Sergi' (Plumbago europaea) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Hali İ plikleri Üzerindeki I şı k ve Sürtünme Hasl ı klar ı

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 001,7 () Sergi' (Plumbago europaea) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Hali İ plikleri Üzerindeki I şı k ve Sürtünme Hasl ı klar ı Sema ET İ KAN 1 Mustafa ARLI 1 Geli ş Tarihi : Özet: Sergi) (Plumbago europaea), do ğal boyalar içinde, boya bitkisi olarak önemli bir yere sahiptir. Boyac ı l ı kta genellikle sergi! (Piumbago europaea)in tamam ı (kök, gövde, yaprak, çiçek) kullan ı l ır. Bu çal ışmada sergilden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ıklar ı ara şt ı r ı lm ışt ır. Sergil ile herhangi bir renk tespit etmek için boyamada kullan ılacak en ideal boyama yöntemi, hasl ı k değeri, en ideal mordan, uygun mordan oran ı, bitki oran ı ve boyama yöntemi belirlenmesine çal ışı lm ışt ı r. Araşt ırmada yün hali ipliklerinin boyanmas ı nda yüne göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi ve % oran ında asit miktar ı sabit tutulmu ştur. Buna göre A yönteminde yün hali iplikleri önce asitle i şlem görmüş, sonra mordanlanm ış ve ard ı ndan boyanm ış, B yönteminde yün hal ı iplikleri önce mordanlanm ış, asit boyama i şlemi s ı ras ı nda floteye ilave edilmiş, C yönteminde asit ve mordan boyama işlemi s ı ras ında floteye birlikte ilave edilmi ştir. Araşt ırmada toplam 90 adet boyama yap ı lm ışt ır. Boyamalardan elde edilen renkler kuru kay ısı renginden ye şil kahveye hatta k ız ıl kahverengiye kadar de ğ işiklik göstermektedir. Bu renklerin ışı k hasl ı klar ı 1 ile 6, sürtünme hasl ıklar ı ise 1 ile -5 aras ı nda de ğ işmektedir. Anahtar Kelimeler: Sergil (Plumbago europaea), ışı k hasl ığı, sürtünme hasl ığı The Colours Obtained from Leadwort (Plumbago europaea) Plant in Natural Dyeing and Their Colour Fastnesses to Light and Abrasion on Wool Carpet Yarns Abstract: Leadwort plant (Plumbago europaea) has a signifıcant place in natural dyes. During dyeing process generally whole leadwort (root, stern, leaves, flowers) plant is used. This research was conducted to obtain different colours from this plant and to study the process of fastnesses to light and to abrasion on wool carpet yarns of these colours. By using some techniques on the leadwort plant the most ideal dyeing method, the fastness value, the mordant, the most appropriate mordant ratio and plant ratio were determined. In this research, amount of leadwort plant at the ratio 100 % and acid at the ratio % according to wool were fıxed. By using method A, wool carpet yarns were treated firstly with acid and then were treated together with mordant, at the and were dyed. By using method B, wool carpet yarns were treated with mordant firstly, acid was added to flotte during dyeing, in the method C acid and mordant were added together to flotte during dyeing. In this research, totaly 90 dyeing process were performed. The colours of the leadwort plant were labeled and type of these colours varied from dark yellow to dark green even to brown. On the other hand, the colour fastnesses to light and to abrasion on wool carpet yarns of this plant were studied. The colour fastness to light of this plant were found as 1 to 6, to abrasion 1 to -5. Key Words: Leadwort (Plumbago europaea), colour fastness to light, colour fastness to abrasion Giriş Çok eski y ı llardan beri ülkemiz boya bitkilerinin çok bulundu ğ u, yeti ştiği ve hatta tar ım ı n ın yap ı ld ığı bir bölge say ı lmaktad ı r. Bu bak ı mdan bitkisel boyac ı l ı k Türk hali ve kilim sanat ıyla, mensucat boyac ı l ığı nda köklü ve geleneksel bir yere sahiptir. Bu sanat Anadolu'nun her kö şesinde ve özellikle de hal ı, kilim ve kuma ş dokuma sanat ıyla u ğ ra şı lan yörelerinde, bu sanatlarla birlikte bir bütün olarak ele al ı nm ışt ı r. Özellikle yün liflerinin boyanmas ı nda yörede kendili ğinden yeti şen veya yeti ştirilen bitkilerden yararlan ı lm ışt ır. Bunda Türkiye'nin ekolojisi, bitkilerin çe ş itlili ğ i, bollu ğu ve u ğ ra şanlar ı n uzun y ı llardan beri süregelen gelenek ve görenekleri etken olmu ştur. Bundan dolay ı d ır ki boyac ı l ık sanat ı yüzy ı llar boyu sürmü ş, uzun deneyler ve geli ştirilen teknikler sonucunda ortaya ç ı kan renklerin çe ş itlili ği ve d ış etkilere kar şı dayan ı kl ı l ığı bir s ır olarak saklanm ış nesilden nesile geçmi ş ve gizlili ğ ini korumu ştur. Ancak bitkilerdeki aktif boyarmaddenin azl ığı, boyama tekni ğinin zahmetli ve zaman al ı c ı olmas ı, pastel ve donuk renk tonlar ı vermesi, baz ı d ış etkilere k ısmen de olsa dayan ı ks ız olmas ı yün, ipek ve pamuk gibi do ğal lifleri boyayabilmesi bu bitkilere ve onlar ı n boya materyali olarak kullan ı lmas ı na olan talebi giderek azaltm ışt ır. Günümüzde ise ço ğalan ihtiyaçlara cevap veremeyecek ve en önemlisi kimyasal boyalarla rekabet edemeyecek duruma gelmi ş lerdir. Bütün bu olumsuzluklar ı na ra ğmen bitkisel boyac ı l ı k sanat ı yerel olarak birçok yöremizde hala ya şamakta ve özellikle hali ve kilimlerimizde kullan ı lan yün iplikler bu tür boyalarla boyanmaktad ı r. Çünkü el dokusu hali ve kilimlerimizde bitkisel boyalarla boyanm ış yün iplikler kullan ı ld ığı nda otantik yap ı da ve değerli mamüller elde edilmektedir. Bu hali ve kilimler ise iç ve d ış piyasada hemen al ı c ı bulmakta, özel fiyatlarla sat ılmakta ve dola-y ıs ı yla üreticisine önemli bir gelir sa ğlamak-tad ır. Bu şekilde kar şı l ığı n ı fazlas ıyla almakta hem de ülke ekonomisine katk ı da bulunmaktad ı r. Bu noktadan hareketle son y ıllarda yeniden gündeme gelen hali ve kilim ipli ği boyamada bitkilerden yararlanma dü şüncesi hali ve kilim dünyas ı nda giderek yayg ı nla şmaktad ı r. 1 Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı -Ankara

2 ETIKAN, S. ve M. ARLI, "Sergil (Plumbago europaea) bitkisihden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışık ve sürtünme hasl ı klar ı " 97 Zengin bir bitki örtüsü ile kapl ı ülkemizde bu amaçla pek çok bitki kullan ı lmaktad ır. Bu bitkilerden biri de sergil (Plumbago europaea)dir. Ülkemizde hemen her yörede kendili ğ inden yeti ş- mekte olan ve Ankara civar ında da yeti ştiği saptanan sergil bitkisinin bitkisel boya olarak incelenmesi, elde edilecek renklerin tespiti ve bu renklerin standartlara göre ışık ve sürtünme hasl ıklar ın ın belirlenmesi ara ş-t ırmaya değer görülmü ştür. Böylelikle de sergil bitkisi için ideal boyama yöntemi, ideal mordan cinsi ve mordan oran ı belirlenerek bu bitki ile boyama yapacak boyac ıya ve teknik elemana bir katalog kazand ı r ı lmas ı amaçlanm ışt ı r. Sergil (Plumbago