DIŞ TİCARET VE ÖDEMELER DENGESİ

Transkript

1 DIŞ TİCRET VE ÖDEELER DENGESİ. GENEL GÖRÜNÜ Finansal kuruluşların çökmesiyle derinleşen küresel kriz, ekonomik faaliyetlerdeki yavaşlamayla birlikte dış ticaret kanalına da yansımıştır. IF, 2009 yılında dünya ticaretinin yüzde 11,9 oranında düşeceğini tahmin etmektedir. Küresel Büyüme ve Ticaret (Değişim, Yüzde) ,7 9,1 7,8 7,3 5,5 3,6 4,9 2,9 3,6 4,5 5,1 5,2 3,0 3,0 2,5 3,1-1,1-11, Kaynak: IF Dünya Ticareti Küresel Büyüme Diğer yandan, dış ticarette yaşanan gelişmelere paralel olarak ülkelerin cari açık ve fazlaları azalmakta ve ülkelere giren sermaye miktarları da düşmektedir yılından itibaren ise sermaye hareketlerinin kademeli olarak canlanması beklenmektedir. B. DIŞ TİCRET 2002 yılı sonrasında Türkiye nin ihracatı ve ithalatındaki yüksek oranlı artışlar, 2008 yılının son çeyreğine kadar devam etmiştir yılı Ekim ayından itibaren ise dış ticaret gerilemeye başlamıştır. Bunda, bütün ekonomilerde tüketim eğiliminin ve talebin düşmesi etkili olmuştur. 1. İhracat Küresel krizle birlikte bütün ülkelerde tüketim, üretim ve dolayısıyla da ithalat talebinde büyük düşüşler yaşanmıştır. Türkiye de ihracatta yaşanan keskin düşüşler, kurlardaki artışa rağmen önemli ölçüde düşen dış talepten kaynaklanmaktadır. Türkiye nin 1

2 ihracatının büyük bir bölümünün krizden en çok etkilenen BD ve vrupa Birliği ülkelerine olması bu etkiyi daha da artırmaktadır. Dış talepte yaşanan bu olumsuzluklar ihracatçıların yeni pazarlara yönelmesine yol açmaktadır Dış Ticaret (ilyon Dolar) Kaynak: TÜİK Ocak Ocak- İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi ğustos ğustos İhracat, 2008 yılında dışarıdaki bu olumsuz gelişmelere rağmen 132 milyar dolar gibi yüksek bir düzeye ulaşmıştır. ncak 2008 yılı Ekim ayından itibaren ihracat düşmeye başlamıştır. Böylece, 12 aylık verilere göre ihracat 2008 yılı Eylül ayındaki 136,1 milyar dolarlık zirveden 2009 yılı ğustos ayı itibarıyla 104,3 milyar dolara gerilemiştir. Bu düşüşte, küresel krizin özellikle otomotiv ve demir çelik sektörü gibi ihracatın önemli bir bölümünü oluşturan sektörleri olumsuz etkilemesi rol oynamıştır. 2

3 İhracat-İthalat (12 aylık kümülatif değişim, Yüzde) /O T E K 08/O T E K 09/O T Kaynak: TÜİK İhracat İthalat Küresel krizin etkileri 2009 yılında da devam etmiş, Ocak-ğustos döneminde 64,6 milyar dolar ihracat yapılmıştır dönemini kapsayan OVP ye göre, yılsonunda bu tutarın 98,5 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. yrıca programda, 2010 yılından itibaren küresel ekonomideki toparlanmayla birlikte ihracatın kademeli olarak artışa geçmesi beklenmektedir. Program döneminde sürdürülebilir ihracat artışını sağlamak amacıyla inovasyona ve r-ge ye dayalı, katma değeri yüksek, markalı ürün ve hizmetlerin üretim ve pazarlama süreçleri desteklenecektir. Bununla birlikte tasarım, marka, pazarlama ve tanıtım konusundaki mevcut destekler çeşitlendirilip geliştirilecek, ihracata yönelik kredi ve garanti destekleri sağlanmaya devam edilecektir. yrıca üretim ve ihracatın ithalata bağımlılığını azaltmak için ara malları ve sermaye mallarının yurtiçinde üretimine ağırlık verilecektir. Böylece, program dönemi sonunda ihracatın tekrar 130 milyar dolar seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. 3

