TÜRKİYE DE HIV İLE YAŞAYAN KİŞİLERİN HASSASİYET/SAVUNMASIZLIK ARAŞTIRMASI/DEĞERLENDİRMESİ

Transkript

1 United Nations Development Programme in Eastern Europe and the CIS project Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Doğu Avrupa ve BDT Projesi TÜRKİYE DE HIV İLE YAŞAYAN KİŞİLERİN HASSASİYET/SAVUNMASIZLIK ARAŞTIRMASI/DEĞERLENDİRMESİ Üçüncü Taslak Rapor SOSYOLOJİ DERNEĞİ 2007 Ankara 1

2 Bu rapordaki görüşler hazırlayan uzmanlara aittir ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın görüşlerini yansıtmayabilirler Copyright 2007 United Nations Development Programme Tüm hakları saklıdır. 2

3 İçindekiler Sayfa Yazarlar... 5 Teşekkür... 5 ÖZET... 6 Bölüm 1: GİRİŞ... 9 Türkiye de HIV Yayılmasına Genel Bakış Türkiye de HIV enfeksiyonu için risk faktörleri Türkiye de HIV ile yaşayan kişilerin sosyo-ekonomik durumu Türkiye de HIV ve AIDS konusunda geliştirilen politikalar HIV ve AIDS Mevzuatı Eğitimden yararlanma Çalışma olanaklarından yararlanma Sağlık hizmetlerinden yararlanma Türkiye de HIV ile yaşayan kişilerin için Sosyal Güvenlik Türkiye deki HIV ile yaşayan kişiler için sağlık hizmetleri HIV ile yaşayan kişilerin bakım ve tedavisi HIV ile yaşayan kişiler için mevcut diğer hizmetler Sonuç BÖLÜM 2 TOPLUMSAL HARİTALAMA HIV ile yaşayan kişilerin coğrafik dağılımı Araştırma için Bölgelerin Seçimi Bölüm 3: Metodoloji HIV pozitifler ile kişisel mülakatlar Örneklemin özellikleri Odak gruplar Veri Analizi BÖLÜM 4: Türkiye de HIV ve AIDS le Yaşamak Sağlık hizmetlerine erişim Tanı ve ifşa etme HIV tedavisi HIV-dışı Tedavi Sağlık hizmetlerine erişimi arttırma Eğitime erişim Eğitime erişimin iyileştirilmesi İstihdama erişim İş arama İş yaşamı İstihdam olanaklarını iyileştirme Topluma Katılım Tartışma Bölüm 5: Öneriler BÖLÜM 6: Ulusal Düzeyde Öneriler Türkiye de Yaşayan HIV pozitif Kişilerin Hassasiyet Değerlendirmesi için Birinci Yuvarlak Masa Toplantısı Anahtar tartışma konuları ve öneriler Türkiye de HIV ile Yaşayan HIV Pozitif Kişilerin Hassasiyet Durumlarının Değerlendirilmesi için İkinci Yuvarlak Masa Toplantısı

4 Temel Tartışma ve Öneriler Tavsiyeler Ülke Raporunu nasıl değiştirebilir ya da ülke raporuna nasıl katılabilir Özet Politika önerileri Eğitim: Formel (örgün) ve enformel (uzaktan) eğitim faaliyetleri geliştirilmeli Mevzuat düzenlemeleri: HIV pozitif kişilerin temel insan haklarından, eğitim, sağlık ve istihdam haklarından faydalanabilmelerini sağlayıcı biçimde mevcut yasaların düzenlenmesi gereklidir Sivil Toplum Kuruluşlarına daha fazla destek gerekli Ekler Ek 1. Tutarlılık Matrisi Ek 2. Boşluklar Ek 3. HIV ile yaşayan kişilerin haklarına ve önemine ilişkin Anayasa maddelerinin özetleri Ek 4. Ana STKlar Ek 5. İlgili STKlar Ek 6. STKların Şehirlere göre Dağılımı Ek 8. STK Yuvarlak Masa Toplantısı Katılımcı Listesi (A) Ek 9. Yuvarlak Masa KAtılımcı Listesi (B) Referanslar KISALTMALAR Bölüm 4: K: Katılımcı HS: Hizmet Sağlayıcı IS: İstihdam sağlayıcı E: Eğimci, öğretmen 4

5 Yazarlar Bu çalışma Sosyoloji Derneği nden Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu, Doç. Dr. Nilay Çabuk Kaya, Yrd. Doç. Dr. Feryal Turan ve Araştırma Görevlisi Dr. Elif Kuş tarafından yürütülüp raporlanmıştır. Teşekkür Bu çalışma projeye maddi destek sağlayan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve bağımsız HIV ve AIDS uzmanlarının katkılarıyla tasarlanmış ve uygulanmıştır. Proje süresince, UNDP ile Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu ndan beş ülkeden gelen araştırma ekiplerine yön gösterme yapabilme amacıyla üç çalışma toplantısı düzenledi. Yine UNDP araştırma ekibine içerik desteği sağlama amacıyla bir çok görüşme yaptı. Pozitif Yaşam Derneği, yine bir sözleşme çerçevesinde, veri toplama ve nihai ülke raporunu inceleyerek görüş bildirme konularında destek verdi. Aynı zamanda, Ankara da bulunan HATAM ve Numune Hastaneleri HIV ile yaşayan kişilerle yapılan görüşmeler konusunda yardımlarda bulundu. Araştırma ekibi aynı zamanda Türkiye deki HIV ve AIDS tablosunun en gerçekçi bir şekilde ortaya çıkmasını sağlamak amacıyla, Sağlık Bakanlığı ndan Ulusal Eylem Planı nın uygulanmasından sorumlu olan birçok uzmanla işbirliği içinde çalıştı. Bu çalışmaya sağladıkları maddi ve teknik destek için UNDP ulusal ve Bölgesel ofislerindeki personele teşekkürlerimizi sunuyoruz. Bunun yanında Sosyoloji Derneği, Pozitif Yaşam Derneği, HATAM ve Numune Hastanesi ne de tüm destekleri için en içten teşekkürlerimizi iletiyoruz. Bunun yanında bu araştırmayı gerçekleştirmemize katkısı olan tüm katılımcılara (HIV ile yaşayan kişiler ve kuruluş temsilcilerine) minnettarız. 5