europaea) çok eski y ı llardan beri Türkiye'de bitkisel boyac ı l ıkta bilinen ve kullan ı lan bir bitkidir. Deniz seviyesinden 1900 m yüksekliklere kadar, kurak tepelerde, ta ş l ı k yamaçlarda ve nadasa b ı rak ı lan alanlarda yeti şen bu bitkinin orta Avrupa'dan İran'a kadar geni ş bir yay ı lma alan ı vard ı r. Ülkemizde bütün bölgelerde az veya çok yeti şmekte, k ıy ı bölgelerimizde ise daha çok rastlanmaktad ır (Demiriz 196). Ankara'da ise Haymana yolu çevresinde, Gölba şı, K ız ı lcahamam, Kalecik ilçeleri ile K ı r ıkkale ilinin Delice ilçesi civar ı nda kendili ğinden yeti şti ği ve bulundu ğ u bilinmektedir. Sergil (Plumbago europaea) çok y ı ll ı k bir bitkidir. Gövdesi dik ve dall ı d ı r m'ye kadar boylanabilir. Yapraklar ı sapl ı ve geni şçedir. Çiçekleri morumsu k ı rm ız ı renklidir (Davis 198). Bitkinin tamam ı (kök, gövde, yapraklar, çiçek vs) boyac ı l ı kta kullan ılmaktad ı r. Özellikle yaprak ve köklerinde boyar madde olarak plumbagin ve gallüs asidi bulunmaktad ı r (Harmanc ı oğlu 1955). Bitkisel boyalarla boyama esnas ı nda boyan ın d ış etkilere kar şı dayan ı kl ı olmas ı n ı ve boyanacak materyale daha iyi tutunmas ı n ı sağlamak, boyama sonucunda da farkl ı renk tonlar ı elde etmek amac ıyla mordan denilen yard ı mc ı kimyasal maddeler kullan ı lmaktad ı r. Bu yard ı mc ı maddeler ya boyanacak materyalle önceden muamele edilmekte ya da boya banyosuna direkt kat ılmaktad ı rlar. Hal ı ve kilim ipli ği boyalar ı nda aranan en önemli hasl ı klar da ışık ve sürtünme hasl ı klar ı d ır. Kullan ı m özelliklerinden dolay ı sürekli ışığa ve sürtünmeye maruz kalan hali ve kilim dokumada kullan ı lan ipliklerin, renklerini uzun süre korumalar ı, kolayl ı kla solmamalar ı veya koyula şmamalar ı istenmektedir. Bu nedenle ipliklerdeki renklerin ışık ve sürtünme hasl ı klar ı n ı n standartlara göre tespit edilmesinin önemi de büyüktür. Materyal ve Yöntem Ara şt ırmada materyal olarak sergil (Plumbago europaea) bitkisi, yün hal ı ilmelik iplikleri, baz ı mordanlar ve daha önce yay ı nlanm ış yaz ı l ı kaynaklar kullan ı lm ışt ı r. Sergil Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Botanik Anabilim Dal ı ile iş birli ği yap ı larak Ankara ve civar ından toplanm ışt ı r. Bitkinin tamam ı (kök, gövde, yaprak, çiçek) gölgede kurutulup, parçalanarak kullan ı lm ışt ı r. Boyanacak materyal olarak kullan ılan.5 numara beyaz (boyas ız) saf yün hal ı ilmelik ipliği Sümer Hal ı Sümer Hal ıc ı l ık ve El Sanatlar ı Sanayi ve Ticaret A Ş.'den sa ğ lanm ışt ı r. Ara şt ırmada kullan ılan ve a şa ğı da belirtilen mordanlar Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı'ndan sa ğ lanm ışt ı r. Alüminyum (KAI (SO)) Demir (FeSO) Bak ı r (CuSO) Krom (KCr(SO)) Çinko (ZnCl) Potasyum bikromat (KCrO7) (NaCI) Kalay (SnCl) (NaSO) Şarap ta şı (KCI-1506) Ara ştırman ı n gerçekle ştirilmesi a şamas ında Çizelge 1'de verilen bir deneme plan ı uygulanm ışt ır. Bu deneme plan ı n ın gerçekle ştirilmesi için uygulanm ış olan yöntemler şunlard ır Yün hali ipliklerinin asitle muamele edilmesi Önceden ı slat ılm ış ve nemli hale getirilmi ş yün hali iplikleri, yün hal ı ipli ğine göre l'e 0 oran ı nda haz ı rlanm ış % 'lük sülfürik asit (HSO)'li su içerisinde 5 dakika süre ile kaynat ı lm ışt ı r. Yün hali ipliklerinin mordanlanmas ı Islat ı lm ış veya