4 G r u p la r İhracatın na al Gruplarına Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % % Sermaye mallları , , , , , , , ,6 ra malları , , , , , , , ,5 Tüketim malları , , , , , , , ,1 Diğerleri , , , , , , , ,9 Toplam , , , , , , , ,1 P a y la rı ( % ) Sermaye mallları 7,7-8,8 9,2 18,8 10,3 12,5 10,9 5,3 11,0 1,2 12,8 16,4 12,7-1,2 13,1 10,8-18,0 ra malları 40,6-4,7 39,1-3,7 41,1 4,9 41,2 0,4 44,2 7,2 46,1 4,2 51,3 11,4 51,6 49,8-3,5 Tüketim malları 51,2 5,1 51,1-0,3 48,3-5,4 47,4-1,8 44,2-6,8 40,7-7,8 35,7-12,5 34,9 38,9 11,3 Diğerleri 0,4 178,4 0,6 50,3 0,3-51,1 0,5 61,0 0,6 29,4 0,4-37,4 0,4-4,6 0,3 0,5 58,5 Toplam Kaynak : TÜİK İhracatın ana mal gruplarına göre dağılımı incelendiğinde; ara malları ihracatının ağırlığını koruduğu görülmektedir. ncak tüketim malları ihracatındaki azalmanın ara malları ve sermaye mallarındaki azalmadan da az olması nedeniyle tüketim mallarının toplam ihracat içindeki payı artmaktadır yılı Ocak-ğustos döneminde tüketim mallarının toplam ihracattaki payı yüzde 34,9 dan yüzde 38,9 a yükselmiştir. Sermaye malları ihracatındaki yüksek oranlı düşüşler nedeniyle bu malların payı ise yüzde 13,1 den yüzde 10,8 düzeyine inmiştir. ra malları ihracatının toplam ihracattaki payı ise yüzde 51,6 dan yüzde 49,8 e düşmüştür. İhracatın ana sektörlere göre dağılımı incelendiğinde; tarım ve ormancılık sektörü hariç diğer sektörlerde ihracatın 2009 yılında düştüğü görülmektedir. Tarım ve ormancılık sektöründeki artış ise 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yıla kıyasla yüzde 8,2 oranında olmuştur. İhracatın büyük bir kısmını oluşturan imalat sanayinde 2008 yılında ihracat, bir önceki yıla göre yüzde 23,8 oranında artış göstererek 125,2 milyar dolara ulaşmıştır yılı Ocak-ğustos döneminde ise imalat sanayi ihracatı yüzde 30,9 düşüş göstermiş ve 60,9 milyar dolar olmuştur. Benzer şekilde, balıkçılık ve madencilik sektörlerinde de 2009 yılında düşüşler yaşanmaktadır. 4