6 ÖZET Bu rapor, Türkiye de HIV ve AIDS ile ilişkili sosyal savunmasızlıkları açıklamayı amaçlamaktadır. Bu araştırma HIV ile yaşayan kişilere karşı var olan damgalamayı ve savunmasızlıklarını azaltmak için belirli stratejiler ve tavsiyeler belirleyecektir. HIV salgın hastalığı tüm dünyada yayılmaktadır ve HIV ile yaşayan insanların sayısı Türkiye de de artmaktadır. Türkiye de resmi olarak ilk AIDS vakası 1985 yılında kayda geçirilmiştir. Sağlık Bakanlığı nın sağladığı veriye göre 1985 ve 2006 arasında rapor edilen HIV ve AIDS vakalarının toplam rakamı dür. Ancak, HIV ve AIDS vakalarının gerçek rakamı belirsizdir. Ulusal düzeyde gönüllü danışma merkezlerinin az olması, testlerin yetersiz değerlendirmeleri ve HIV enfeksiyonun fark edilemediği uzun asemptomatik (belirti vermeyen) dönemi nedeniyle gerçek rakamın kayıt edilenden daha yüksek olması beklenebilir. Türkiye de HIV ve AIDS ile yaşayanların çoğunluğu erkektir (%69) ve kadınların oranı göreli olarak azdır (%31). Sağlık Bakanlığı verilerine göre, temel bulaşma biçimi heteroseksüel cinsel ilişkidir (1341 kayda geçmiş enfeksiyon), bunu erkek erkeğe ilişki (207 enfeksiyon) ve enjeksiyonla uyuşturucu kullanımı (120 enfeksiyon) izlemektedir. Ne var ki, pek çok kayda geçilen vakada (599) temel bulaşma yolu bilinmemektedir ve bu rakamların daha ileri incelenmeye tabi tutulması önerilmektedir. Hastalık ile yaşayan az kişi olması sebebiyle HIV Türkiye de önemli bir sağlık problemi olarak görülmemektedir. Ancak, dikkate alınması gereken Türkiye de HIV in yayılmasını arttırmayla ilişkili pek çok risk faktörü bulunmaktadır. Türkiye de HIV/AIDS in salgın düzeyi ve uyuşturucu kullanımının düşüklüğü dikkate alındığında ticari seks işçilerinin hastalığın Türkiye deki temel taşıyıcısı olduğu görüşü mantıklı olmaktadır. Aynı zamanda Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği nden gelen seks işçilerinin Türkiye ye turist vizeleriyle geldikleri ve seks işçisi olarak çalıştıkları dikkate alınmalıdır. İlk AIDS vakası 1985 yılında kaydedilmesine rağmen ulusal politikalarda HIV ve AIDS bir öncelik olarak görülmemektedir. HIV/AIDS ile ilgili konularda üç komisyon oluşturulmuştur: 1987 de Yüksek AIDS Komisyonu, 1993 de AIDS Danışma Kurulu ve 1996 da Ulusal AIDS Komisyonu. Ulusal AIDS Komisyonu (UAK) başlangıcından bu yana yıllık toplantılar organize etmektedir. UAK Türkiye için tek tanımlanmış karar mekanizmasıdır, ancak üyelik çeşitlidir ve üyeleri her zaman toplantılara katılmamaktadır. Bu nedenle Komisyon un etkinliği sınırlı kalabilmektedir. HIV için ayrılan sınırlı bütçe hem genel olarak halk için hem de HIV ile yaşayan kişiler için sağlık hizmetlerinin kalitesindeki ve çeşitliliğindeki ilerlemelerde temel sınırlama olmaktadır den bu yana serolojik testler kan ve organ bağışçıları ve kayıtlı seks işçileri için zorunlu tutulmaktadır ve 2002 bu yana HIV testi çiftler evlenmeden önce zorunlu hale getirilmiştir. HIV testi uygulayan tüm sağlık merkezleri sonuçları Sağlık Bakanlığı na rapor etmektedir de HIV/AIDS bulaşıcı hastalıkların kod sistemlerine dâhil edilmiştir. Anayasa da HIV ile yaşayan kişilerin temel hak ve özgürlüklerini tümüyle kullanabilmesini sağlayacak bir referans yoktur. Pek çok ülkede görüldüğü savunmasız gruplara erişimi güçleştirecek ve hedef önleme aktivitelerini uygulanmasını zorlaştıracak şekilde, Türkiye de de hastalığın başlangıç aşamasında damgalama ve ayrımcılık yaygındır. HIV ile yaşayan çocukların eğitim haklarına işaret eden hiçbir yasal düzenleme bulunmamaktadır, ancak bu çocuklar genel Anayasal haklardan faydalanabilmektedirler. HIV ve AIDS ile yaşayan çocuklar için eğitimde yasal düzenleme eksiklikleri Türk yasalarında önemli bir boşluktur. 6

7 Türk yasaları hali hazırda işyerinde HIV ile yaşayan kişilere karşı ayrımcılığa işaret etmemektedir. Türkiye deki İş Kanunu na göre (Kanun No. 4857: tarih madde 5.), dil, ırk, cinsiyet, politik görüş, felsefi inanç, din veya benzer nedenlerden dolayı iş ilişkilerinde ayrımcılığın yapılmasına izin verilemez. HIV ile yaşayan kişilere karşı yapılan ayrımcılık, ayrımcılık karşıtı ve işçi hakları ile ilgili ulusal çerçeveye önemli ek bir faktör sunmaktadır. İşverenler genellikle HIV ile yaşadığı bilinen kişilerin işten çıkarılmasını işi sona erdirmek için hiçbir meşru zemin olmadığı hallerde dahi alakasız nedenlerle haklı göstermektedirler. HIV ile yaşayan kişilerin tedavisi ve sağlık hizmetlerinin tüm safhaları çeşitli sağlık sigortası sistemleri (örneğin Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar ve BAĞ-KUR) tarafından karşılanmaktadır. HIV ile yaşayan kişiler antiretroviral tedavi dâhil olmak üzere HIV ve AIDS ile ilgili ilaç tedavilerinde devlet tarafından parasız olarak sağlanmasıyla garanti altına alınmıştır. STK lar, Türkiye de HIV ve AIDS konusunda en aktif ve etkili çalışan ulusal paydaşlardandır. STK ların aktivitelerinin kapsamı sınırlıdır ancak çoğunluğu ergenler, öğrenciler, halk ve özellikle savunmasız gruplar için eğitim malzemeleri yayınlama ya da eğitim programları yürütmek gibi eğitim programları gibi savunma ve bilgi, eğitim ve iletişim faaliyetleriyle ilgilenmektedirler. Hastalığı önlemeye yönelik STK lar yanında, HIV ile yaşayan insanlar için destek sağlayan iki STK HIV ile yaşayan kişilerce kurulmuştur. HIV ile yaşayan insanlar çoğunlukla İstanbul, İzmir, Ankara ve Antalya gibi kentsel alanlarda bulunmaktadır. Aynı zamanda HIV ve AIDS vakaları tüm kentlerde tanımlanmaktadır ancak HIV ile yaşayan kişilerin çoğunun 15 milyondan fazla nüfuslu İstanbul da yaşamakta olduğunu söylemek mümkündür. Bilinen HIV vakalarının İstanbul da olmasının temel nedeni, kırsal bölgelerde HIV pozitif taşıdıklarını düşünen kişilerin durumlarının ortaya çıkmasından korktukları için taşınmalarıdır. Bu sorunun yanı sıra, kırsal bölgelerde yaşayan hastalar tedavi görebilmek için büyük şehirlere uzun mesafeler seyahat etmek zorunda kalmaktadırlar. Türkiye de HIV ile yaşayan insanların durumlarını anlamak için, bu çalışma üç farklı veri toplama yöntemi kullanmaktadır. Bunlar 1) HIV ile yaşayan insanların toplumsal bağlamına özel bir odaklanma ile birlikte Türkiye de HIV ve AIDS üzerine salgın hastalıklarla ve polis araştırmaları literatür taraması; 2) HIV ile yaşayan kişilerle derinlemesine mülakat; ve 3) Kurumların (örneğin eğitim, sağlık ve istihdam) temsilcileriyle birlikte odak grup tartışmaları Araştırma ekibi 20 mülakat gerçekleştirmiştir: bunların 16 sı HIV ile yaşayan insanlarla; üçü tanesi HIV pozitif çocukların aileleriyle (bir baba ve 2 anne); biri ise HIV pozitif kişinin eşiyle yapılmıştır. Bu araştırma Türkiye deki HIV pozitif nüfusun uygun dağılımını yansıtabilmek için amaçlı örneklem yöntemini benimsemiştir. 16 katılımcıya Pozitif Yaşam Derneği, üçüne Ankara daki Üniversite Tedavi ve Araştırma Merkezi (HATAM) ve birisine Ankara Numune Hastanesi aracılığıyla ulaşılmıştır. Araştırma ekibi mülakatları yüzyüze veya telefon görüşmesi şeklinde Ankara ve İstanbul da gerçekleştirmiştir. Türkiye deki HIV pozitifler bu çalışmanın hedef kitlesini oluşturmaktadır. Tüm katılımcılar İstanbul, Ankara, İzmir ve Antalya da Türkiye deki HIV ve AIDS vakalarının yoğunlaşmasına karşılık gelen kentsel alanlardan seçilmiştir. Araştırıma ekibinin ve işbirliği yapılan organizasyonların çabalarına rağmen, görüşmecileri bulmak oldukça zor olmuştur. Örneklemde HIV pozitiflerin çoğunluğunun yaşadığı İstanbul büyük bir orana sahip olmasına rağmen, araştırmada Ankara dan ve Malatya, Konya ve Iğdır gibi şehirlerden de HIV pozitif kişiler yer almıştır. Araştırma ekibi Birleşmiş Milletler tarafından belirlenen hedef risk gruplarından eşit sayıda kişi 7

