmen, bana karşı her zaman gururlu, azametli, çekingen davrandığını, bana kıymet vermediğini gösterir. Önceden şunu da hatırlatmak isterim ki Vesilov, hayatında oldukça büyük üç mirasın altından girip üstünden

3 çıkmış, bunların tutarı da dört yüz binden fazlaymış. Şimdi tabiî meteliği bile yok. O zaman «kim bilir niçin» köye gelmiş, hiç değilse sonraları kendisi bana böyle söylemişti. Küçük yaşta olan çocukları, her zaman olduğu gibi, akrabalarının yanındaymış; zaten Versilov, bütün hayatınca hem meşru, hem de gayrimeşru çocuklarına karşı hep böyle hareket edermiş. Bu çiftlikte köle köylülerin sayısı oldukça çökmüş; bunların arasında da bahçıvan Makar îvanov Dolgorukiy varmış. Şunu bir daha tekrarlamamak üzere hemen söyliyeyim ki, soyadına bütün hayatınca benim kadar kızan az bulunur. Bu, tabiî budalaca bir şeydir, ama ne yapayım, böyle işte. Herhangi bir mektebe girdiğim zaman, yahut yaşım itibariyle kendilerine hesap vermek zorunda olduğum herkes, kısacası herhangi bir öğretmen parçası, mürebbi, mümeyyiz, papaz, karşıma çıkan herkes soyadımı sorupta Dolgorukiy olduğumu duyunca bilmem neden, muhakkak; Prens Dolgorukiy mi? diye sormayı bir vazife sayardı. Ben de bu avarelere her zaman: Hayır, sadece Dolgorukiy, diye anlatmak zorundaydım. Bu sadece sözü en sonunda beni çileden çıkarmaya başlamıştı. Bununla beraber, meraka değer olarak, şunu da ilâve edeyim ki bunu sormıyan yoktu. Galiba bunun bazılarına hiç lüzumu da yok gibiydi; hem de bilmem ki hangi iblise bunun lüzumu olabilirdi? Ama gene de herkes, istisnasız herkes soruyordu, Sadece Dolgorukiy olduğumu duyunca da soran, her zaman beni kendisinin de niçin sor- 12 düğünü bilmediğini belirten mânâsız, budalaca, kayıtsız gözlerle süzerek çekilip giderdi. Ama okul arkadaşlarımın soruları herkesinkinden daha hakaretli olurdu. Okul talebesi, bir acemiyi nasıl sorguya çeker? Zaten şaşkına dönen, utancından kızarıp bozaran acemi, okula girişinin birinci günü (hangi okula girerse girsin) herkesin eğlencesi olur: ona emrederler, onu alaya boğarlar, uşak gibi kullanırlar. Gürbüz, tombul bir çocuk birdenbire gelip kurbanının karşısında durur, gözlerinin içine uzun, sert ve gururlu bakışlarla bakıp bir an karşısındakini süzer. Acemi talebe de onun önünde durur, korkak tabiatlı değilse yan gözle bakar, dur bakalım ne olacak, diye bekler. Bana baksana, senin soyadın ne? ' Dolgorukiy. Prens Dolgorukiy mi?

4 Yoo. sadece Dolgorukiy. '"' Ya, demek sadece! Aptal! Hakkı da yok değil ki! Prens olmadan Dolgorukiy soyadını taşımak kadar budalaca bir şey yoktur. Ben de hiç günahım olmadan bu budalalığı sırtımda taşıyıp duruyorum. Sonraları, çok kızmaya başlayınca: hep: Prens misin? diye sordukları zaman 13 Hayır, bir köylünün, eski bir kölenin oğluyum, diye cevap veriyordum. Daha sonraları büsbütün çileden çıkınca: Prens misin? zaman sert sert: dedikleri Hayır, sadece Dolgorukiy'im, eski efendim derebeyi Versilov'un gayrimeşru oğlu! Bunu da lisenin altıncı sınıfındayken uydurmuştum, gerçi budala olduğumu çok kısa bir zamanda aniadımsa da budalalıktan hemencecik vazgeçemedim. Hatırlıyorum, öğretmenlerden birisi zaten o da bir taneydi ya benim «birtakım öç alma ve siyaset fikirleriyle dolu olduğuma» kanaat getirmişti. Ama çoğunluk bu hareketimi bana hakaret gibi görünen bir sessizlikle karşılamıştı. En sonunda arkadaşlardan en acı dili olan birisi ki, kendisiyle yılda yalnız bir defa konuşurdum, ciddî bir yüzle, ama biraz yana bakarak: Böyle duygular beslemek sizin için elbette bir şeref sayılabilir, hiç şüphe yok ki bununla istediğiniz kadar övünebilirsiniz; ama ben sizin yerinizde olsam piç oluşuma gene de pek öyle sevinmezdim... Sizse sanki bayram yapıyorsunuz! dedi. O günden sonra piçliğimle övünmekten vazgeçtim. Gene tekrarlıyorum: Rusça yazmak çok güç; işte ben soyadıma kızdığımı anlatmak14. ıs için tam üç sayfa yazı yazdım, okuyucu ise benim prens değil de sadece Dolgorukiy oluşuma kızdığımı sanmıştır. Yeni baştan anlatarak kendimi temize çıkarmak için uğraşmayı kendime yakıştıramıyorum.

5 IV Böylece sayısı pek çok olan köle köylülerin arasında Makar Ivanov'dan başka bir de kız varmış. Elli yaşlarındaki Makar Dolgorukiy, onunla evlenmek niyetinde olduğunu bildirdiği zaman da bu kız on sekiz yaşındaymış. Bilindiği gibi kölelik hüküm sürdüğü sıralarda kölelerin evlenmeleri efendilerinin müsadesiyle, bazan da doğrudan doğruya emriyle olurmuş. O zaman çiftlikte bir teyze varmış; yani benim teyzem değil de kendisi de çiftlik sahibi olan teyze; ama bilmem neden sade ben değil, herkes, kendilerine hemen hemen akraba olan Versilov'un çocukları bile, ona bütün ömrünce teyze derlerdi. Bu teyzenin adı da Tat-yana Pavlovna Prutkova idi. O zaman gene o vilâyette, o ilçede kendisinin de otuz beş kölesi varmış. Tatyana Pavlovna, Versilov'un 500 kölelik çiftliğini idare etmeyip sade nezaret ediyormuş, hem de bu nezaret, işittiğime göre, en bilgili bir vekilharcın idaresinden aşağı değilmiş. Ama onun bu bilgileri beni hiç ilgilendirmez; hiç yaltaklanmadan, pohpohlamadan şunu söylemek isterim ki Tatyana Pav- lovna hem asîl hem de merakla değer bir insandır. işte bu Tatyana Pavlovna, asık yüzlü Makar Dolgorukiy'in (o zamanlar onun asık yüzlü olduğunu söylemişlerdi) evlenmesine engel olmak şöyle dursun, nedense, onları elinden geldiği kadar bu işe teşvik etmiş. Sofya An-dreyevna (on sekiz yaşındaki köle kız, yani benim annem) birkaç yıldan beri öksüzmüş; Makar Dolgorukiy'e çok saygı gösteren, hem de bilmem neden minnettarlık duyan kızın babası, ki, o da köleymiş, bu hâdiseden altı yıl önce ölüm döşeğine düşünce, söylediklerine göre hattâ son nefesini vermezden on-beş dakika önce (ki köle olduğu için zaten hiçbir hakka sahip olmadığından hal icabı bunu bir sayıklama gibi kabul etmek de mümkündü) Makar Dolgorukiy'i yanına çağırmış, bütün uşakların, orada bulunan papazın önünde kızını göstererek herkesin işitebileceği bir sesle, hem de ısrarla; «Onu büyüt ve evlen» demiş. Bu sözleri herkes duymuş. Makar Iva-nov'a gelince onun sonradan büyük bir memnunlukla mı, yoksa sadece bir vazife yapar gibi mi evlendiğini pek iyi bilmiyorum. Herhalde tam bir kayıtsızlık göstermiştir. Zaten bu adam öyle bir adammış ki daha o zaman bile «kendini göstermesini» bilirmiş. Onun için hafız yahut okumuş denemezdi (gerçi incili, ayrıca da bazı azizlerin hayatım ezbere bilir- *16 17 mis, ama bunları şunun bunun ağzından duyarak öğrenmiş), kölelere akıl hocalığı ettiği de söylenemezdi, kısacası inatçıymış, bazan bu inat tehlikeli bir hal alırmış; Makar îvanov, önce kendi onurunu