asitle muamele edilmi ş yün hal ı iplikleri boyanacak materyale göre daha önce materyal bölümünde adlar ı verilen %, % ve % 5 oran ı nda mordanlarla l'e 0 oran ında su içerisinde 5 dakika süreyle ayr ı ayr ı kaynat ılm ış ve durulamadan s ık ılm ışt ı r. Ekstrakt ı n haz ırlanmas ı Sergil topland ıktan sonra bitkinin tamam ı kurutulup parçalanm ış ve boyamada kullan ılacak hale getirilmi ştir. Daha sonra boyanacak yün hal ı ipliğine göre l'e 0 oran ı nda su içerisinde 60 dakika süre ile kaynat ı lm ışt ır. Bu sürenin sonunda bitki art ı klar ı süzülerek ayr ılm ış ve kaybolan su ilave edilmi ştir. Boyama işlemi Daha önce asitle muamele edilmi ş veya mordanlanm ış yünler haz ı rlanan ekstrakt içerisinde 60 dakika süre ile kaynat ılarak boyanm ış ve bu sürenin sonunda kendi halinde so ğumaya b ı rak ı larak durulanm ış ve kurutulmu ştur. Elde edilen renklerin adland ı rı lmas ı Sergi! bitkisinden A, B ve C yöntemleri uygula-narak yap ılan 90 boyama sonunda elde edilen renkler 6 ki şilik bir jüri taraf ından adland ı r ılm ışt ı r. Bu amaçla boyanm ış yün hal ı ipli ği örnekleri beyaz zemin üzerine yanlardan do ğal ışık gelecek şekilde yay ı lm ışt ır. Renk farklar ına göre grupland ı r ı larak ortak renk adlar ı verilmi ştir. Bu gruplar da kendi aralar ında 1 ve olarak numaraland ı r ı lm ışt ı r.

3 98 TARIM BILIMLERI DERGISI 001, Cilt 7, Say ı Çizelge 1. Sergil bitkisi ile yün boyama yöntemleri Yöntem Asit N) A B C Mordan (ok) Bitki (%) Aç ıklama Yün hali iplikleri önce asitle i şlem görmüş, sonra mordanlanm ış ve ard ından da boyanm ışt ı r. Yün hali iplikleri önce mordanlanm ış, asit, boyama i şlemi s ıras ında flote (boyal ı su)'ye ilave edilmi ştir. Asit ve mordan boyama i şlemi s ıras ı nda flote (boyal ı su)'ye birlikte ilave edilmiştir. Ayn ı gruptaki aç ı k renk 1, koyu renk rakam ı ile belirtilmi ştir. I şı k hasl ığı tayini Boyal ı yün ipliklerinde ışık hasl ığı tayini Türk Standatlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 867 "Gün I şığı na Karşı Renk Hasl ığı Tayini Metodu" (Anonim 198 a) ve DIN 50 numaral ı Farbmessung Begriffe der "Farbmetrik" (Anonymous 1970)'de belirtilen standartlar esas al ı narak yap ı lm ışt ı r. I şı k hasl ığı tayini için mavi yün skala ve yün hali ipli ğ i örnekleri kullan ı lm ışt ı r. Mavi yün skala karton üzerine 1 cm eninde 6 cm boyunda olacak şekilde s ı ras ıyla 1'den 8'e kadar yap ışt ı r ı lm ışt ı r. Ayn ı şekilde boyal ı yün iplik örnekleri de karton üzerine 1 cm eninde, 6 cm boyunda birbirine paralel olacak şekilde sar ı lm ışt ı r. Ayr ıca mukawadan 7 cm ve cm eninde şeritler kesilerek birbirlerinin üzerine konulmu ş ve bir cilt yap ı lm ışt ı r. Daha önceden karton üzerine iki paralel olarak haz ı rlanan yün hali ipli ğ i örnekleri ile mavi yün skala bu cilt aras ı na konulmu ştur. Yün hali ipli ğ i örnekleri ile mavi yün skalan ı n yar ı s ı kapal ı iken di ğer yar ı s ı gün ışığı n ı n etkisi alt ı nda b ı rak ı lm ışt ı r. Haz ı rlanan bu örnekler gün ışığına göre 5 aç ı olu şturacak şekilde yerleştirildikten sonra hergün belirli saatlerde kontrol edilmi ştir. Mavi yün skaladaki solmaya göre yün iplik örnekleri de ğ erlendirilmi ştir. Sürtünme hasl ığı tayini Boyal ı yün ipliklerde sürtünme hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 717 numaral ı "Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini" ba ş l ı kl ı (Anonim 1978) ve TS numaral ı "Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmas ı ) ve Solman ın (renk de ğ işmesi) De ğ erlendirilmesi İçin Gri Skalalar ı n Kullan ı lma Metodlari" ba ş l ı kl ı (Anonim 198b) standartlar esas al ı narak yap ı lm ışt ı r. Boyal ı yün iplikleri 1 cm x 5 cm boyutlar ı nda bir dikdörtgen karton üzerine yanyana ve paralel olarak sar ı lm ışt ı r. Sürtünme test aletinin parma ğı n ı n ucuna kuru, boyas ız 5 cm x 5 cm boyutunda kesilmi ş bezaya ğı dokulu pamuklu beyaz bez yerle ştirilerek 900 g'l ı k yük alt ı nda iki paralelli olarak haz ı rlanan kuru numunelerin 10 cm'lik k ı sm ı boyunca düz bir hat üzerinde 10 saniyede 10 defa ileri geri sürtülmesi sa ğ lanm ışt ı r. Boyas ız pamuklu beze renk akmas ı ise gri skala ile TS 'e göre de ğ erlendirilmi ştir (Anonim 198b). Bulgular ve Tart ışma Sergil bitkisinden elde edilen renkler Ara şt ı rmada yün hal ı ipli ğinin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi, % oran ında asit, %, % ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ışt ı r. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin frekans da ğı l ı m ı Çizelge 'de verilmi ştir. Çizelge 'nin incelenmesinden bu çal ışmada elde edilen renklerin kuru kay ı s ı, aç ı k k ız ı l kahve, aç ı k sütlü kahve, deve tüyü, kimyon, aç ı k kimyon, sütlü kahve, aç ı k kuru meşe yapra ğı, meşe palamutu, aç ık salamura zeytin, salamura zeytin, k ız ıl kahve, toz k ı na, kuru me şe yapra ğı, kuru ceviz kabu ğ u, hardal, aç ı k hardal, ye şil-kahve, koyu toz k ı na, koyu deve tüyü, aç ı k kirli sar ı, kirli sar ı, koyu sar ı, koyu ayva sar ı s ı oldu ğ u görülmektedir. Sergil (Plumbago europaea)'dan elde edilen renklerin % 1.5'ini kuru kay ı s ı, % 1.'ünü aç ı k k ızı l kahve, % 7.78'ini aç ı k sütlü kahve, % 7.78'ini deve tüyü, % 6.67'sini kimyon, % 5.56's ı n ı aç ık kimyon, % 5.56's ı n ı sütlü kahve, %.'ünü aç ık kuru meşe yapra ğı, %.'ünü me şe palamudu, %.'ünü aç ı k salamura zeytin, %.'ünü salamura zeytin,%.'ünü k ız ı l kahve, %.'ünü toz k ına, %.'sini kuru me şe yapra ğı, %.'sini kuru ceviz kabu ğu, %.'sini hardal, A).'sini aç ı k hardal, % 1.11'ini ye şil-kahve, % 1.11'ini koyu toz k ı na, % 1.11'ini koyu deve tüyü, % 1.11'ini aç ı k kirli sar ı, % 1.11'ini kirli sar ı, % 1.11'ini koyu sar ı,% 1.11'ini koyu ayva sar ı s ı rengi olu şturmaktad ı r. Bu ara şt ı rmada elde edilen renkler, daha önce sergil (Plumbago europaea) ile boyama yap ı larak elde edilen renklerle ilgili çal ışmalarla karşı la şt ı r ı lm ışt ı r. Eşberk (199), sergil (Plumbago europaeayn ı n köklerini kullanarak yapt ığı çal ışmada kül rengini elde etmi ştir. Demiriz (196), sergil (Plumbago europaea)'n ı n otlu k ı s ı mlar ı n ı kullanm ış ve mordans ız boyamada koyu kahverengi, bak ı r mordan ı ile koyu haki çinko + kükürt asiti ile aç ık k ız ı l kahverengi, demir mordan ı ile çok koyu kahverengi renklerini elde etmi ştir. Eş berk (197), sergil (Plumbago europaea)'in tamam ı n ı kullanarak yapt ığı ara şt ı rmada mordans ız boyamada kulland ığı bitki miktar ı ndaki de ğ i şmeye göre kahverengi ve aç ı k kahverengi renklerini, bak ır ile koyu kahverengimsi haki, demir ile koyu s ı çan tüyü, sar ı potas ile gül kurusu, limon tuzu ile oe bej renklerini elde etmi ştir.