8 ile görüşmeye yapmakta başarılı olmuştur: ticari seks işçileri ve erkek erkeğe ilişkiye girenler. Bu araştırma için enjeksiyonla uyuşturucu kullanan kişiler ile mülakat yapmak mümkün olmamıştır. Odak Grubu tartışmalarının temel amacı HIV ile yaşayan kişilere karşı toplumun genel düşünce ve tutumlarını anlamaktır. Araştırma ekibi eğitim kurumlarının, iş sektörü ve sağlıkla ilgili kurumların temsilcileriyle odak grupları oluşturmuştur. Pozitif Yaşam Derneğinin önerisi ile sağlık sektörünün temsilcileriyle bir ilave dördüncü odak grup toplantısı daha yapılmıştır. Odak grup toplantıları Ankara (2) ve İstanbul da (2) gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın ana bulguları, üç sektörde- sağlık, eğitim ve istihdam- karşılaşılan güçlükleri işaret etmektedir: Bireysel mülakatlar HIV ile yaşayan kişilerin kendilerine karşı yüksek damgalama gördüklerini ortaya çıkarmıştır. Odak gruplar bu bulguları onaylamışlardır. Çoğunluğu profesyonellerden olmak üzere üç sektörden temsilciler HIV ile yaşayan kişilere yönelik damgalama tutumunu rapor etmişlerdir. Bu profesyoneller kendi başlarına bu gerçeği açıkça belirtmişlerdir ve bu konuyla ilgili bilgi eksikliğinin temel neden olduğunu açıklamışlardır. HIV ile yaşayan kişilerle ilgilenen sağlık profesyonelleri aynı zamanda bazı kurumsal yetersizliklerin tıbbi personel arasında hastalığın bulaşma korkusuna katkıda bulunduğunu belirtmektedirler. Tüm HIV tedavi masrafları sosyal güvenlik kurumunca karşılanmaktadır, ancak psikolojik tedavi ve destek HIV ile yaşayan kişilere temin edilmemektedir. Psikolojik danışmanlık bazı doktorlar tarafından gönüllüce verilmektedir, ancak HIV ile yaşayan kişilere sistemli psikolojik destek eksikliği mevcuttur. Bu nedenle, sağlık çalışanları bu hizmet için mali desteğe ihtiyaç olduğunun altını çizmektedirler. İstihdamla ilgili problemlerin en önemlisi emeklilik fonu ve sosyal güvenliğin bürokratik süreçleridir. HIV ile yaşayan kişilerin ana destek kaynağı kendi aileleridir. Aynı zamanda hizmet sağlayıcılardan (özellikle bulaşıcı hastalıklar uzmanlarından) ve STK lardan (örneğin Pozitif Yaşam Derneği) destek almaktadırlar. STK ların çalışmalarına katkıda bulunan HIV ile yaşayan kişiler kendi özsaygılarının arttığını belirtmişlerdir. HIV ile yaşayan kişiler ve profesyoneller tarafından yaygın olarak bahsedilen problemler ülkede HIV ile yaşayan kişilerin görünmezliği; farkında olunmama ve göz ardı edilme gibi problemlerdir. 8

9 Bölüm 1: GİRİŞ Bu rapor, Türkiye de HIV ve AIDS ile ilişkili sosyal savunmasızlıkları açıklamayı amaçlamaktadır. Bu araştırma HIV (PLHIV) ile yaşayan kişilere karşı var olan damgalamayı ve savunmasızlıklarını azaltmak için belirli stratejiler ve tavsiyeler sunmaktadır. Türkiye nin nüfusu 70.5 milyondur 1. Türkiye nin nüfusunun 2010 yılında 76 ve 2025 yılında ise 88 milyona varması beklenmektedir 2. Türkiye dünyada HIV salgınının en yüksek hızla yayıldığı bir bölge olan Asya ve Avrupa arasında bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye Güney ve Orta Asya dan çıkıp Avrupa doğru giden uyuşturucu geçiş güzergâhında bulunmaktadır. HIV in yaygın olduğu ülkelere (Ukrayna, Rusya) coğrafik yakınlığı nedeniyle, HIV in yayılma riski Türkiye için oldukça yüksektir. HIV in hızlı yayılma riski yüksektir. HIV/AIDS in Türkiye deki yayılma düzeyi ve düşük ilaç kullanımı dikkate alındığında, seks işçileri Türkiye de bu hastalığın yayılmasının temel nedeni olarak kabul edilmektedir 3. Ayrıca Doğu Avrupa dan ve eski Sovyetler birliğinden seks işçilerinin turist vizesi ile geldiği ve seks işçisi olarak çalıştıklarının belirtilmesi gerekmektedir. Doğu Avrupa yüksek yaygınlık oranı Türkiye üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ticaret ve turizmin Türkiye de HIV in yayılma riskini artırdığını varsaymak mantıklıdır 4. Türkiye de ilk AIDS vakası ile 1985 yılında tespit edilmiştir. Yirmi yıl sonra, araştırmalar Türk toplumunda HIV/AIDS hakkında bilgi düzeyinin yeterli olmadığını göstermektedir 5. Bazı çalışmalar yüksek risk gruplarındaki HIV bilgi düzeylerini ergenler, sağlık çalışanları, seks işçileri ve turizm sektöründe çalışanları içeren örneklemlerle incelemiştir 6. Diğer çalışmalar kuaför salonlarında çalışanlar 7, 1 ADNS 2008 rakamı 2 Nüfus Bürosu, P.Altan, UNGASS Indicators Country Report: Reporting Period January 2003-December Ankara:MOH; (2006); P Ay and S.Karabey, Is There A Hidden HIV/AIDS Epidemic in Turkey: The GAP Between the Numbers and The Facts, Marmara Medical Journal, 19 (2): Ay and Karabey, U. Ertuğrul, HIV/AIDS: Current Status in Turkey and Policies of the Ministry of Health. AIDS Sava ş ı m Bulletin, 38: (2001); M. Kontas. HIV/AIDS in the World and Turkey. In S. A. Simsek (Ed.), 6th Turkey AIDS congress book (pp ). Istanbul: Markon Press V.Duyan et.al., Surgeons attitudes toward HIV/AIDS in Turkey, AIDS Care, 13: ; 2001; S Köksal, et.al., The Knowledge Levels of the People Working in the Tourism Sector on AIDS. In E. T. Çetin (Ed.), 2nd Turkey AIDS Congress book (pp ). Istanbul: AIDS Combat Society Press ; S.Savaşer,. Knowledge and Attitudes of High School Students About AIDS: A Turkish Perspective. Public Health Nursing, 20: ; A.Unsal et.al., Level of knowledge of Nurses About AIDS in Several Health Services of Eskisehir. General Medical Journal, 9: 53-58,1999.; Yıldırım, 2003; cited in N. Acaroğlu,. Knowledge and Attitudes of Mariners About AIDS in Turkey. Journal of the Association of Nurses in AIDS Care, 18 (1): L. Dönmez. Akdeniz Üniversitesi Turizm Yüksek Okulu ve Beden Eğitimi ve Spor Yüksek Okulu Öğrencilerinin Cinsel Tutum ve Davranışları HIV/AIDS, 4 (2): ; Deniz, et al.,. Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlar Konusunda Üniversite Öğrencilerinin Görüşleri HIV/AIDS, 7 (2). 2004; N. Güler, et al., Lise Öğrencilerinin HIV/AIDS Konusundaki Bilgi Düzeylerinin Belirlenmesi HIV/AIDS, 6 (1). 2003;B. Demirtaş, Bir Üniversitenin Eczacılık Fakültesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Cinsel Yolla Bulaşan 9