6 gözeterek konuşur, kesin hükümler verir, yani kendisinin hayret verici tabiriyle «saygı ile yaşarmış.» îşte onun o zamanki hali! Tabiî böylece herkesin saygısını kazanmış, ama, söylediklerine göre, çekilmez adamın biriymiş. Yalnız kölelikten azad edilince mesele büsbütün değişmiş, bu sefer kendisini çilekeş bir aziz, diye anmaya başlamışlar. Bunun da muhakkak böyle olduğunu söyliyebilirim. Annemin karakterine gelince, Tatyana Pavlovna, kâhyanın onu Moskova'ya okumaya göndermek için direnmesine rağmen, on sekiz yaşına kadar yanında alıkoyarak şöyle böyle terbiye etmiş, yani dikiş dikmesini, hanım kızlar gibi yürümesini, hattâ biraz da okumak öğretmiş. Annem okunabilecek kadar yazı yazmasını hiçbir zaman becerememişti. Makar îvanov ile evlenmesi onun için çoktan halledilmiş bir şeydi, hem de o zaman başına gelenleri çok güzel, çok iyi bulmuş, kiliseye nikâha giderken de böyle hâdiselerde insanın muhafaza edebileceği en sakin bir yüzle gitmiş, öyleki Tatyana Pavlovna bile ona balık lâkabını vermiş. Annemin o zamanki karakte-. rini gösteren bütün bu bilgileri gene de Tat- yana Pavlovna'dan öğrenmiştim. Versilov, düğünden tam altı ay sonra köye gelmiş. Yalnız şunu söylemek isterim ki annemle onun arasında olup bitenlerin nasıl, ne şekilde başladığını Ne öğrenebildim, ne de bu yolda beni kandıracak bir tahmin yürütebildim. Geçen yıl kendisi pek laubalice, pek «zeki» ce bir tavırla bana bunları anlatırken (ama buna rağmen gene de yüzü kızanyordu) aralarında öyle aşka falana benzer bir şey geçmediğini, bütün bunların öylece oluverdi-ğini temine çalışmıştı. Hem ben de buna büsbütün inanmaya hazırım, öylece oluverdiğine inanıyorum, hem de Rusça'da bu öylece sözü öyle nefis bir sözdür ki! Ama bununla beraber bu işin aralarında nasıl başlamış olabileceğini her zaman öğrenmek istemiştim. Bana gelince bütün bu iğrenç şeylerden bütün öm-rümce nefret ediyorum. Elbette bunu bilmek isteyişim sade küstahça bir merak yüzünden değildir. Şunu belirteyim ki geçen yıla kadar annemi hemen hemen tanımıyordum; Versi-lov'un rahatı için çocukken beni yabancı ellere vermişlerdi, ama bunu daha sonra anlatacağım, bu yüzden o zaman annemin yüzünün nasıl olabileceğini bir türlü gözlerimin önüne getiremiyorum. Eğer güzel değilse o zamanki 18 19

7 Versilov gibi bir adamı nesi kendine çekebilirdi? Bu sorunun benim için büyük önemi var, çünkü onda Versilov'un en meraklı tarafı gizleniyor, îşte ben de ahlâksızca bir maksat için değil, sırf bu sebepten öğrenmek istiyorum. Bu asık yüzlü kapalı adam, o sevimli saf tavrı ki, lüzum duyduğu zaman kim bilir nasıl (sanki cebinden çıkarır gibi) hemen takı-nıveriyordu, kendisi bana o zaman «çok budala genç bir köpek yavrusu» olduğunu, hem de öyle pek fazla duygulu da olmadığını, ama öyle işte... Ancak o zamanın genç nesli üzerinde geniş ölçüde medenileştirici bir tesiri olan Anton Goremika1 ile Politika Saks adlı ebedî eseri henüz okuduğunu söylemişti. Belki de sırf bu Anton Goremika yüzünden o zaman köye gittiğini ilâve ediyor, hem de bunu çok ciddi söylüyordu. Peki öyleyse bu «budala köpek yavrusu» annemle nasıl münasebete başlamıştı? Şu dakikada bir okuyucum olsaydı, herhalde budalaca masumluğunu kaybetmi-yerek aklının almadığı şeyler üzerinde fikir yürütmeye, karar vermeye kalkışan, bu işlere burnunu sokan çok gülünç bir delikanlıyla alay ettikleri gibi kahkahalarla gülerek benimle alay edeceği aklımdan geçti. Evet, bu işlere sahiden de henüz aklım yatmıyor, gerçi bunu hiç de övünmek için itiraf etmiyorum, çünkü Çilekeş Anton. yirmi yaşındaki bir sıngın böyle tecrübesiz oluşunun ne kadar budalaca bir şey sayıldığını bilmiyor değilim; ancak buna karşılık ben de o baya derim ki asıl kendisi anlamıyor, hem bunu ispat da ederim. Doğru, kadınlardan hiç anlamıyorum, hem anlamak da istemiyorum, çünkü ömrüm oldukça onlara tükürmeye kendi kendime söz verdim. Ama şunu da çok iyi biliyorum ki bazı kadınlar vardır, güzelliğiyle yahut sade kendisinin bildiği bir şeyle hemen insanı büyüleyiverir; ama başka birisinin de neyin nesi olduğunu anlıyabilmek için tam altı ay incelemek gerekir. Böyle bir kadını görüp âşık olmak için sadece bakmak, her şeyi göze almak da yetmez, bundan başka üstelik insanın kim bilir nasıl bir istidadı da olmalı. Bu işlerden hiç anlamıyorsam da bunun böyle olduğuna inanıyorum, zaten bunun aksi olsaydı, bütün kadınları hep birden evcil hayvanlar mertebesine indirip ancak bu şekilde yanımızda tutabilirdik, belki bunu bir çokları da isterdi. Gerçi bilmem nerede bulunan o zamanki portresini görmedim, ama birkaç yerden kesin olarak öğrendiğime göre annem çok güzel denecek bir kadın değilmiş. Demek ki kendisini görür görmez âşık olmak imkânsızdı. Gönlünü «eğlendirmek» isteseydi, Versilov, başka bir kadın seçebilirdi, zaten böyle birisi varmış, evli de değilmiş, bu da Anfisa Konstantinovna Sapojkova adında bir odalıkmış. Halbuki Anton Goremıka'yı düşünerek gelen bir adamın derebeylik haklarına dayanıp kölesinin de olsa evlilik haklarını çiğnemesi kendi vicdanına karşı