5 S e k t ö r le r İhracatın na Sektörlere Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % % Tarım ve Ormancılık , , , , , , , ,2 Balıkçılık 51 72, , , , , , , ,9 adencilik ve Taşocakçılığı , , , , , , , ,2 İmalat , , , , , , , ,9 Diğer 164 7, , , , , , , ,5 Toplam , , , , , , , ,1 Pay la rı ( % ) Tarım ve Ormancılık 4,9-22,9 4,5-7,8 4,0-10,3 4,5 12,6 4,1-10,2 3,5-14,7 3,0-14,1 2,4 3,6 54,7 Balıkçılık 0,1 50,2 0,2 19,8 0,2-4,5 0,2 16,3 0,2-19,4 0,1-3,6 0,2 23,4 0,2 0,2 20,3 adencilik ve Taşocakçılığı 1,1-3,5 1,0-7,5 1,0 3,5 1,1 7,3 1,3 21,5 1,5 15,5 1,6 5,4 1,6 1,4-11,6 İmalat 93,5 1,6 93,9 0,5 94,3 0,4 93,7-0,7 93,8 0,2 94,2 0,4 94,8 0,6 95,4 94,3-1,2 Diğer 0,5-6,8 0,4-5,4 0,5 7,8 0,5 12,5 0,6 18,6 0,6-3,0 0,4-36,1 0,4 0,4 5,1 Toplam Kaynak : TÜİK İhracattaki gelişmeler kalemler bazında incelendiğinde, 2008 yılında ihracat artışına en yüksek katkının demir-çelik ve petrol ürünleri ihracatından geldiği görülmektedir yılında toplam ihracatın yüzde 12,8 ini oluşturan demir-çelik sektörü ihracatı, bir önceki yıla göre yüzde 75,7 artarak 16,8 milyar dolar olmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 50 oranında azalarak 6,1 milyar dolar olarak gerçekleşen demir-çelik sektörü ihracatı, toplam ihracatın yüzde 9,4 ünü oluşturmuştur. Petrol ürünleri ihracatı ise 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 48,2 artarak 7,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ihracatın yüzde 5,4 ünü oluşturmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde ise petrol ürünleri ihracatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 59,2 azalarak 2,1 milyar dolara gerilemiş ve toplam ihracatın yüzde 3,2 sini oluşturmuştur. Demir-çelik ve petrol ürünleri sektöründeki bu değişimlerde fiyat hareketleri büyük ölçüde etkili olmuştur. 5

6 ilyon $ Ocak-ğustos eyve ve Sebze Petrol ve ürünleri Demir ve Çelik akine ve Ulaşım raçları Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri otorlu Kara Taşıtları Giyim Eşyası eyve ve Sebze -3,7 24,5 32,6 28,4-2,6 15,0 8,3 Petrol ve ürünleri 63,1 25,9 35,6 82,4 60,8 48,3 48,2 Demir ve Çelik 13,3 18,1 81,0-3,7 24,2 32,4 75,7 akine ve Ulaşım raçları 20,7 43,3 47,7 18,2 22,1 29,8 14,3 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 17,6 28,9 27,4 19,4 38,8 37,9 15,5 otorlu Kara Taşıtları 38,4 55,6 64,7 15,7 24,4 33,9 14,6 Giyim Eşyası 21,5 23,1 12,4 5,7 1,8 15,2-2,1 Payları (%) Ocak-ğustos eyve ve Sebze 5,7 5,4 5,4 6,0 5,0 4,6 4,0 3,3 4,7 Petrol ve ürünleri 1,8 1,7 1,8 2,8 3,8 4,5 5,4 5,6 3,2 Demir ve Çelik 7,9 7,1 9,6 7,9 8,5 8,9 12,8 13,2 9,4 akine ve Ulaşım raçları 23,9 26,2 28,9 29,4 30,8 31,9 29,7 30,5 27,3 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 4,7 4,6 4,4 4,5 5,3 5,9 5,5 5,3 5,9 otorlu Kara Taşıtları 8,8 10,5 12,9 12,8 13,7 14,6 13,6 14,8 11,0 Giyim Eşyası 22,4 21,1 17,7 16,1 14,1 12,9 10,3 10,5 11,6 Kaynak : TÜİK Ürünler Bazında İhracat Değişim (%) Ocak-ğustos İhracatta önemli bir paya sahip olan makine ve ulaşım araçları ihracatının 2002 sonrasındaki hızlı yükselişi 2008 yılında yavaşlamıştır yılında makine ve ulaşım araçları ihracatı bir önceki yıla göre yüzde 14,3 artmış, toplam içindeki payı ise yüzde 31,9 dan yüzde 29,7 ye gerilemiştir. Bunda, başta vrupa Birliği ülkeleri olmak üzere otomotiv sektörünün ağırlıklı olarak ihracat yaptığı pazarlardaki talebin azalmaya başlaması etkili olmuştur yılında bu etki daha da artmış ve yılın ilk sekiz ayında makine ve ulaşım araçları ihracatı yüzde 37,4 oranında azalarak toplam içindeki payı yüzde 27,3 e gerilemiştir. İhracattaki diğer bir önemli kalem olan giyim eşyası ihracatı, döneminde Çin ve Hindistan gibi sya ülkelerinden kaynaklanan rekabet baskısı ile toplam ihracat artışının altında artış göstermiştir. Bu sektörün toplam ihracat içindeki payı 2002 yılında yüzde 22,4 iken, 2008 yılında yüzde 10,3 e kadar gerilemiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu sektörün ihracatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 22,7 azalarak 7,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam içindeki payı yüzde 11,6 ya yükselmiştir ,5-59,2-50,0-37,4-22,8-48,1-22,7 6