10 üniversite ve lise öğrencileri 8 dahil olmak üzere genel toplumsal örneklem gruplarının HIV ve AIDS e karşı tutumlarını incelemektedir. Bu araştırmaların temel bulgusu, HIV i önleme ve bulaşma yolları hakkında eğitime ihtiyaç olduğunun altını çizmektedir. Campell 9, kadınların toplumsal cinsiyet rolleri ve toplumsal cinsiyet tabakalaşması nedeniyle, HIV in bulaşmasında yüksek risk altında olduğunu belirtmiştir. Türkiye ye özgü toplumsal cinsiyet rolleri kadınları daha savunmasız bırakmakta ve böylece kadınlar HIV enfeksiyon riski altında bulunmaktadırlar. BM AIDS Türkiye Durum Analizi 10 raporunda belirtildiği gibi Türkiye de kadının üreme sağlığı düzeyi gelişmiş ülkeler ile karşılaştırıldığında düşüktür. Türkiye de HIV Yayılmasına Genel Bakış 1985 yılında ilk AIDS vakasının belirlenmesinden beri, yılları arasında resmi olarak rapor edilmiş toplam HIV ve AIDS vaka sayısının 2544 e ulaşmıştır. Tablo 1 de görüldüğü gibi 1985 yılında sadece 2 hasta vardır, ancak 1990 yılında 33 yeni vakaya, 2000 yılında 158 yeni vaka ve 2006 yılında 290 yeni vakaya ulaşarak her yıl yeni HIV teşhislerinin toplam rakamı artmıştır. Rakamlardaki bu artış artan testlerin/ölçümlerin sonucu olabilir (örneğin küresel fon tarafından finase edilen Türkiye HIV/AIDS Önleme ve Destek Programı tarafında yürütülen projeler yoluyla). Tablo 1.Yıllara göre rapor edilmiş HIV/AIDS vakaları Yıl Vaka HIV (+) Toplam Hastalıklara İlişkin Bilgileri HIV/AIDS. 2005; G. Ekuklu, et al Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Öğrencilerinin HIV/AIDS Konusundaki Bilgi Tutumları ve 1996 dan Buyana Değişimi. HIV/AIDS, 8 (1) Ş. Aras, et. al. Lise Öğrencilerinin Tutum ve Davranış Özellikleri, Sağlık ve Toplum, 14:78-87, 2004 S. Bulduk, et al. Adölesanların HIV/AIDS Bilgi Düzeyleri ve Hastalığa Karşı Sosyal Önyargıları Sted, 15(8) ; İnce et al., İstanbul İli Silivri İlçesi Adolesan Dönem gençliğinin AIDS ve Stigma Konusunda Çeşitli Eğitim Yöntemlerinin Etkinliği. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi, 69 (3):63-69, Kişioğlu, et al., Isparta daki Kuaför ve Güzellik Salonlarında HIV/AIDS Konusunda Bilgi ve Durum Değerlendirmesi. HIV/AIDS, 6 (2)., C. A. Campbell, Women, Families, and HIV/AIDS: A Sociological Perspective on the Epidemic in America. Cambridge: Cambridge University Pres UNAIDS Türkiye Durum Analizi

11 Toplam Kaynak: de HIV/AIDS verileri. Bununla beraber gerçek HIV ve AIDS vakalarının sayısı belirsizdir. Birçok araştırmacının belirttiği gibi, gerçek HIV ve AIDS sayısı rapor edilmiş (kaydedilmiş) olandan oldukça yüksektir 11. Rapor edilmiş vakların gerçek rakamın altında olmasının temel nedeni sistem ile alakalı olabilir: Türkiye deki HIV ve AIDS vakalarının geniş anlamda denetleyen bir sistemin olmaması verilerin güvenilirliğinin değerlendirilmesini imkansız hale getirmektedir. Buna ek olarak, ikinci dönem denetleme, gözetim ve değerlendirme sistemleri mevcut değildir. HIV hastalığının asemptomatik seyrinin uzunluğu, HIV oluş sıklığını doğru tamin etmeye engel olmaktadır. HIV hakkındaki bilgisizlik ve damgalama dahil olmak üzere sosyal faktörler, doğru gözetim ve izlemeye sınırlar getirmektedir; bu faktörler nüfusun genelinde test yaptırma ve önleme düzeyini geliştirme çabalarına engel oluşturmaktadır. Türkiye de HIV hastalığının yayılmasına katkıda bulunan faktörler şu şekilde belirtilebilir 12 : Seks işçilerinin, özellikle kayıtsız çalışanların sayısındaki artış Gelişmiş bir turizm sektörü Nüfus hareketleri Yurt dışında (örneğin Avrupa) çalışanların sayısının yüksek olması Son yıllarda uyuşturucu kullananların sayısındaki artış 11 V.Duyan ve G. Yıldırım A Brief Picture of HIV/AIDS in Turkey, AIDS Patient Care and STDs,.17(8): , 2003; A.Tümer,. HIV/AIDS and other Diseases Infected by Sexual Relations in Manual for Centers of Testing and Voluntary Counseling.Ankara :General Directorate of Primary Health Care of MOH, Tümer, p.31 11

12 Geleneksel değer ve normlar hala önemli bir etkiye sahip olmasına rağmen, endüstrileşme, kentleşme ve eğitim, sosyal ve kültürel değişmelere neden olmuştur. Bu değişimlerin sonucu, Türkiye nin bazı bölgelerindeki gençler daha önceki nesillerden daha fazla cinsel özgürlüğe sahip olmuştur ve bunlar HIV dahil olmak üzere Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıkların (CBH) daha fazla riski altındadır. Bu bağlamda, gençlerin cinsel ve üreme sağlığı ile ilgili tutumları ve davranışları uzman, eğitimci ve sağlık personeli tarafından yeterli düzeyde değerlendirilmelidir 13. Cinsel hastalıkların (CBH) bulaşması sadece cinsel ilişki ile değil aynı zamanda prezervatif kullanımı ile de ilgilidir. Sosyal ve kültürel değişmeler nedeniyle, gençler için üreme sağlığı hakkında eğitim gereklidir 14. HIV/AIDS li kişilerin çoğunluğu erkektir (69%) ve kadınların oranı göreli olarak düşüktür (%31) 15. (Bakınız Tablo 1). Tüm kaydedilmiş vakalar içinde erkek-kadın oranı 2:1 dir 16. HIV ile yaşayan kadınların sayıları azdır ancak kadınların artan oranda korunmasız gruplardan olduğu belirtilmelidir. Table 2. Vakaların cinsiyet ve yaşa göre dağılımı. Yaş grupları Erkek Kadın Toplam ve üzeri Bilinmeyen Toplam Sağlık Bakanlığı (2006) Türkiye de HIV enfeksiyonu için risk faktörleri Türkiye de HIV in yayılmasının epidemolojik modeli heteroseksüel ilişkinin temel bulaşma yolu olduğu Afrika ya benzemektedir 17 Sağlık bakanlığının istatistiklerine göre, temel bulaşma yolu heteroseksüel cinsel ilişkidir (1343 enfeksiyon), bunu erkek erkeğe ile cinsel ilişki (207 enfeksiyon) ve enjeksiyonla uyuşturucu kullanma izlemektedir (120 enfeksiyon) (Bakınız Ek 7). Bilinmeyen 599 vakanın erkek olması nedeniyle bunların erkekler arası ilişki veya enjeksiyonla uyuşturucu kullananlar kategorisine girmesi mümkün görünmektedir. Türkiye de sex işçileri, erkek erkeğe 13 Aras et al., (2004). 14 Dönmez, 1999; Deniz, et al., 2004; Güler, et al., 2003; Demirtaş, 2005; Ekuklu, et al., 2005, Aras, et. al., 2004, Bulduk, et al., 2006, İnce et al., Tümer, Ay ve Karabey,: s:92, Ay ve Karabey, s:92,