8 bile ayıptı, çünkü Versilov, birkaç ay önce, yani aradan yirmi yıl geçtiği halde, bu Anton Goremıka üzerinde çok ciddî konuşmuştu, öyle ama. Anton'un sadece atını aşırmışlardı, buradaysa karısını! Demek ki bambaşka bir şey oldu, sonunda da m-lle Sapojkova oyunu kaybetti (bence kazandı). Geçen yıl onunla konuşmaya imkân olduğu zaman (çünkü onunla her zaman konuşulmuyordu) birkaç defa bütün bu sorularla kendisini sıkıştırmıştım, ama bütün kibarlığına, aradan da yirmi yıl gibi uzun bir zaman geçmesine rağmen elinden geldiği kadar cevap vermekten kaçınmıştı. Ama ben gene direndim. Hiç değilse her zaman benimle konuşurken takındığı o kibarlıktan gelen titiz tavriyle, bir defa hatırlıyorum, tuhaf tuhaf mırıldandı: annen öyle «koruyucusu olmıyan» bir kadındı ki böylesin! sevmek değil de (böyle bir şey insanın aklından bile gelmez, hayır) kim bilir neden öyle birdenbire acıyıverirsin, uysallığı için mi ne, ama gene de nesi için? burasını kimse bilemez, ama uzun zaman acırsın, öylesine acırsın ki en sonunda bağ-lanıverirsin... «Sözün kısası, aziz dostum, ba-zan öyle olur ki bir daha yakanı kurtaramazsın!» işte bana söylediği sözler bunlardı, sahiden de böyle olmuşsa, kendi kendinin o 21 zaman ne olduğunu söylediği gibi, onu pek de öyle «budala bir köpek yavrusu» olarak kabul edemiyeceğim. Benim için gerekli olan da zaten buydu. Ama gene o zaman annemin kendisini «aczinden» sevdiğini söylemişti, elbette, kölelik hukuku gereğince mi diyecekti! Zariflik olsun diye uydurdu!. Vicdanına karşı, şerefine karşı, haysiyetine karşı yalan söyledi! Bütün bunları, tabiî annemi övmek için söylemişim gibi oldu, halbuki daha önce o zamanki halini hiç bilmediğimi anlatmıştım. Bundan başka çocukluğundan beri içinde bulunduğu, sonrada bütün hayatınca tesiri altında kaldığı o muhitin, o değersiz inanışların yenilmez kudretini çok iyi bilirim. Buna rağmen felâket baş göstermiş. Sırası gelmişken sözlerimi düzeltmeliyim: bulutlara doğru yükselirken her şeyden önce ileri sürülmesi gereken olayı unuttum, yani aralarındaki şey asıl felâketle başlamış. (Umarım ki okuyucu leb deyince leblebiyi anlamıyacak kadar saflık göstererek kendisini naza çekmez). Kısacası m-lle Sapojkova'nın «yaya» kalmasına rağmen, aralarında her şey derebeyce başlamış. Ama burada artık annemin tarafını tutmak için ortaya atılıyorum, bunu yaparken de hiç aykırı hareket etmediğimi söylüyorum. Çünkü o zamanki Versilov gibi bir adam, annem gibi bir kadınla,22

9 aralarında en derin bir sevgi bile olsa, ne, yarabbi, ne konuşabilirdi? Sefih insanlardan duymuştum, bir erkekle bir kadın birleşirken erkek hiç, konuşmadan başlarmış, ama bu tabiî, çok vahşice, mide bulandıran bir şey; buna rağmen Versilov istese bile annemle, galiba, daha başka türlü başlıyamazdı. Polinka Saks hikâyesini anlatacak değildi ya? Bundan başka zaten Rus edebiyatiyle uğraşacak vakitleri de yokmuş! Aksine, gene kendisinin söylediğine göre (bir defa coşarak anlatmıştı) köşe bucak saklanır, birbirlerini daima merdiven başlarında bekler, oradan biri geçerse kızarmış yüzlerle lâstik top gibi birer yana fırlarlarmış, bütün derebeylik haklanna rağmen de «müstebit derebeyi» en âdi bir bulaşıkçının önünde tir tir titrermiş. Ama bu işler gerçi derebeyce başlamışsa da gene öyle, pek de öyle değil, ama hakikate bakacak olursak genede bir şey anlaşılmıyor. Bunun tersine işler gittikçe karışıyor. Aralarındaki sevginin gelişerek gitgide artmış olması da bir muamma teşkil ediyor, çünkü Versilov gibilerin birinci şartı, hedefe ulaşır ulaşmaz hemen bırakmaktır. Ama hiç de öyle olmamış. Sevimli bir fındıkçı köle kadınla günah işlemek (ama annem hiç de fındıkçı değildi) sefih «genç bir köpek yavrusu» için (zaten onların hepsi, ilericiler de, geziciler de hepsi sefihtiler) sade imkânsız değil, aynı zamanda kaçınılmaz bir 23 şeydi, hele onup genç bir dul olması dolayı-siyle romantik durumunu, işsiz güçsüz dolaştığını göz önüne getirecek olursak... Ama bütün ömrünce sevmek... e, bu kadarı da fazla! Sevip sevmediğini pek temin edemem, ama bütün hayatınca peşisıra sürüklediği de inkâr edilmez. Ortaya birçok soru attım, ama asıl önemlisi var, geçen yıl annemle yakından tanışdığım, üstelik karşısındakiler! kendisine karşı suçlu bulan kaba, nankör bir köpek yavrusu gibi, ona karşı pek laubalice davrandığım halde gene sormaya cesaret edemedim. Soruysa şu: altı aydan beri evli olan, nikâh denilen şeyin kutsallığı hakkındaki kavramaların altında tıpkı zayıf bir sinek gibi ezilen, Makar îvanoviç'-ini hemen hemen bir Tanrı gibi sayan bir kadın, iki haftalık kısa bir zaman içinde nasıl olmuş da böyle bir günah işlemişti? Annem sefih bir kadın mıydı? Aksine, önceden söyliyeyim ki ondan daha temiz ruhlu olan, sonra bütün hayatınca böyle kalan bir yaratık tasavvur etmek bile güç. Bunu kendini bilmi-yerek yaptığını söyliyerek açıklamak belki de mümkün olur, yani şimdi avukatların kaatilleri, hırsızları müdafaa ederken iddia ettikleri anlamda değil, hayır, bunu o kuvvetli intibaın tesiri altında yapmış olabilir, böylece kurbanın saflığı halinde bu duygu onun benliğine en24