7 2. İthalat 2001 krizi sonrasında başlayan yüksek oranlı büyüme sürecinde öne çıkan güçlü sanayi üretimi için ihtiyaç duyulan hammadde, enerji ve sermaye malları ithalatı toplam ithalat artışında temel faktörler olmuştur. Bu faktörlerle birlikte başta ham petrol fiyatları olmak üzere enerji fiyatlarındaki artışlar, toplam ithalatın artışını hızlandırmıştır. Enerji İthalatı (ilyon $) Kaynak: TÜİK Ocak- ğustos Ocak- ğustos 2002 yılında 51,6 milyar dolar olan ithalat, 2008 yılı itibarıyla 202 milyar dolara yükselmiştir. İthalattaki bu artışta enerji ithalatı büyük rol oynamaktadır. Uluslararası piyasalardaki ham petrol ve doğalgaz fiyatları 2002 yılından 2008 yılı Temmuz ayına kadar hızlı bir artış göstermiştir yılında 9,2 milyar dolar olan enerji ithalatı, 2008 yılında 48,3 milyar dolara yükselmiştir. Fakat enerji fiyatları 2008 yılı Temmuz ayından itibaren düşüşe geçmiş ve 2009 yılı genelinde de geçmiş yıla kıyasla düşük seviyelerde seyretmiştir. Böylece 2008 yılı Ocak-ğustos döneminde 34 milyar dolar olan enerji ithalatı bu yılın aynı döneminde 18,9 milyar dolara gerilemiştir yılında 26,1 milyar dolara ulaşması beklenen enerji ithalatının, 2010 yılından itibaren enerji fiyatlarındaki artışlarla tekrar yükseleceği öngörülmektedir. Enerji fiyatlarındaki düşüşün yanı sıra ekonomik durgunluk nedeniyle de gerileyen ithalat 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 39,9 azalarak 87,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılı sonunda ise ithalatın 134 milyar dolar 7