13 ilişki, enjeksiyonla uyuşturucu kullanımı üzerine güvenilir hiç bir veri bulunmamaktadır. Son dönem işlevsel araştırmalar erkek erkeğe ilişkide ve enjeksiyonla uyuşturucu kullanımı sırasında virüsün yayılma riskinin daha yüksek olduğunu göstermiştir 18. Bu hastalıkla yaşayanların sayısının az olması nedeni ile Türkiye de HIV/AIDS önemli bir sağlık problemi olarak kabul edilmemektedir. Duyan ve Yıldırım a 19 göre genç nüfus ve cinsel yolla bulaşan hastalıklar Türkiye de artan HIV vakalarının temel nedenidir. HIV ve AIDS in politikalar, projeler ve eylemler arasında öncelikli hale gelmesini sağlamak için bilimsel araştırmaların arttırılmasına ve insanlara kendilerini nasıl koruyacaklarını öğretmek için eğitim programlarının düzenlenmesine acil ihtiyaç vardır. Türkiye de HIV ile yaşayan kişilerin sosyo-ekonomik durumu HIV ve AIDS hakkında güvenilir veri sınırlı olmasına rağmen, Türkiye de HIV ve AIDS ile yaşayan kişilerin sosyal bağlamı ve kültürel çevreleri ile ilgili bilgi kaynakları bulunmaktadır. Bunlar devlet raporlarını (özellikle Sağlık Bakanlığının) ve devlet dışındaki kurumların ve STK ları içermektedir. Örneğin, Numune Hastanesinin (Ankara) yaptığı araştırmaya göre, 67 vaka bulunmaktadır bunların %76,2 si erkektir. Bu araştırmadaki kişilerin yaş ortalaması 39,8 dir 20. Diğer bir araştırma Hacettepe ve Numune Hastanesi kliniklerinde yapılmıştır. Bu araştırma %67,6 sı erkek olmak üzere HIV ile yaşayan 76 kişi rapor etmektedir. Bu araştırma aynı zamanda Sağlık Bakanlığı nın bulaşma yolları üzerine bulgularını desteklemektedir. Bu araştırmaya göre eş yoluyla hastalığın bulaşması büyük oranda yurtdışında cinsel ilişkiye girme yoluyla olmaktadır (%37). Bu araştırmada HIV ile yaşayan kişilerin çoğunluğu evlidir. (%55.5) 21. İstanbul, Ankara, İzmir de pozitif HIV ile yaşayan 36 kişi hakkında yapılan diğer bir araştırma, HIV/AIDS ile yaşayan kişilerin sosyo-ekonomik durumları hakkında bazı bilgiler vermektedir. Bu kişilerin 3 te 2 si erkek, %33,3 ü yaş aralığındadır. %58,3 üne hastalığın cinsel ilişki yoluyla bulaştığı rapor edilmiştir. %50 si evlidir ve %36,1 i lise mezunudur. %25 i yeşil kart sahibidir. %55,6 sı düzenli bir gelir getiren işe sahip değildir. Düzenli işi olmayanların oranı %47,1 dir. %78,8 i ailesinden destek almaktadır 22. UNGASS Ülke Raporuna göre 23, nüfusun sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel özellikleri kadar demografik karakteristikleri de HIV dahil olmak üzere cinsel yolla 18 Altan P, Akin L, Baltes R, Fenton K, Taylor C. Second Generation Surveillance of STI and HIV in Turkey, Entre Nous No 65 p Duyan and Yıldırım, Eren et al., HIV/AIDS Olgularında Ölüm Nedenleri. Türk HIV/AIDS T ı p Dergisi, 6, Güven et al. HIV/AIDS Hastalarında Yaşam Süresi Üzerine Etkisi Olan Faktörlerin İncelenmesi: İki Merkezden 15 Yıllık Takip Sonuçları. Türk HIV/AIDS T ı p Dergisi, Akıncı & Öz, HIV/AIDS li Hastaların Tedaviye Uyumunu Etkileyen Psikososyal. Türk HIV/AIDS T ı p Dergisi, 6, UNGASS Country Report Turkey, Sağlık Bakanlığı, 2006, 13

14 bulaşan hastalıkların hızla yayılmasında önde gelen faktörlerdir. Ancak, iş durumu, gelir, medeni durum, sosyal güvenlik durumu vb. hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Türkiye de HIV ve AIDS konusunda geliştirilen politikalar İlk HIV vakasından 20 yıl sonra, HIV hala ulusal politikada öncelikli sorun olarak kabul edilmemektedir. HIV ile ilgili temel kilometre taşları şu şeklide belirtilebilir: 1985 de Ulusal AIDS Komisyonu, 1987 de AIDS Yüksek Komisyonu, 1996 da AIDS ve Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıkları İzleme ve Değerlendirme Kurulu ve Ulusal IDS Komisyonu dahil olmak üzere Türkiye de HIV ve AIDS i izlemek üzere pek çok ulusal komisyon kurulmuştur. 24 Ulusal AIDS Komisyonunun (UAK) genel amacı HIV ve AIDS e karşı ile ulusal tepkiyi arttırmaktır. Bu komisyona Sağlık Bakanlığı başkanlık etmektedir. Bir SYK olan Türkiye Aile Planlama Derneği ise UAK ın sekreteryasını oluşturmaktadır. Türkiye Aile Planlama Derneği bu komisyon aktivitelerini, Sağlık Bakanlığının denetiminde organize eder. Devlet kurumlarından, üniversitelerden, STK lardan 30 ulusal katılımcının katkısı ile kurul 1996, 2002 ve 2007 de ulusal hedef ve stratejileri belirlemiş ve önleme, teşhis-tedavi ve sosyal destek, kanunlaştırma, bilgi yayma ve araştırmagibi bileşenleri içeren bir eylem planı hazırlamıştır. Ulusal AIDS Komisyonu (UAK) 1996 da kurulmasına rağmen, tamamen verimli olamamıştır. Türkiye için tek karar verme mekanizmasıdır fakat üye sayısı gereğinden fazladır ve bazıları düzenli olarak toplantılar katılmamışlardır. Bu yüzden etkililiği ve duyarlılığı sınırlı kalmaktadır de HIV/AIDS vakalarının açıklanması, mahremiyete saygı kapsamına alınmıştır da ise Birleşmiş Milletlere bağlı Türkiye HIV/AIDS Tema Grubu kurulmuştur. Destek sağlayan diğer uluslararası kuruluşlar Birleşmiş Milletler Kadın için Kalkınma Fonu (UNIFEM) ile işbirliği dahilinde Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu dur (UNFPA) da Ulusal AIDS Komisyonunun başlangıç aşamasından bu yanan bir üyesi olan İnsan Kaynakları Geliştirme Vakfı, Türkiye Ulusal AIDS Plan ının hazırlanma sürecine katılmıştır. 27 Haziran 2001 de BM Genel Kongresi HIV/AIDS üzerine özel oturumda HIV/AIDS üzerine Bağlılık Deklerasyonunun benimiştir. Aynı zamanda Avrupa Birliği Avrupa ve komşu partner ülkelerde hastalığın yayılma nedenlerini anlama ve hastalıkla mücadele etmek için düşünce, araştırma ve yenileme çabaları süreci başlatmıştır. Türkiye 1987 den beri bu programın başlangıcından beri Avrupa Komisyonu tarafından fonlanan AvrupaHIV projesinin parçası olagelmiştir ve Paris teki AvrupaHIV merkezine düzenli olarak HIV/AIDS ile ilgili veriler yollamaktadır. Türkiye de HIV ile ilgili temel endişe sağlık bilgi sistemlerinin doğruluğu ve pek çok kişinin gönüllü test yaptırmasını engelleyen HIV ile ilişkilendirilen yaftalamadır de yeni Ulusal HIV/AIDS Stratejik Çerçevesi için yeni ulusal amaçlar ve stratejilerle birlikte geliştirildi. AB nin desteğinin hedef alanları eğitim, uygun sağlık hizmetlerinin kelitesinin arttırılması, inceleme ve araştırmanın geliştirilmesi ve Türkiye de HIV ve diğer cinsel yolla bulaşan hastalıkların önlenmesine yönelik aktivitelerin arttırılmasıdır. Türkiye de HIV/AIDS ile mücadeleye için özgül ana projeler aşağıdaki gibidir: Türkiye de Üreme Sağlığı Programı (AB Projesi): Bu projenin amacı Türkiye de 24 A.Namal,. AIDS li Dünyamız ve Ülkemiz ( Our Country and World with AIDS). DATE of ACSESS: genel_saglik_aids_ dunya_ulkemiz.shtml,