10 korkunç, en uğursuz bir şekilde hâkim olur. Kim bilir, belki de... elbisesinin biçimini, Paris modasına uygun saç tuvaletini, Fransız ağziyle Fransızca konuşmasını, (ki bu dilden bir şey anlamıyordu), org çalarak söylediği romansı ölesiye sevmiştir, o zamana kadar hiç görmediği, duymadığı bir şeyi sevmiştir. (Versilov ise çok güzel bir erkekmiş), belki de oldu olacak onu bütün biçimleriyle, romans-lariyle beraber delice sevmiştir, işittiğime göre kölelik devrinde köle kızların, hem de en namuslularının başından böyle şeyler geçirmiş. Bunu anlıyorum, bunu da sadece kölelik hukukiyle, «acizle» açıklıyacak kimse alçaktır! Öyleyse bu genç adamın o zamana kadar temiz kalan bir yaratığı kendine çekebilecek doğrudan doğruya ayartıcı bir kuvveti, hem de daha önemlisi böyle kendinden büsbütün ayrı bir cinsten, başka bir dünyadan, bambaşka bir topraktan olan bir yaratığı ayartıp böyle bir felâkete sürükleyebilecek bir kuvveti vardı demek? Umarım ki annem de bütün ömrünce bunun bir felâket olduğunu anlamıştır; ancak felâkete atılırken, belki bunu hiç düşünmemiştir; ama zaten bu «koruyucusu olmıyan» yaratıklar hep böyle yaparlar: bile bile felâkete atılırlar. VI Ama sorular, rezalet üzerindeki ayrıntılar yeter. annemi Makar îvanoviç'ten Versilov, 25 satın aldıktan sonra köyden gitmiş, o zamandan beri de yukarda anlattığım gibi, gittiği her yerde kenisiyle beraber sürüklemeye başlamış; tabiî uzun zaman için ayrıldığı haller müstesna; o zaman onu bu gibi hallerde kim bilir nereden çıkagelen teyzenin, yani Tatyana Pavlovna Prutkova'nın himayesine bırakırmış. Böylece Moskova'da, başka köylerde, kentlerde, hattâ yabancı illerde de yaşamışlar, en sonunda Petersburg'a gelmişler. Bütün bu olaylardan daha sonra konuşuruz, yahut konuşmaya da değmez. Yalnız şunu söyliyeyim ki annem Makar îvanoviç'ten ayrıldıktan bir yıl sonra ben dünyaya gelmişim, daha bir yıl geçince kızkardeşim, ondan sonra da onbir yıl geçince hastalıklı bir çocuk olan küçük erkek kardeşim dünyaya gelmiş, birkaç aylıkken de ölmüş. Bu çocuğu acılar içinde doğurduktan sonra annemin güzelliği de gitmiş, hiç değilse bana böyle söylemişlerdi: pek çabuk ihtiyarlamaya, solmaya başlamış. Ama Makar Ivanoviç'le teması gene de kesilmemiş. Versilov'lar nerede yaşarlarsa yaşasınlar, birkaç yıl bir yerde kaldıkları yahut oradan başka bir yere göç ettikleri zamanlarda bile, Makar Ivanoviç muhakkak «ailesine» kendine dair bir haber yollardı. Böylece biraz resmî, hemen hemen de ciddî, acayip bir münasebet kurulmuştu.

11 Beylerin hayatında bu26 gibi münasebetlere biraz da komik bir şey karışacağını bilirim, ama burada böyle bir şey olmamış. Mektuplar yılda, ne fazla,ne eksik, iki defa gelirdi, hem birbirine çok benzerdi. Mektupları ben de görmüştüm; bunlarda şahsi şeylerden çok az bahsedilirdi; aksine mümkün olduğu kadar yalnız en umumî olaylar, en umumî duygular (duygulardan böyle konuşmak mümkünse) yazılırdı; her şeyden önce kendi sağlığı bildirilir, sonra ötekilerin sağlıkları sorulur, sonra dilekler, parlak selâmlar, hayır dualar, hepsi bu kadar. Galiba bu basma kalıp sözler söylemekten, kendi duygularından kaçınmaktan ileri gelen kibarlık, bu muhitteki âdetleri bildiğini belirtmek isteği olsa gerek. «Çok lûtufkâr, sayın eşimiz Sofya Andreyevna'ya sonsuz saygılarımı arz ederim..» «Aziz çocuklarımıza ebediyete kadar devam edecek olan babalık hakkımızı helâl ederiz». Bu çocuklar, çoğaldıkça hepsi adlariyle birer birer sıralanıyordu, ben de tabiî bu aradaydım. Bununla beraber şuna da işaret edeyim, Makar Ivanoviç o kadar ince zekâlıydı ki hiçbir zaman «Saygıdeğer Andrey Petroviç»'e «velinimetim» diye yazmıyordu; gerçi her mektubunda saygı ve selâmlarını bildiriyor, ondan lütuf bekliyor, kendisini de Tannnın takdis etmesini diliyordu, Makar Ivanoviç'e verilecek cevapları hemen annem verir, konusu da onunkilerinin aynı olurdu. 27 Verislov, tabiî, bu mektuplaşma işine karışmıyordu, Makar Ivanoviç, Rusya'nın her köşesinden, her kentinden, bazan uzun zaman yaşadığı manastırlardan mektup yollardı. O manastır manastır dolaşan bir çeşit gezgin olmuştu. Hiçbir zaman, hiçbir şey istemezdi; ama üç yılda bir misafirliğe gelir, daima Vevsilov'un evinden ayrı kendi evi bulunan annemin evinde kalırdı. Bundan daha sonra konuşmak gerekecek, ancak burada sadece şuna işaret edeyim ki, Makar Ivanoviç, öyle misafir odasında kanepelere falan kurulmazdı, aksine paravananın arkasında bir yerde sessiz sessiz yerleşir, burada beş gün, bir hafta gibi kısa bir zaman yaşadı. Makar Ivanoviç'in «Dolgorukiy» soyadını çok sevdiğini, ona karşı saygı duyduğunu söylemeyi unuttum. Tabiî bu gülünç bir budalalıktı. Bunun en gülünç tarafı da prens Dolgorukiy'ler olduğu için soyadını beğenme-siydi. Çok tuhaf bir anlayış, büsbütün akıl ermez bir şey.! Bütün ailenin her zaman toplu bir halde bulunduğunu söylemiştim, tabiî aralarında ben yoktum. Ben kapı dışı edilmiş gibi bir şeydim, hemen doğar doğmaz da yabancıların yanına verilmiştim. Ama bu