8 olması beklenmektedir yılından itibaren de ithalatın, ekonomik büyümeye ve enerji fiyatlarında beklenen artışlara bağlı olarak artacağı öngörülmektedir. İthalatta, ara malları ve sermaye malları ithalatı ağırlıklarını korumakla birlikte ara malları ithalatı 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 43,9 oranında düşmüş ve toplam içindeki payı yüzde 76 dan yüzde 71 e gerilemiştir. Bu düşüşte ekonomik durgunluk nedeniyle ham madde ve girdi talebindeki azalma ve fiyat düşüşleri etkili olmuştur. ra malları ithalatına göre daha az azalış gösteren sermaye malları ithalatı ise 2009 yılı Ocak- ğustos döneminde yüzde 30,8 düşüş göstererek 13,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Sermaye mallarının toplam ithalat içindeki payı ise geçen yılın aynı dönemine göre yükselerek yüzde 15,3 olmuştur. Söz konusu dönemde tüketim malları ithalatı ise yüzde 23,2 azalış ile 11,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalat içindeki payı yüzde 13,3 e yükselmiştir. G ru p la r İthalatın na al Gruplarına Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % % Sermaye mallları , , , , , , , ,8 ra malları , , , , , , , ,9 Tüketim malları , , , , , , , ,2 Diğerleri , , , , , , , ,5 Toplam , , , , , , , ,9 Sermaye mallları 16,3-2,8 16,3 0,3 17,8 9,2 17,4-2,2 16,7-4,1 15,9-4,9 13,9-12,8 13,3 15,3 15,1 ra malları 73,0-0,2 71,7-1,8 69,3-3,4 70,1 1,2 71,4 1,8 72,7 1,9 75,1 3,3 76,0 71,0-6,6 Tüketim malları 9,5 3,1 11,3 18,6 12,4 10,1 12,0-3,5 11,5-3,5 11,0-4,8 10,6-3,2 10,4 13,3 27,7 Diğerleri 1,2 39,9 0,7-42,3 0,5-24,8 0,5-3,8 0,4-25,1 0,4 9,1 0,3-11,8 0,3 0,5 53,9 Toplam Kaynak : TÜİK Payları (% ) na sektörlere göre dağılımı incelendiğinde, ithalatın büyük bir bölümünün imalat sanayi sektörü tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir yılında yapılan 202 milyar dolarlık ithalatın 150,3 milyar doları imalat sanayi ürünleri ithalatıdır. İmalat sanayi ürünleri ithalatı, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 36,7 azalarak 68,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalat içindeki payı yüzde 78,3 olmuştur. 8

9 S e k t ö r le r İthalatın na Sektörlere Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % % Tarım ve Ormancılık , , , , , , , ,1 Balıkçılık 1 36, , , , ,6 31-5, , ,0 adencilik ve Taşocakçılığı , , , , , , , ,7 İmalat , , , , , , , ,7 Diğer , , , , , , , ,8 Toplam , , , , , , , ,9 Pay la rı ( % ) Tarım ve Ormancılık 3,3-3,0 3,7 10,7 2,8-22,7 2,4-15,1 2,1-13,3 2,7 31,2 3,2 16,0 3,2 3,4 6,2 Balıkçılık 0,0 9,5 0,0 50,6 0,0 130,4 0,0 157,3 0,0 12,6 0,0-22,2 0,0 11,9 0,0 0,0 16,4 adencilik ve Taşocakçılığı 14,0-12,2 13,0-6,8 11,3-13,5 14,0 24,2 15,8 12,9 14,9-5,7 17,7 18,6 17,1 15,2-11,4 İmalat 80,3 1,7 80,3 0,1 82,5 2,7 80,7-2,2 79,1-2,0 78,8-0,4 74,4-5,5 74,4 78,3 5,3 Diğer 2,5 41,0 3,0 22,0 3,4 13,7 2,9-14,7 3,0 3,5 3,6 19,2 4,8 32,1 5,3 3,1-41,4 Toplam Kaynak : TÜİK İthalat gelişmeleri kalemler bazında incelendiğinde, 2008 yılında yapılan ithalatın ağırlıklı olarak demir-çelik, makineler ve ulaşım araçları ile petrol ve petrol ürünlerine yönelik olduğu görülmektedir yılında toplam ithalatın yüzde 7,4 ünü oluşturan demir-çelik sektöründe ithalat, bir önceki yıla göre yüzde 32,6 artarak 15 milyar dolar olmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 58,5 azalarak 4,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalattaki payı yüzde 5,4 e düşmüştür. akineler ve ulaşım araçları sektöründe ithalat, küresel krizin etkisiyle 2008 yılında yavaşlayarak bir önceki yıla göre sadece yüzde 3,5 artışla 51,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu sektörde 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 25 milyar dolar ithalat yapılmış, 2008 yılının aynı döneminde yüzde 25,1 olan makineler ve ulaşım araçları ithalatının toplam ithalat içindeki payı yüzde 28,6 ya yükselmiştir. Yurtiçi sanayi sektöründe çok ihtiyaç duyulan bir girdi olan petrol ve petrol ürünlerindeki ithalat, büyük ölçüde fiyat artışlarına paralel olarak değişmektedir yılında 5,4 milyar dolar olan petrol ve petrol ürünleri ithalatı, 2008 yılında 27 milyar dolara yükselmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise, petrol fiyatlarındaki düşüşün etkisiyle petrol ve petrol ürünleri ithalatı, geçen yılın aynı dönemine göre 11,1 milyar dolar azalarak 9,4 milyar dolar olmuştur. 9