15 özellikle kadınlar olmak üzere nüfusun cinsel ve üreme sağlığı statüsünü geliştirmektir. Bu projenin özel amaçları cinsel ve üreme sağlığı ile ilgili hizmet kullanımını artırmak ve insan hakları ve tercihlerini daha iyi destekleyecek politika koşullarını geliştirmektir. Bu program mevcut hizmetlerin kalitesini ve hizmetlere erişimi arttırmayı amaçlayan Kadın Sağlığı ve Aile Planlaması için Ulusal Stratejisinin uygulanmasında Sağlık Bakanlığı na doğrudan destek vermektedir. Yukarıda bahsedilen bazı programlar tarafından fonlanan projeler aşağıdaki gibidir: Annelik ve Yenidoğan Sağlık Konularında Toplum Farkındalığını Artırma için Kitle İletişim Araçları Kampanyası. Bu program cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV/AIDS i kapsamaktadır. Saglık Bakanlığının il Sağlık Labratuvarlarına ve Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkesine labratuvar araçları sağlama. Bu labratuvarlarda HIV/AIDS testleri yapılmaktadır. Türkiye de Cinsel Yolla Bulaşan hastalıklar ve HIV hakkında araştırma 25. En son olarak Sağlık Bakanlığı, Küresel Fon tarafından desteklenen Türkiye de HIV/AIDS in Önlenmesi ve Desteklenmesi Projesini ( ) yürütmüştür. Bu proje seks işçilerini, enjeksiyonla uyuşturucu kullananları, erkek erkeğe ilişkiye girenleri ve mahkumları kapsamayı amaçlamaktadır. Bu projenin amacı, seks işçilerinin, uyuşturucu kullananların ve homoseksüellerin koruyucu hizmetlere ulaşımlarını artırmaktır; gönüllü danışma hizmetlerine halkın erişimini sağlama, HIV/AIDS ile yaşayanlara psiko-sosyal destek hizmetlerine ulaşmalarını sağlama, HIV/AIDS ile yaşayanlara hukuksal destek sağlamak için yasaları iyileştirmek ve hapishanelerde HIV i önleme programlarına erişebilirliği arttırmaktır. Bazı devlet ve sivil toplum kuruluşları şu anda bu projeye katılmış durumdadırlar: Deri ve Zührevi Hastalıklar Dispanseri, Yeni Sağlık ve Eğitim Derneği, DOKARGENÇ (Doğu Karadeniz Bölgesi Gençlik Derneği), Pozitif Yaşam Derneği, KAOS-GL (Gay- Lezbiyen Derneği), KLIMIK (Klinik Mikrobiyoloji ve Enfeksiyon Hastalıkları Derneği), HRDF (İnsan Kaynakları Gelişim Fonu). HIV ile yaşayan kişileri destekleme projeleri HIV/AIDS Önleme ve Destek Programı çerçevesinde yürütülmesine rağmen, HIV/AIDS ile yaşayan kişilerin refahı günümüz siyasetlerinin önceliği değildir. Ancak Ulusal Eylem Planı için hazırlanan taslak raporu tedaviye erişim, danışma hizmetlerinin, hukuksal ve sosyal desteğin güçlendirilmesi girişimlerini içermektedir. Taslakda yer alan konular şunlardır: Cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV/AIDS için daha güçlü bir kayıt sistemi, ulusal kayıt ve değerlendirme planı, anneden çocuğa HIV tranferini önleme hizmetleri, risk grupları için önleyici hizmetler. Fakat ne yazık ki hala Ulusal Eylem Planı bitirilememiş ve açıklanmamıştır. HIV ve AIDS Mevzuatı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda, HIV ile yaşayanların temel hak ve özgürlüklerine ilişkin referans bulunmamaktadır. AIDS i Önleme Raporu 26 HIV ile yaşayan kişiler için sivil haklar ile ilgili bazı bilgiler sağlamaktadır (Bakınız Ek 3). Türkiye de HIV ile Yaşayan Kişilerin Haklarının İhlali üzerine olan Rapor 27 toplam 103 hak ihlalinin 25 Europeant Parliament: Combating HIV/AIDS in the Neighbouring Countries of the EU, Briefing Note, December Human Resources Development Foundation The Prevention of AIDS Report, Ulusal AIDS Komisyonu Pozitif Yaşam Derneği, A Report on the Violation of Rights of People Living with HIV in Turkey,