12 yapılırken ayn bir maksat güdülmüş değildi, kim bilir neden öyle oluvermişti. Annem beni doğurduğu sı rada henüz gençti, güzeldi, demek ki Versi-lov'un ona ihtiyacı vardı, viyaklıyan bir çocuksa tabiî her şeye engel oluyordu, seyahat-lerdeyse daha çok... işte bunun için öyle olmuştu ki, çok kısa süren iki üç görüşmeyi saymıyacak olursak, yirmi yaşıma kadar annemi hemen hemen görmemiştim. Bu annemin duygusuzluğundan değil, Versilov'un kendisini bütün insanlardan üstün görmesinden ileri gelmiştir. VII Şimdi de büsbütün başka bir şeyden konuşacağım. Bir ay önce, yani on dokuz eylülden bir ay önce, daha Moskova'dayken onların hepsinden vazgeçip büsbütün kendi ülkeme gömülmeye karar vermiştim. Bu sözü böylece «ülküme gömülmek» diye yazıyorum, çünkü bu söz hemen hemen asıl fikrimin tam bir ifadesi olabilir, yani kendisi için dünyada yaşadığım şeyin ifadesi... «ülkümün» ne olduğunu ilerde uzun uzun anlatacağım. Moskova'da uzun yıllar süren hülyalarla dolu yalnızlık hayatımda, daha orta okulun altıncı sınıfındayken kafamda doğmuştu, o zamandan beri de belki bir an beni bırakmadı. Bütün hayatımı yuttu. Zaten o doğuncaya kadar da hülyaların içinde yaşıyor, tâ çocukluğumdan beri pırıltılı hayallerle dolu bir diyarda bulunuyordum; ama içimdeki her şeyi yutan bu asîl ülkünün doğmasiyle hülyalarım kuvvetlendi, hep birden belli bir kalıba döküldü, saçmalıktan çıkıp akıllıca bir şey oldu. Okul, hülyalara engel olmamıştı; ülküye de engel olmadı. Ama lisenin son sınıfım fena bitirdim, halbuki yedinci sınıfa kadar hep birinci gelenlerdendim, bu da gene aynı ülkünün neticesinde böyle oldu, belki de ondan çıkardığım yanlış sonuç buna sebeboldu. Böylece lise ülküye değil, ülkü liseye, daha sonra da üniversiteye engel oldu. Liseyi bitirdiğim zaman henüz yirmi yaşıma bastığım halde yalnız herkesle değil, hattâ gerekirse bütün dünya ile ilgimi kesmeye kesin olarak niyet etmiştim. Gereken kimselere, gereken kimselerin eliyle beni rahat, büsbütün rahat bırakmalarını, okumam, geçinmem için para göndermemelerini, mümkünse beni büsbütün unutmalarını (yani tabiî beni az çok hatırlıyorlarsa), nihayet üniversiteye asla girmiyeceğimi Petersburg'a yazdım. Önümde kaçınılmaz iki yol vardı, ya üniversiteye girerek okumaya devam etmek, ya da «ülkümün» gerçekleştirilmesini dört yıl sonraya bırakmak; kılım bile kıpırdamadan «ülkümün» tarafına geçtim, çünkü ona matematik bir kesinlikle inanıyordum.

13 Bütün ömrümde yalnız bir defa o da henüz on yaşımdayken bir an gördüğüm ba-30 bam Versilov (ki bu bir an içinde beni kendisine hayran bırakmaya muvaffak olmuştu), doğrudan doğruya kendisine yazmadığım halde benim mektubuma kendi eliyle verdiği cevapta hususi bir iş vadederek Petersburg'a çağrıyordu. Bu soğuk, gururlu, bana yüksekten bakan, aldırış etmiyen, beni dünyaya getirip yabancıların eline bıraktıktan sonra bu ana kadar yalnız beni tanımamak şöyle dursun, yaptıklarına pişman bile olmıyan bir adamın beni çağırması (kim bilir belki varlığım hakkında bile silik, yarım yamalak bir bilgisi vardı, çünkü sonradan anlaşıldığına göre Moskova'da yaşamam için gereken parayı da o değil, başkaları veriyormuş), evet bu adamın böyle birdenbire beni hatırlayarak tenezzül edip kendi eliyle mektup yazarak çağırması diyorum, evet bu çağırış, onurumu okşadı, kaderimi tâyin etti. Gariptir ki mektubunda (küçük bir mektup kâğıdının küçük bir sayfası) üniversite için tek bir söz bile etmeyişi, kararımı değiştirmemi istemeyişi, okumak istemediğim için sitem etmemesi hoşuma gitmişti, kısacası, her ailede olduğu gibi, buna benzer, mızmızlıklar etmiyordu, halbuki asıl fena olan da böyle hareket etmemiş olmasıydı, çünkü bu onun bana karşı kayıtsızlığını daha çok açığa vuruyordu. Oraya gitmem asıl hülyama hiç engel olmıyacağı için de gitmeye karar verdim. «Bakalım ne olacak» diye düşünü- DELlKANLI 31 yordum, «daha da olmazsa onlara kısa bir zaman, belki de çok kısa bir zaman bağlanırım». Ama bir şartla, küçük bir adımın bile beni asıldan uzaklaştıracağını görür görmez onlarla hemen ilgimi keser, her şeyi bırakıp kendi kabuğuma girer saklanırım. Evet, kabuğuma, «içine girer, tıpkı bir kaplumbağa gibi saklanırım» bu kıyaslama çok hoşuma gidiyordu. Bütün bu son günlerde Moskova'da bir deli gibi oraya buraya gidip gelirken: «Yapayalnız kalmıyacağım, diye fikir yürütüyordum, şimdiye kadar geçirdiğim müthiş yıllarda olduğu gibi, artık bir daha hiç yalnız kalmıyacağım, oradakilerin hepsini beğensem, bana saadet verseler, hem kendileriyle tam on yıl yaşasam bile gene kendisine hiçbir zaman ihanet etmiyecegim ülküm benimle beraber olacaktır». Önceden işaret edeyim, işte bu tesir, daha Moskova'dayken açıklaşan, sonra beni Petersburg'ta da bir an bile bırakmıyan bu ikilik (çünkü Petersburg'ta onlarla ilgiyi kesip uzaklaşmak için son mühlet olarak ileri sürmediğim bir gün var mıydı bilmem, işte bu ikilik diyorum), galiba o yıl yaptığım dikkatsizliklerin, birçok iğrençliklerin, hattâ bir-çok

14 alçaklıkların, tabiatiyle de budalalıkların başlıca. sebeplerin dendi. Elbette, birdenbire daha önce hiç olmıyan bir babam meydana çıkıyordu. Bu fikir32 Moskova'da yola çıkmaya hazırlanırken de, vagonda gelirken de beni sarhoş ediyordu. Bir babam oluşu bir şey değildi, hem ben de pek öyle ince duygulardan, yaltaklanmalardan hoşlanmam, ama bu adam daha önce beni tanımak bile istememiş, hattâ küçük düşürmüştü, bense bütün bu yıllar onun için emercesine (hülyadan böyle konuşmak mümkünse) hülya kurmuştum. Çocukluğumdan beri bütün hülyalarım onunla doluyor, onun çevresinde dönüyor, en sonunda onun üzerinde toplanıyordu. Onu seviyor muydum, yoksa ondan nefret mi ediyordum? Bunu söyliyemem, ama o varlığiyle bütün geleceğimi, hayat üzerindeki düşüncelerimi dolduruyordu, bu da öylece kendiliğinden olmuş, ben büyüdükçe o da beraber büyümüştü. Moskova'dan ayrılmama, çok büyük başka bir olay da, çekici bir şey de sebebolmuş-tu, onun yüzünden daha o zaman, hareketimden üç ay önce (yani ortada Petersburg lâfı bile yokken) kalbim kabarıyor, hızlı hızlı atı--yordu. Beni bu bilmediğim okyanusa çeken başka bir sebep de şuydu: oraya doğrudan doğruya başkalarının «hem de kimlerin!» kaderinin hâkimi, efendisi olarak gidecektim. Ama içimde kaynıyan duygular öyle zorbaca değil, iyi kalblice duygulardı, sözlerim yanlış anlaşılmasın diye bunu önceden bildiriyorum. Bundan da başka Versilov, işte küçük bir ço- cuk, liseyi yeni bitirmiş bir talebe geliyor, diye düşünerek (eğer beni düşünmeye tenezzül ediyorsa) bu işe çok şaşabilirdi. Bense o zamana kadar onun en gizli taraflarım öğrenmiştim, yanımda da, çok önemli bir belge vardı, öyle ki bu sırn kendisine bildirseydim ömründen birkaç yıl feda ederdi (şimdi bunu kesin olarak bilmiyorum). Ama, ortaya birçok bilmece attığımı görüyorum. Olaylar olmadan duygular anlatılmaz. Hem de bütün bunlardan sırası gelince yetecek kadar bahsedilecektir, zaten bu niyetle de kalemi elime aldım. Yoksa böyle yazmak bir sayıklamaya yahut dumana benziyor. VIII nihayet, belli edilen tarihe kesin olarak geçebilmek için şimdilik kısaca, iki söz arasında şunu söyliyeyim ki onların hepsini, yani Versilov'u, annemi kızkardeşimi (kızkarde-şimi ömrümde ilk defa görecektim), büyük bir sıkıntı, hemen hemen sefalet içinde yahut sefaletin eşiğinde buldum. Bunu daha Moskova'dayken öğrenmiştim; ama gözlerimle gördüğüm kadarını aklımdan bile geçirmemiştim. Bu adamı, bu «müstakbel babamı» çocukluğumdan beri hemen hemen parlak bir ışık içinde gözlerimin önüne getirmeye alışmıştım, her yerde de o, mutlaka en önde gelmeliydi, Delikanlı I F.: 3 I FOR.: 3/434