10 Ürünler Bazında İthalat ilyon $ Ocak-ğustos eyve ve Sebze Petrol ve ürünleri Demir ve Çelik akine ve Ulaşım raçları Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri otorlu Kara Taşıtları Giyim Eşyası Değişim (%) eyve ve Sebze 20,3-7,4 23,0 75,7 22,4 31,2 88,4 Petrol ve ürünleri 15,7 21,6 31,3 43,7 33,8 16,4 39,8 Demir ve Çelik 21,9 49,3 62,2 26,7 20,7 39,3 32,6 akine ve Ulaşım raçları 22,9 37,8 56,7 12,8 13,2 15,9 3,5 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 35,4 26,1 49,1 12,7 13,3 14,0 4,0 otorlu Kara Taşıtları 26,7 132,4 89,2 2,7 7,4 8,0 2,7 Giyim Eşyası 18,6 49,1 54,2 21,0 39,3 42,7 41,5 Payları (%) Ocak-ğustos eyve ve Sebze 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 0,3 0,5 Petrol ve ürünleri 10,5 9,5 8,9 10,6 11,9 11,4 13,4 14,1 10,7 Demir ve Çelik 4,3 4,7 5,5 5,8 5,8 6,7 7,4 7,8 5,4 akine ve Ulaşım raçları 30,3 31,0 34,6 32,6 30,8 29,3 25,5 25,1 28,6 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 5,6 5,3 5,6 5,3 5,0 4,7 4,1 3,9 4, Ocak-ğustos ,8-54,1-58,5-31,5-27,8-43,1-7,1 otorlu Kara Taşıtları 4,5 7,7 10,4 8,9 8,0 7,1 6,1 6,1 5,8 Giyim Eşyası 0,5 0,6 0,7 0,7 0,8 0,9 1,1 1,0 1,5 Kaynak : TÜİK 3. Dış Ticaret Dengesi 2004 yılından 2008 yılına kadar dış ticaret açığının artış hızı yavaşlamıştır yılı art ayından itibaren yıllık bazda ihracatın ithalattan daha hızlı artmasıyla dış ticaret dengesi yatay seyir izlemiştir. Bu yatay seyri, 2008 yılının yaz aylarında petrol fiyatlarındaki yükseliş bir miktar bozmuştur yılı Ekim ayından itibaren ise ithalatın ihracattan daha hızlı gerilemesi ve petrol fiyatlarındaki düşüşle birlikte dış ticaret dengesi olumlu yönde gelişmiştir. Böylece yıllık bazda 2008 yılı ğustos ayında 76,1 milyar dolarlık rekor açığa ulaşan dış ticaret dengesi 2009 yılı ğustos ayı itibarıyla 39,6 milyar dolara kadar gerilemiştir. 10