16 olduğu belirtilmiştir. Örneğin, rapor HIV taşıyan kişilerin bazı sağlık kurumlarına kabul edilmediği, HIV pozitif annenin doğum yapmaya uygun olmayan yerlerde çocuğunu doğurmak zorunda bırakıldığı ve yetersiz diş tedavisine maruz kaldığını gösteren bulguları incelemiştir. Diğer belgelenen ihlaller şunları içermektedir: Eğitim hakkı ihlalleri İşe son vermeler Seks işçilerine zorunlu HIV testi Özel yaşam ve kişisel takdir yetkisinin ihlali Homoseksüellere, enjeksiyon ile uyuşturucu kullananlar gibi yüksek risk gruplarına karşı damgalama ve ayrımcılık Türkiye de yaygındır yılında, zorunlu serolojik test bazı savunmasız gruplara uygulanmıştır. Örneğin, hapishanelerde ve orduda zorunlu olarak uygulanan HIV testi ayrımcı uygulamalara neden olabilmektedir 28. Bu yolla, sadece hastanın özel yaşamı ihlal edilmemekte aynı zamanda hastanın durumu hakkında bilginin yayılmasını önleyecek tedbirler alınmamaktadır. Sonuç olarak, risk altında ve savunmasız gruplara dahil olan bireylere ulaşma ve hedeflenen önleyici aktivitelerin uygulanması güçleşmektedir. Eğitimden yararlanma HIV ile yaşayan çocuklar genel Anayasal haklardan yararlanabilmelerine karşın, HIV ile yaşayan çocukların eğitim hakkı ile ilgili özel bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Prensipte Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili kanunlar ayrımcılığa karşıdır fakat yasalar arası mevcut farklılıklar bazı çocukları yasalardan yararlanamaz hale getirmektedir. HIV ile yaşayan kişiler için özel yasal düzenlemeler bulunmamasına rağmen, madde 2 ve madde 10 gibi bazı anayasal haklar HIV pozitif taşıyanlarla ilgilidir yılında yedi yaşındaki HIV pozitif taşıyan bir çocuk (Y.O.) okulda trajik ayrımcılığa maruz kalmıştır. Çocuklarının Y.O. ile aynı sınıfta olmasını protesto etmek amacıyla 29 aile çocuklarını okula göndermemiştir. İzmir Milli Eğitim Müdürlüğü Y.O. nun eğitimine devam etmesi için destek olmasına rağmen, aileler protestolarında ısrar etmişlerdir. HIV pozitif çocukların haklarının ihlaline yol açabilecek eğitim sistemindeki yasal düzenleme eksiklikleri Türkiye hukuk sisteminde önemli bir boşluktur. Bu nedenle eğitim alanında politikaların geliştirilmesine acil ihtiyaç bulunmaktadır. Çalışma olanaklarından yararlanma Türkiye deki İş Kanunu na göre (Kanun No. 4857: tarih madde 5.), dil, ırk, cinsiyet, politik görüş, felsefi inanç, din veya benzer nedenlerden dolayı iş ilişkilerinde ayrımcılığın yapılmasına izin verilemez. HIV ile yaşayan kişilere karşı yapılan ayrımcılık Türkiye de çalışanların haklarını korumayı amaçlayan politika ve yapısal çerçevelere bazı etkileri olmaktadır. Hukuksal çerçevenin bazı uygulamaları 4857 (tarih ) sayılı kanunda olduğu gibi HIV pozitif kişilere karşı negatif ayrımcılığa katkıda bulunmaktadır. Bu kanuna göre, bir çalışanın sözleşmesi o kişinin işle ilgili olmayan bir hastalığa yakalanması durumunda fesih edilebilir; bu kanunun çalışana karşı uygulanıp 28 Y.T.Demircan,, Yasalarda HIV/AIDS ile ilgili Durum Analizi Yapılması, İstanbul. 2006; Pozitif Yaşam Derneği, http :// ve CIN/legislation-general-principles.htm). 16

17 uygulanmadığı bilinmemektedir. Pozitif Yaşam Derneğinin raporuna 30 göre çalışanların hak ihlalleri yaygındır. Sağlık hizmetlerinden yararlanma Türkiye de tıbbi tedavi Anayasa ile korunmaktadır ve şu şekilde özetlenebilir: herkes ayrım yapılmaksızın tıbbi tedavi hakkına sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasanın 17. Maddesi herkesin yaşama hakkı vardır demektedir. Sağlık hakları ile ilgili detaylı politikalar sosyal ve ekonomik haklar ve görevler başlığı altında olan Anayasa nın 3. Bölümde ve 56. maddede, sunulmuştur. Sağlık sisteminin sürekli değiştiği gayet iyi bilinmektedir. Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana, sağlık hizmetlerine hükümetler tarafından öncelik verilmiş, sağlık sisteminin ve hizmetlerinin geliştirilmesine her dönemde çaba harcanmıştır. Bununla birlikte, yapılan tüm çalışmalara rağmen, sağlık hizmetleri istenilen düzeye ulaşmamıştır. Türkiye de hasta haklarının yasal temeli 1961 yılında çıkarılan Tıbbi Ahlak Yasasına dayanmaktadır. Hasta haklarına ilişkin atılan son adım, 1. Ağustos yılında Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Hasta Hakları Kanunu dur. Bu yasa sağlık hizmetleri sunan tüm yapılanmaları ve kurumları tartışarak sağlık hizmetlerinde insan haklarını düzenlemiştir. Yasa tüm kişilerin hastalık durumunda haklarını kullanabilmesini sağlayacak ilke ve yöntemleri içerecek biçimde hazırlanmış ve ayrıca bu hakların ihlalini önleyecek, gerektiğinde insan onurunu gözetecek biçimde yasal yolları kullanabilme özelliğine sahiptir 32. Bu belge Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına dayanmakta ve diğer düzenlemeler ile uluslararası hukuksal metinler tarafından desteklenmektedir. Yeni kanunda, hasta hakları şöyle tanımlanmaktadır: Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları hasebiyle sahip bulundukları ve T.C. Anayasası, milletler arası anlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan hakları ifade eder 33. Sağlık hakkının yasa ile korunmasının iyi olmasına rağmen, Türkiye deki nüfusun yalnızca %30 unun sosyal güvenlik sistemi kapsamında olduğunun belirtilmesi gerekir 34. Sağlık hizmetleri ve tedavi HIV ile yaşayan kişiler için çok önemlidir. Pozitif Yaşam Derneğinin raporuna 35 göre insan hakları ihlalinin %63 ü sağlık hizmetlerine erişim konusunda olmaktadır. 30 Pozitif Yaşam Derneği Raporu, Pozitif Yaşam Derneği, İnsan Hakları ve Hasta Hakları Bağlamında HIV/AIDS,,İstanbul, A.D. Erdemir & Ö.S. Elcioğlu, Patient s and Physican s Rights regarding Medical Ethics, Ankara, Türkiye Klinikleri Pub., Ibid. 34 M.Tokat. Turkish Health Care Expenditures and Financing in MoH General Directory of health Project, Ibid. 17