15 başka türlü olamazdı. Versilov, hiçbir zaman annemle beraber bir evde yaşamamıştı, ona her zaman ayrı bir ev tutardı; bunu da tabiî kendilerinin o iğrenç «âdabı muaşeret» leri uğruna yapıyordu. Ama burada Semionovski mahallesinde, ara sokakta, tahta bir evde hepsi bir arada oturuyorlardı. Artık bütün eşyalar Tutu'ya verilmişti, öyle ki bu durum karşısında Vesüov'dan gizli, cebimdeki esrarlı altmış rublemi bile anneme verdim. Evet esrarli, çünkü bunları iki yıldan beri bana her ay verilen beşer rublelik cep harçlığımdan biriktirmiştim; biriktirme işi de «ülkü»mün doğuşunun birinci gününden başlamıştı, bunun için Versilov bu paralara dair hiçbir şey bilmemeliydi. Benim bu yardımım denize atılan bir damla su gibi gelmişti. Annem çalışıyordu, kızkardeşim de eve dikiş alıyordu; Versilov, bir iş yapmıyor, hırçınlık ediyor, oldukça pahalıya mal olan eski âdetlerini değiştirmeden eskisi gibi yaşamaya devam ediyordu. Hele yemekte durmadan homurdanıyordu, bütün tavırları da müsbetçiteydi. Ama annem, kızkardeşim, Tatyana Pavlovna, ölü Androni-kov'un (bundan üç ay önce ölen bir daire müdürü, aynı zamanda Versilov'un işlerine bakan birisi) birçok kadınlardan ibaret ailesi ona bir Tanrı gibi tapıyorlardı. Ben böyle bir şeyi tahmin etmiyordum, işaret edeyim ki 35 Versilov dokuz yıl önce daha çok zarifti. Hülyalarımda onu bir çeşit parlak ışık içinde gördüğümü daha önce söylemiştim, bunun için o zamandan bu zamana kadar geçen yalnız dokuz yılda bir insan nasıl böyle ihtiyarlar, çökebilirdi? Hemen o anda bir hüzün, acıma, utanç duydum. Petersburg'a geldiğim gün ona ilk bakışım hayatimin en ağır duyuşlarından biri olmuştu. Ama o hiç de ihtiyar değildi, henüz kırkbeş yaşındaydı; ona daha derinden bakınca hatırımda kalan güzelliğinden daha şaşırtıcı bir şey buldum. O zamanki gösterişten, şıklıktan, hattâ zariflikten az bir şey kalmakla beraber hayat, sanki bu yüzde eskisinden daha meraklı, ilgi uyandıran bir iz bırakmıştı. Halbuki sefalet, onun başarısızlıklarının ancak onda yahut yirmide biriydi; ben de bunu çok iyi biliyordum. Yoksulluktan başka çok daha ciddî bir şey vardı, Versilov'un prens Sokolskiy'lerin aleyhine açtığı, bir yıldan beri de sürüp gelen miras dâvasını kazanmak ümidi henüz kaybolmuş değildi, Versilov da gelecekte, en kısa zamanda yetmiş bin yahut daha da fazla değerde bir mülkün sahibi olacaktı. Yukarda bu Versilov'un hayatında üç mirasın altından girip üstünden Çıktığını söylemiştim, işte gene kendisini bir miras kurtarıyordu! Dâva en yakın bir zamanda mahkeme kararına bağlanacaktı. Ben de36

16 37 tam bunun üstüne gelmiştim. Doğru, ümide kapılarak kimse borç para vermiyordu, para alacak bir yer de yoktu, şimdilik dayanıyorlardı. Ama Versilov, bazan bütün gün evden dışarda bulunmakla beraber kimseye de baş vurmuyordu. Bir yıldan fazla bir zamandan beri sosyeteden kovulmuş bulunuyordu. Peters-burg'da tam bir ay yaşamış olmama rağmen bu olay, bütün gayretlerimi harcadığım halde, benim için, gene anlaşılmadan kalmıştı. Versilov, suçlu muydu, değil miydi, işte benim için önemli olan buydu, ben de zaten bunun için gelmiştim! Bu arada kendileriyle bütün ömrünce temasta bulunmaya muvaffak olduğu bütün büyük şahsiyetler kendisinden yüz çevirmişlerdi, bu da çok bayağı, hem de en kötüsü bütün «sosyetenin» gözünde rezaletle kanşık sayılan bir hakaret yüzünden olmuştu. Olaysa bundan bir yıldan fazla bir zaman önce Almanya'da geçmiş, hattâ Versilov, prens Sokolskiy'lerden birisinden herkesin Önünde bir tokat yemiş, buna karşılık onu düelloya çağırması gerekirken çağırmamış. Bu yüzden çocukları bile (meşru olanlar), yani oğlu ile kızı ondan yüz çevirerek ayn yaşamaya başlamışlardı. Doğru, Fanariotovlar'la ihtiyar prens Sokolskiy'in (Versilov'un eski dostu) vasıtasiyle oğlu da, kızı da sosyetenin en yük- sek muhitinde uçuyorlardı. Ama bütün bu ay ona dikkat ederken çok gururlu bir adam olduğunu, sosyetenin onu kendi muhitinden attığına değil, tersine onun sosyeteyi kendi yanından kovduğuna kanaat getirdim, çünkü öyle bağımsız görünüyordu ki! Ama bakalım böyle görünmeye hakkı varmıydı, işte zaten beni heyecanlandıran da buydu! Bütün hakikati en yakın bir zamanda öğrenmeliydim, çünkü ben bu adamı yargılamaya gelmiştim! Kuvvetli olduğumu henüz ondan gizliyordum, ama, onu ya büsbütün tanımam, ya da büsbütün kendimden uzaklaştırmam gerekti. Uzaklaştırmak, benim için çok zor olacaktı, ben de bu yüzden azap çekiyordum. Nihayet tam bir itirafta bulunayım; bu adam benim için kıymetliydi! Şimdilik de onlarla bir çatı altında yaşıyor, işime gidip geliyor, bir kabalık etmemek için kendimi zor tutuyorum. Hattâ kendimi hiç tutmuyordum. Bir ay beraber yaşadıktan sonra kesin bir anlaşma için ona baş vurma-maya imkân olmadığını gün geçtikçe daha çok anladım. Gururlu adam, bana ruhumun derinliklerine kadar hakaret eden bir muamma gibi karşımda duruyordu. Bana karşı pek sevimli davranıyor, hattâ benimle şaka ediyordu, ama ben böyle şaka etmekten ziyade çatiş-mak için vesile arıyordum. Kendisiyle ara-38 mızda geçen bütün konuşmalar her zaman bir çeşit iki mânahhk taşıyordu, yani kısacası o benimle düpedüz alay ediyordu. Zaten Moskova'dan geldiğim günden beri beni ciddî karşılamamışti. Niçin böyle yaptığını bir türlü anlıyamıyordum. Doğru, o karşımda