4 ET İ KAN, S. ve M. ARLI, "Sergi( (Plumbago europaea) bitkisinden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışık ve sürtünme hasl ı klan" 99 Harmancio ğ lu (1955)'de sergi! (Plumbago europaea)'n ın tamam ı n ı kullanm ışt ır. Mordans ız boyamada bej, alüminyum ile kirli sar ı, bak ı r ile kirli filiz, demir ile ye şil sar ı, potasyum bikromat ile sar ı bej, limon asiti ile deve tüyü, sodyum ile bej, soda ile toprak sar ı s ı, kalay ile kays ı bej, kükürt asiti ile bej I renklerini elde etmi ştir. Bu ara ştı rmada sergil (Plumbago europaea) bitkisinin tamam ı ndan ayn ı mordanlar kullan ılarak elde edilen renkler, E şberk (199), Demiriz (196), E ş berk (197) ve Harmancio ğ lu (1955)'in elde etti ğ i renklerle önemli ölçüde birbirine uygunluk göstermektedir. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin hasl ı klan ışı k Ara ştı rmada yün hali ipli ğinin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergi! (Plumbago europaea) bitkisi % oran ı nda asit, %, % ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ışt ır. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin yün hal ı iplikleri üzerindeki ışık hasl ı k değ erleri Çizelge 'de verilmi ştir. Çizelge 'ün incelenmesinden de anla şı lacağı gibi, çeşitli yöntemler ve mordanlar kullan ı larak elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değerleri genel olarak 1 ile 6 aras ı nda değ i şmektedir. En yüksek ışı k hasl ık değeri B yönteminde % 5 oran ı nda bak ı r ve % 5 oran ında demir kullan ı ld ığı nda 6 olarak saptanm ışt ı r. Yine B yönteminde %, % oranlar ı nda bak ı r ve % oran ı nda demir kullan ı ld ığı nda ise ışı k hasl ı k değ erleri 5 olarak saptanm ışt ı r. En dü şük ışı k hasl ı k değ eri ise A yönteminde % oran ı nda bak ı r ve C yönteminde %, % 5 oranlar ı nda kalay kullan ı ld ığı nda 1 olarak saptanm ışt ı r. Harmanc ı oğlu (1955) yapt ığı ara şt ı rmada % 1-0 oran ı nda çe şitli mordanlar kullanarak sergil (Plumbago europaea) ile yapt ığı boyamalarda ışı k hasl ı k değerlerini ile 5 de ğ erleri aras ı nda saptam ışt ı r. Harmanc ı oğ lu (1955)'in yapt ığı çal ışmada saptad ığı bu de ğ erlerle, bu ara şt ı rmada bulunan de ğ erler birbirlerine büyük oranda uygunluk göstermektedir. Bu çal ışmada Harmanc ıoğ lu (1955)'in yapt ığı ara şt ırmaya göre ışı k hasl ı k de ğ erleri aras ı nda farkl ı bir de ğ er olarak 6 de ğ eri bulunmu ştur. Bu farkl ı l ığı n bu araşt ırmalarda kullan ılan yöntemlerin değ i şik olmas ı ndan kaynakland ığı dü ş ünülmektedir. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin sürtünme hasl ı klar ı Ara şt ı rmada yün hal ı ipli ğ inin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi % oran ı nda asit %, %, % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ışt ı r. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin yün hal ı iplikleri üzerindeki sürtünme hasl ı k değ erleri Çizelge 'de verilmi ştir. Çizelge incelendi ğinde çeşitli mordanlar ve çe ş itli yöntemler kullan ı larak elde edilen renklerin sürtünme hasl ık değerlerinin 1 ile -5 aras ı nda değ işti ğ i görülmektedir. En yüksek sürtünme hasl ı k değeri A yönteminde % 5 oran ı nda şarap ta şı kullan ı ld ığı nda -5 olarak belirlenmi ştir. En dü ş ük sürtünme hasl ığı değeri ise B yönte-minde % 5 oran ı nda demir kullan ı ld ığı nda 1 olarak belirlenmi ştir. Harmancioğlu (1955)'in buldu ğu değerler bu ara şt ı rmada bulunan değerlerden daha yüksektir. Aradaki bu fark ı n ara şt ı rmalarda kullan ı lan farkl ı yöntemlerden kaynakland ığı söylenebilir. Ara şt ı rma sonucunda kirli sar ı dan k ız ı l kahve rengine kadar de ğ i şen renkler elde edilmi ştir. Elde edilen renklerden mordan olarak bak ır ve kalay kullan ı ld ığı nda ışı k hasl ı k değeri en dü şük 1, bak ı r ve demir kullan ı ld ığı nda ışı k hasl ı k değ eri en yüksek 6 olarak bulunmu ştur. Sürtünme hasl ı k de ğ erleri mordan olarak demir kullan ı ld ığı nda en dü şük 1, şarap ta şı kullan ı ld ığı nda en yüksek -5 olarak bulunmu ştur. Çizelge. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin frekans da ğı l ı m ı Renkler Renk No Say ı % Toplam % Koyu kay ısı Aç ı k k ı z ıl kahve Tek ton Aç ı k sütlü kahve Tek ton Deve tüyü Kimyon Tek ton Aç ı k kimyon Sütlü kahve Aç ı k kuru meşe 1.. yapra ğı Meşe palamudu 1.. Aç ık salamura Tek ton.. zeytin Salamura zeytin Tek ton.. K ız ı l kahve Toz k ı na Kuru me şe yapra ğı Kuru ceviz kabu ğ u Hardal Aç ı k hardal Tek ton.. Yeşil-kahve Tek ton Koyu toz k ı na Tek ton Koyu deve tüyü Tek ton Aç ı k kirli sar ı Tek ton Kirli sar ı Tek ton Koyu sar ı Tek ton Koyu ayva sar ısı Tek ton TOPLAM

5 100 TARIM BILIMLERI DERGISI 001, Cilt 7, Say ı Çizelge. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değ erleri Yöntem A B C Mordan (%) Alüminyum Bak ı r Çinko Demir Kalay Krom Potasyum bikromat Şarap ta şı Çizelge. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin sürtünme hasl ık değerleri Mordan (%) Alüminyum Bak ı r Çinko Demir - Kalay - Krom - Potasyum bikromat - A B C Şarap taşı Sonuç Tarihinin insanl ık tarihi kadar eski oldu ğ u bilinen do ğ al boyac ı l ı k ülkemizde de bir ata sanat ı olarak uzun y ı llardan beri sürdürülmektedir. Anadolu'daki zengin bitki örtüsünün ve Türk insan ı n ı n çal ışkanl ığı n ı n bunda pay ı büyüktür. Y ı llar boyunca çe ş itli nedenlerle önemini kaybeden do ğ al boyac ı l ı k asl ı nda tar ı mla u ğ ra şan kesimin önemli bir yan gelir kayna ğı d ı r. Çevrede bulunan hammaddeleri, bo ş i ş gücünü, tar ı mdan arta kalan bo ş zaman ı değ erlendirmesi aç ı s ı ndan çiftçiye, elde edilen zengin sanatsal değerli ve otantik yap ı da ürünlerin d ış piyasalarda al ı c ı bulmas ı aç ı s ı ndan da ülke ekonomisine ve kültürel değerlerimizin tan ıtı lmas ı na büyük yararlar sa ğ lamaktad ı r. Bu ara şt ı rmada sergil (Plumbago europaea) bitkisinden kuru kay ı s ı, aç ı k k ız ı l kahve, aç ı k sütlü kahve, deve tüyü, kimyon, aç ı k kimyon, sütlü kahve, aç ı k kuru me şe yapra ğı, me şe palamutu, aç ı k salamura zeytin, salamura zeytin, k ız ı l kahve, toz k ı na, kuru meşe yapra ğı, kuru ceviz kabu ğ u, hardal, aç ı k hardal, ye ş il-kahve, koyu toz k ı na, koyu deve tüyü, aç ı k kirli sar ı, kirli sar ı, koyu sar ı, koyu ayva sar ı s