18 Türkiye de HIV ile yaşayan kişilerin için Sosyal Güvenlik HIV ile yaşayan kişiler için tüm tedavi ve bakım hizmetleri çeşitli sosyal güvenlik sistemleri tarafından sağlanmaktadır (Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar ve BAĞ- KUR). HIV ile yaşayan kişiler antiretroviral tedavi dâhil olmak üzere HIV ve AIDS ile ilgili ilaç tedavilerinde devlet tarafından parasız olarak sağlanmasıyla garanti altına alınmıştır yılında bir sosyal güvenlik sistemine dâhil olmayan yoksul kişiler için yeni bir uygulama başlatılmıştır; devlet maddi olanakları olmayan veya sağlık harcamaları bir sosyal güvenlik sistemi tarafından karşılanmayan bütün bireylerin sağlık harcamalarını yapmaktadır. Devletin sağladığı sağlık hizmetlerinden faydalanan kişilere, uygun sağlık hizmetlerinin sağlanması için Yeşil Kart verilmektedir. Sosyal güvenlik sistemine dahil olmayan HIV pozitif kişiler bu hizmetten yararlanabilmektedir. Bununla birlikte Türkiye deki temel problemlerden biri, gelirle kıyaslandığında tedavi masraflarının oldukça yüksek olmasıdır. Resmi olarak kayıtlı olan seks işçileri, sağlık hizmetlerinden yararlanabilirler; ancak, resmi olarak kayıtlı olmayanların sağlık hizmetlerinden yararlanmaları sınırlıdır. Türkiye deki HIV ile yaşayan kişiler için sağlık hizmetleri Cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV konusunda artan savunmasızlık ve duyarlılık karşısında Sağlık Bakanlığı iyileştirici sağlık hizmetlerine daha öncelik vermektedir. Temel ve koruyucu sağlık hizmetlerine vurgu sınırlıdır ve temel olarak anne-çocuk sağlığına ve aile planlaması ile ilgili konularda yoğunlaşılmıştır. Mevcut sağlık sisteminde birçok sorun olmasına ve radikal değişikliklere ihtiyaç olmasına rağmen, sağlık sisteminin önemli sayıda yetişmiş/eğitilmiş elemanı, yeterli olacak alt-yapısı ve dikkate değer kurumsal deneyime sahip bulunmaktadır 36. HIV ile yaşayan kişilerin, mevcut sağlık sisteminden ve bu sistemdeki problemlerden etkilendiği söylenebilir. HIV ile yaşayan kişilerin bakım ve tedavisi Türkiye de Sağlık Bakanlığı, Ulusal Stratejik Eylem Planı nın izleme ve değerlendirmesinden sorumludur. HIV ve AIDS ile ilgili olarak, Dünya Sağlık Örgütü nün önerdiği kontrol stratejilerini izlemektedir. Sağlık Bakanlığı HIV enfeksiyonlarını izlemekten ve aynı zamanda önleyici ve tedavi edici hizmetleri sağlamaktan sorumludur. Bundan başka İstanbul AIDS le Mücadele Derneği, İzmir Anti-AIDS Derneği, Hacettepe Araştırma Merkezi (HATAM) ve diğer üniversite merkezleri vardır. HIV ile yaşayan kişiler için mevcut diğer hizmetler STK lar, Türkiye de HIV ve AIDS konusunda en aktif ve etkili çalışan ulusal paydaşlardandır. STK ların aktivitelerinin kapsamı sınırlıdır ancak çoğunluğu ergenler, öğrenciler, halk ve özellikle savunmasız gruplar için eğitim programları gibi eğitim, savunma iletişim faaliyetlerinde deneyime sahiplerdir. STK ların, üreme ve HIV ve AIDS ile ilgili cinsel sağlık ile ilgili aktiviteleri kapsayan konularda daha fazla deneyimleri bulunmaktadır 37. Bir destekleme merkezi ile İstanbul da faaliyete başlayan Pozitif Yaşam Derneği (2005 de kurulmuştur) gibi bazı STK lar HIV ile yaşayan kişilere destek vermektedir /22/ _country_report.doc - 12/22/

19 Pozitif Yaşam Derneği uzmanlar tarafından tıbbi, psikolojik, hukuksal, beslenme desteği sağlamaktadır; aynı zamnda HIV ile yaşayan kişilerin sağlık ve diğer hizmetlere erişimini desteklemektedir. [HIV] Pozitif Derneği (PODER) özel olarak HIV ile yaşayan kişilere destek vermektedir. Ne var ki HIV/AIDS ile yaşayan kişilerin haklarını dikkate alacak ve karşılaştıkları sosyal, etik ve hukuksal engelleri aşmalarını sağlayacak daha güçlü devlet politikalarına acil olarak ihtiyaç duyulmaktadır. Sonuç Mevcut veriler tartışmasız Türkiye de HIV/AIDS vakalarının yaygınlığını daha az göstermektedir. Mevcut takip sistemi Türkiye de HIV ve AIDS in yaygınlığını belirlemede yetersiz kalmaktadır. Seks işçileri, eşcinseller ve uyuşturucu kullananlar hakkında istatistiklerin yetersiz olması güvenilir veri toplanmasına engel olmakta, önleyici aktivitelerin yeterliliğini ve HIV/AIDS ile ilgili farkındalığı arttırma girişimlerini azaltmaktadır Türkiye Ülke Raporunda bahsedildiği üzere Türkiye nin demografik, sosyal ve ekonomik özellikleri HIV in hızlı yayılmasını kolaylaştırmaktadır. BÖLÜM 2 TOPLUMSAL HARİTALAMA HIV ile yaşayan kişilerin coğrafik dağılımı HIV ile yaşayan kişiler kentsel bölgelerde bulunsalar da, pek çoğu İstanbul, İzmir, Ankara ve Antalya dandır. HIV ve AIDS vakaları tüm illerde saptanmıştır, ancak HIV ile yaşayan kişilerin çoğunluğu 15 milyondan fazla kişinin yaşadığı İstanbul da kaydedilmiştir. Harita1: Türkiye de HIV ve AIDS yaygınlığının şehirlere göre dağılımı, 19

20 Veri Kaynağı Sağlık Bakanlığı Araştırma için Bölgelerin Seçimi HIV ve AIDS vakarlı Türkiye nin yedi bölgesinde ve 76 ilinde saptanmıştır. Dört bölge- Marmara, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu- Türkiye de HIV ile yaşayan kişilerin en yüksek popülasyonuna sahiptir. HIV ile yaşayan kişilerin çoğunluğu kıyı bölgelerindedir. Üç bölge bu çalışma için örneklem olarak seçilmiştir. İki tanesi kıyı bölge (Marmara ve Ege) ve diğeri iç bölgedir. (İç Anadolu). Bu bölgeleri seçmedeki ana kriter aşağıdaki gibidir: Bölge HIV yaygınlığı bakımından yüksek-risk taşıyan bölge konumunda olmalıdır. Bölge göç bakımından yüksek-risk taşıyan bölge konumunda olmalıdır. Bölge epeyce gelişmiş kamu hizmetleri sağlamalıdır (sağlık, eğitim, istihdam vb.) Bu üç bölgeden yukarıda bahsedilen özellikleri taşıyan bir bölge seçilmiştir. Bölgeleri ve illeri seçmedeki mantık Tablo 3 de gösterilmiştir. Table 3. Seçim Kriteri ve Açıklama Bölge İl Açıklama Marmara ISTANBUL Nüfus= 10,018,735 (2000) Nüfusun yıllık artış oranı ( ) = ( ) Nüfus yoğunluğu = km2 ye 258 (2000) HIV-pozitif (593) + AIDS vakaları (184) = toplam 777 Diğer bölgelerden göç HIV konusunda İstanbul u daha savunmasız yapmaktadır.. İstanbul Türkiye nin her yerinden gelen göçmenlerce kaplamıştır ve Asya ile Avrupa arasındaki ulusal anayol üzerinde durmaktadır. Sınır illerinde (Kocaeli ve Bursa) çok sayıda HIV ile yaşayan kişi vardır. İstanbul bir mega şehirdir ve kentsel endüstri bölgesinde bulunmaktadır. Ege IZMIR Nüfus = 3,370,866 (2000) Nüfusun yıllık artış oranı ( ) = ( ) Nüfus yoğunluğu = km2 ye 96 (2000) HIV-pozitif (593) + AIDS vakaları (184) = toplam 777 İzmir Ege kıyısında Türkiye nin Batı Anadolu bölgesinde bir ildir. İzmir Türkiye de üçüncü büyük şehirdir ve ikinci büyük limanına sahiptir (sanayi kenti). İzmir yüksek sayıda rapor edilmiş vakasıyla ikinci yüksek risk bölgesidir. İzmir bu araştırma için gerekli bir ildir çünkü bir HIV pozitif çocuk burada eğitimde problemler yaşamıştır. İç Anadolu ANKARA Nüfus = 4,007,860 (2000) Nüfusun yıllık artış oranı ( ) = (in 2000) Nüfus Yoğunluğu = km2 başına 81 kişi (1997) HIV-pozitif (86) + AIDS vakaları (41) = Toplam127 Ankara Türkiye nin başkentidir. Bir metropolitan bölge olarak Ankara önemli sayıda göçmene sahiptir. Ankara bir metropolitan şehir olması nedeniyle yüksek risk bölgesi olara tanımlanmıştır. Aynı zamanda HIV ile yaşayan kişilerin terapi/tedavileri bu kentte olması sebebiyle Ankara kırsal kesimde HIV ile yaşayanların temsil etmektedir. 20