17 içerisine girilemiyen bir muamma gibi kalmaya mti-vafîak oldu; ama ben de gel benimle ciddi davran, diye yalvarmaya tenezzül etmezdim. Hem de onun çok garip, karşı konulamıyacak çeşit çeşit usulleri vardı ki bunlara karşı ne yapacağımı, nasıl davranacağımı ben de kes-tiremiyordum. Kısacası bana pek «toy» delikanlıya muamele eder gibi muamele ediyordu, bunun böyle olacağım pek iyi bilmeme rağmen hemen hemen dayanamıyacağım bir şey de buydu. Bunun neticesi ben de ciddî konuşmayı bırakıp beklemeye başladım, konuşmaktan bile hemen hemen vazgeçtim. Şimdilik birisini bekliyordum, onun Petersburg'a gelmesiyle hakikati kesin olarak öğrenecektim; son ümidim ondaydı. Her ne olursa olsun ilgimi kesmeye kesin olarak karar vermiş, tedbirlerimi de almıştım. Yalnız anneme'acıyordum, ama... «ya o, ya ben» annemle kızkardeşime teklif etmek istediğim de işte buydu. Hattâ gününü bile seçmiştim; ama şimdilik işime devam ediyordum. ÎKÎNCÎ BÖLÜM 39 Bu on dokuz eylül günü Petersburg'daki «hususi» işime girişimin ilk ayının aylığını da alacaktım. Bu işi isteyip istemediğimi bana sormamışlardı bile, öylece tuttular; galiba gelişimin ilk günü de beni bu vazifeye yerleştirdiler. Bu bana karşı pek kaba bir hareketti doğrusu, ben de hemen hemen itiraz etmek istemiştim. Bu iş ihtiyar prens Sokolskiy'in evindeydi. Ama hemen o anda itiraz etmek, onlarla derhal ilgiyi kesmek demekti, bu, gerçi beni hiç korkutmuyordu, yalnız asıl gayelerime zarar verebilirdi; bunun için vazifeyi şimdilik sessizce kabul ettim, ses çıkarmamakla da itibarımı korumuş oldum, önceden şunu anlatayım ki çok zengin, hem de nazır payesinde olan bu prens Sokolskiy'in Vers-lov'un dâva ettiği (birkaç nesilden beri yoksulluk içinde olan) Moskova'h prens Sokols-kiy'lerle hiçbir akrabalığı yoktu, îki aile de sadece aynı soyadını taşıyorlardı. Ama ihtiyar prens gene de onlarla ilgileniyor, içlerinden de soyca en büyük olan bir prensi seviyordu, bu da genç bir subaydı. Versüûv'un daha pek yakın zamanlara kadar bu ihtiyarın işleri üzerinde büyük bir tesiri varmış, hem de prensin imiş, tuhaf bir ahbaplık doğrusu,40 41 çünkü bu zavallı prensin, yalnız benim yanına girdiğim günlerde değil, galiba her zaman, ahbaplığın devam ettiği müddetçe dahi ondan çok korktuğunu farkettim. Ama, artık çoktan beri görüşmiyorlardı; Versilov'u şerefsizlikle suçladıktan o hareket de prensin ailesini ilgilendiriyordu; ama bu arada Tatyana Pav-lovna çıkagelmiş; işte

18 onun vasıtasiyle ben de çalışma odasında «bir delikanlıya» ihtiyacı olan ihtiyarın yanına yerleştirilmiştim. Bu arada prensin Versilov'un hoşuna gidecek bir şey yapmayı, yani ona doğru ilk adımı atmayı çok istediği anlaşılıyordu. Versilov da buna Müsaade etmişti, ihtiyar prens bu işi, bir generalden dul kalan kızı burada bulunmadığı bir sırada yapmıştı, o Petersburg'da bulun saydı herhalde böyle bir adımın atılmasına müsaade etmezdi. Bunun üzerinde de sonra konuşuruz, ama şuna işaret edeyim ki Versilov'a karşı tuhaf bir şekilde davranmalan, beni hayrete düşürmüş, ondan yana bende birtakım fikirler uyandırmıştı. Mademki hakaret gören bir ailenin başı, hâlâ Versilov'a karşı saygı duymaya devam ediyor, diye düşürtüyordum, öyleyse Versilov'un alçaklığına dair. söylentiler de ya mânâsız, ya da hiç olmazsa iki manalıdır, îşte bu durum da bir dereceye kadar işe girerken beni itiraz etmemek zorunda bırakmıştı; işe girerken bütün bu noktalan incelemeyi umuyordum. Kendisini Petersburg'da bulunduğum Tatyana Palovna o zaman garip bir rol oynuyordu. Onu hemen hemen unutmuştum, böyle bir itibarı olacağını da ummuyordum. Daha önce Moskova'da yaşadığım zaman kendisiyle üç dört defa karşılaşmıştım, beni bir yere yerleştirmek gerektiği zaman, hem de Tuşar'ın o kötü pansiyonuna girerken yahut daha sonra aradan iki yıl geçince liseye nakledilirken, hâtırasını hiç unutmadığım Nikolay Seminoviç-'in evine yerleştirildiğim sırada kim bilir pereden, kim bilir kimin dileğini yerine getirmek için çıkagelirdi. Gelince de bütün o günü benimle geçirir, çamaşırlanmı, elbisemi kontrol eder, arabaya binerek benimle beraber Kuznetskiy ile şehre gidip gelir, bana gerekli eşyaları satın alırdı, kısacası bütün çeyizimi son sandığına, çıkınına varıncaya kadar hep yerleştirirdi; bu işleri görürken de durmadan çıkışır, azarlar, paylar, sınar, bilmem sanki hepsi benden daha iyi olan tanıdıkların, akrabalann, bilmem daha kimlerin hayali çocuklarım bana örnek gösterir, hattâ beni çimdiklerdi, daha da olmazsa mutlak itip kakardı, hem de birçak defa... oldukça da acıtırdı. Sonra beni yerleştirip her şeyi yoluna koyunca da birkaç yıl için sırra kadem basardı. İşte ben Petersburg'a gelir gelmez gene beni yerleştirmek için meydana çıkmıştı. Vücutça zayıf, ufak tefek bir kadındı, kuş gagasını42 43 andıran sivri burnu, şahin gözü gibi keskin bakışlı gözleri vardı. Versilov'a bir köle gibi hizmet eder, papanın karşısında boyun eğdikleri gibi önünde eğilirdi, ama bunu, kanaati böyle gerektirdiği için yapıyordu. Aradan az zaman geçtikten sonra Tatyana Pavlovna'ya herkesin her yerde saygı gösterdiğini herkesin kendisini tanıdığını