ı renkleri elde edilmi ştir. Ara şt ı rmada elde edilen bu renklerin donuk ve pastel renk ve tonlarda oldu ğ u görülmektedir. Donuk ve pastel renk ve tonlarda boyanm ış yün hal ı iplikleri ile dokunmu ş, hal ı ve kilimlerimiz al ı c ı lar taraf ı ndan ilk s ı rada tercih edilmektedir. Bu nedenle elde edilen bu renklerin el dokusu hal ı ve kilim ipliklerinde kullan ı lmas ı uygundur. Sergil bitkisinden % 100 oran ı nda al ı narak ve % oran ı nda asit, %, % ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak; A, B, C olmak üzere üç yöntem ile yap ı lan boyamalarda ışı k hasl ı k değ erleri 1 ile 6 aras ı nda değ i şmektedir. B yönteminde % ve % oranlar ı nda bak ı r ve % oran ı nda demir kullan ı ld ığı nda 5 değeri, % 5 oran ı nda bak ı r ve % 5 oran ı nda demir kullan ı ld ığı nda 6 değ eri en yüksek de ğ erler olarak elde edilmi ştir. Bu yöntemde %, % ve % 5 oranlar ı nda bak ı r ile % ve % 5 oranlar ı nda demir ı n mordan olarak kullan ı lmas ı ile boyanan yün hal ı ipliklerinin, hali ve kilim dokunmas ı nda kullan ı lmas ı uygundur. Sürtünme hasl ı k değerleri ise 1 ile -5 aras ı nda değ i şiklik göstermekle birlikte genellikle - ile - değ erleri aras ı nda bulunmu ştur. Sürtünme hasl ı k değ erleri orta ve iyi düzeyde oldu ğ u için bu mordan ve yöntemlerle boyanan yün hal ı ipliklerinin hal ı ve kilim dokunmas ı nda kullan ı lmas ı uygundur. Kaynaklar Anonim, DIN 50. Farbmesung begriffe der farbmetrik deutschland. Anonim, Boyal ı ya da bask ı l ı tekstil mamülleri için renk hasl ığı deney metodlar ı-sürtünmeye kar şı renk hasl ığı tayini. TSE 717, Ankara. Anonim, 198a. Boyal ı ve bask ı l ı tekstil mamülleri için renk hasl ığı deney metodlar ı -gün i şığı na karşı renk hasl ığı tayini metodu. TSE Yay ı nlar ı. TS 867/Ekim 198, Ankara. Anonim, 198b. Tekstil mamullerinin renk hasl ığı tayinlerinde lekelenmenin ve solman ın değerlendirilmesi için gri skalalar ı n kullanma metodlar ı. TSE Yay ı nlar ı. TS /Mart 1978, Ankara. Davis, P. H., 198. Flora of Turkey and the east aegean ısland. Vol. 7. Edinburg University Press. Great Britain.

6 ET İ KAN, S. ve M. ARLI, "Sergil (Plumbago europaea) bitkisinden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı" 101 Demiriz, A.H Türkiye'nin boya bitkilerinden 5 bitkinin botanik özellikleri ve boyac ı l ı k bak ı m ı ndan incelenmesi. Yüksek Ziraat Enstitüsü Bitirme Tezi (Bas ı lmam ış). Eşberk, T Türkiye'de Köylü El Sanatlar ı n ı n Mahiyeti Ve Ehemmiyeti. Yüksek Ziraat Enstitüsü Çal ış malar ı ndan. Say ı, Recep Ulusoğlu Bas ı mevi. Ankara Eşberk, T Ev idaresi ve Köy Sanatlar ı. Tar ım Bakanl ığı Neşriyat Müdürlü ğü Genel Say ı : 69, Okul Kitaplar ı : 18, Ülkü Bas ı mevi, İstanbul. Eşberk, T. ve M. Harmanc ı oğlu, 195. Baz ı bitki boyalar ı n ı n hasl ı k dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y ı ll ığı (). S, 5-5 Ankara. Harmanc ı oğ lu, M Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalar ı ndan Elde Olunan Renklerin Çe şitli Müessirtere Karşı Yün Üzerindeki Hasl ı k Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı : 77. Ankara Üniversitesi Bas ı mevi. Ankara.