19 hayretle gördüm, ihtiyar prens Sokolskiy ona sonsuz bir saygı gösteriyordu; prensin ailesi de, Versilov'un o gururlu çocukları da, Fanariotov'lar da onu sayıyorlardı, halbuki o, dikiş dikerek, dantelâ yıkıyarak geçiniyor, mağazadan eve iş alıyordu. Onunla daha ilk konuşmamızda atıştık, çünkü hemencecik, altı yıl önce yaptığı gibi bana çıkışmak istedi; o zamandan beri de her gün atışmaya devam ediyorduk; ama bu arasıra iyi konuşmamıza engel olmuyordu, aradan bir ay geçtikten sonra da kendisini âdeta beğenmeye başladım, karakteri bağımsız olduğu için herhalde... Ama bunu kendisine söylemedim. Beni bu hasta ihtiyarın yanına sadece «eğlendirmek» için yerleştirdiklerini, bütün görevimin de bu olduğunu hemen anladım. Tabiî bu benim gücüme gitti, derhal tedbirlerimi alacaktım, ama aradan çok geçmeden bu tuhaf ihtiyar, üzerimde acımaya benzer, beklenmedik bir tesir bıraktı, ay sonuna doğru da kendisine garip bir şekilde bağlandım, hiç değilse kabalık etmek niyetimi bıraktım. Prensin yaşı altmıştan fazla değildi. Burada tam bir mesele çıkmıştı. Prens bundan bir buçuk yıl kadar önce sinir buhranı geçirmiş; bir yere gidiyormuş, yolda aklını oynatmış, öyle ki rezalet gibi bir şey çıkmış, bundan Petersburg'-da da bahsedilmiş. Böyle hallerde her zaman olduğu gibi prensi derhal yabancı bir memlekete götürmüşler, ama beş ay kadar sonra ansızın, hem de büsbütün iyileşerek geri dönmüşse de memuriyeti bırakmış. Versilov, çok ciddî (hem de oldukça hararetle), prensin hiç delirmediğini, sadece bir çeşit sinir buhranı geçirdiğini tasdik ediyordu. Versilov'un bu hararetli sözlerine hemen mim koydum. Ama şuna işaret edeyim ki ben de hemen hemen onunla bir fikirdeyim, ihtiyar, bazen yaşına yakışmıyacak kadar havailik ediyordu, söylediklerine göre eskiden hiç böyle bir şeyi yokmuş. Gene söylediklerine göre eskiden kim bilir nerede, kim bilir kimlere parlak fikirler verirmiş, hele bir kere kendisine verilen bir ödevi büyük bir başanyla başardığı için göze girmiş. Kendisini bir aydan beri yakından tanıdığım için ondan öyle pek kuvvetli bir müşavir olabileceğini hiç tahmin etmezdim, buhranından sonra kendisinde elden gel-i kadar çabuk evlenmek gibi ayn bir istida-44 dm geliştiğini fark etmişler (ama ondan böyle bir şey görmedim), bu bir buçuk yıl içinde bu fikiri gerçekleştirmeye kaç defa kalkışmışmış. Bunu sosyetede de biliyorlarmış, böyle şeylerle ilgilenmeyi sevenler de ilgi gösteriyor-larmış. Ama böyle bir niyet, prensin çevresini saran bazı kimselerin menfaatine hiç uygun gelmediğinden ihtiyarı her yandan gözetliyorlardı. Prensin ailesi kalabalık değildi; yirmi yıldan beri duldu, şimdi her gün Moskovadan dönmesi beklenilen generalden dul kalan yalnız genç bir kızı vardı, prens de hiç şüphesiz ondan çok korkuyordu. Ama ihtiyarın birçok uzak

20 akrabaları vardı, bunların da çoğu, hemen hemen fakir denecek bir durumda olan akrabalardı; bundan başka himaye ettiği birçok erkek, kadın evlâtlıkları, vasiyetnamesinden birer pay bekledikleri için general karısının ihtiyarı gözetlemesine yardım ediyorlardı. Üstelik Örensin gençliğinden beri (bilmem gülünç müdür, değil midir) yoksul kızları evlendirmek gibi garip bir âdeti vardı. Onları yirmi beş yıldan beri kocaya vermeye devam ediyordu, bunlar ya uzak akraba kızları, ya karısının kim bilir hangi yeğenlerinin üvey kızları, ya da vaftiz ettiği çocuklardı, hattâ uşağının kızını bile evlendirmişti. Onları önce daha küçük kızken evine alır, mürebbiyelerin, Fransız kadınlarının elinde büyütür, sonra iyi okullarda okutur, en sonunda da çeyiz vere- rek evlendirirdi. Bütün bu evlâtlıklar her zaman çevresinde kaynaşır dururlardı. Evlatlıklar evlenince, tabiî, birçok yeni kız çocuğu doğuruyorlardı; bu kızlar da evlâtlık olmaya can atıyorlardı: prens de oraya buraya vaftiz etmeye gider, bütün bu kalabalık da prensin doğum gününü kutlamaya gelirdi, bütün bu işler ihtiyarın çok hoşuna digiyordu. Prensin hizmetine girince, sosyetede herkesin kendisine tuhaf gözlerle baktığı, eskiden olduğu gibi kendisine aklı başında bir insana yapılması gereken muamelenin yapılmadığı yolunda ağır bir inancın ihtiyarın kafasına yerleşmiş olduğunu gördüm (halbuki böyle bir şeyi fark etmek hiç de mümkün değildi); bu duygu, en neşeli sosyete toplantılarında bile aklından çıkmıyordu. Bunun neticesi olarak ihtiyar kuruntu etmeye, herkesin bakışlarında bir şeyler sezmeye başlamıştı. Halâ deli olduğundan şüphe ettiklerini düşünmek, galiba onu çok üzüyordu; hattâ bazan beni bile güvensizlikle süzdüğü oluyordu. Herhangi bir kimsenin onun için böyle bir söylenti yaydığını yahut bunu tasdik ettiğini duysaydı, bu yumuşak tabiatlı adam herhalde o kimsenin amansız düşmanı olurdu, îşte bu noktayı göz önünde bulundurmanızı dilerim. Sunuda ilâve edeyim ki ilk günlerde ona karşı kabalık et-meyişimin sebebi de buydu; hattâ prensi ne şelendirmeye, eğlendirmeye muvaffak olduğum zaman memnunluk duyuyordum; bu itirafın haysiyetime dokunacağını sanmıyorum. Prens paralannın büyük bir kısmını işletiyordu. Hastalığından sonra büyük anonim şirkete ortak olarak girmişti, şirket de çok itibarlıydı. Gerçi şirketin işlerini başkalan çeviriyorlardı, ama o da çok ilgi gösteriyordu, ortaklann toplantılarına gidiyordu, murahhas üyeliğe seçilmişti, idare kurulu toplantılarının oturumunda bulunuyor, söylevler veriyor, yalanlıyor, gürültü ediyor, bunları yaparken de, galiba zevk duyuyordu. Söylev vermekten pek hoşlanıyordu, çünkü hiç