11 DIŞ TİCRET ENDEKSLERİ Dış ticarette 2008 yılı Ekim ayından beri yaşanan gerilemede, dış ve iç talepteki düşüşlerin yanı sıra ihracat ve ithalat fiyatlarının da büyük etkisi vardır. Dış ticaret miktar ve birim değer endekslerine bakıldığında, ihracat ve ithalattaki düşüşte büyük ölçüde fiyatların etkili olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle ihracat miktar olarak çok fazla gerilememektedir. İthalat miktar endeksi ise küresel krizin etkilerinin Türkiye de görülmeye başlandığı 2008 yılının son çeyreğinde, ihracata göre daha fazla gerilemiştir. ncak 2009 yılının ikinci çeyreğinden itibaren hem ihracatta hem de ithalatta miktar olarak toparlanma yaşanmaktadır. 200,0 Dış Ticaret iktar Endeksleri (2003=100, Yüzde) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat Dış Ticaret Birim Değer Endeksleri (2003=100, Yüzde) 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat 11

12 Birim değer endeksleri incelendiğinde, miktar endeksine göre daha keskin bir düşüş görülmektedir yılı ğustos ayında bir önceki yılın aynı ayına göre, ihracat birim değer endeksi yüzde 21,1, ithalat birim değer endeksi ise yüzde 25,4 oranında azalmıştır. Oysa miktar endekslerindeki azalma daha azdır yılı ğustos ayında bir önceki yılın aynı ayına göre ihracat miktar endeksi yüzde 10,2, ithalat miktar endeksi ise yüzde 11,5 oranında gerilemiştir. Dış Ticaret iktar Endeksleri (Değişim, Yüzde) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat Dış Ticaret Birim Değer Endeksleri (Değişim, Yüzde) 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat 12

13 4. Dış Ticaret Hacmi Türkiye ekonomisi, ekonomik büyümenin yaşandığı döneminde dünya ekonomisi ile daha fazla entegre olmuş ve dış ticaret hacmi önemli ölçüde artmıştır yılında 87,6 milyar dolar olan dış ticaret hacmi 2008 yılında 334 milyar dolara ulaşmıştır yılı Ocak-ğustos döneminde küresel kriz nedeniyle ihracat ve ithalatta yaşanan yavaşlamayla birlikte 152,2 milyar dolar olarak gerçekleşen dış ticaret hacminin, yılsonunda 232,5 milyar dolar olması beklenmektedir. 5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı döneminde düşme eğiliminde olan ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2007 yılından itibaren ihracatın ithalattan daha hızlı artmasıyla birlikte tekrar yükselişe geçmiştir yılının son çeyreğinden itibaren ise ithalatın ihracattan daha hızlı yavaşlamasıyla karşılama oranı daha hızlı artmış, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 73,8 e kadar yükselmiştir. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (Yüzde) ,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 63,4 73, Kaynak: TÜİK Ocak- ğustos 2009 Ocak- ğustos 6. Ülkeler İtibarıyla Dış Ticaret i. Ülkelere Göre İhracat İhracatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, vrupa Birliğine olan ihracatın toplam ihracatın önemli bir kısmını oluşturduğu görülmektedir yılında yapılan 107,3 milyar dolarlık ihracatın yüzde 56,3 ü vrupa Birliği ülkelerine yapılmıştır

14 yılında ise vrupa Birliğinin toplam ihracat içindeki payı azalmaya başlamıştır yılında vrupa Birliği ülkelerine bir önceki yılın aynı dönemine göre sadece yüzde 5 artışla 63,4 milyar dolar ihracat yapılmış, toplam ihracat içinde vrupa Birliğinin payı yüzde 48 e gerilemiştir yılında bu değişim daha da belirgin hale gelmiş, yılın ilk sekiz ayında vrupa Birliği ülkelerine 28,7 milyar dolar ihracat yapılmış ve bu tutar toplam ihracatın yüzde 44,4 ünü oluşturmuştur. Benzer azalma merika ülkelerine yapılan ihracatta da görülmektedir. vrupa Birliği ve merika ülkelerine yapılan ihracatın toplam içindeki payının azalmasına karşılık B dışı vrupa ülkeleri, Yakın ve Orta Doğu, frika ve İslam ülkelerine yapılan ihracatın payı artmıştır. Küresel boyuttaki kriz ve ekonomik yavaşlamanın olduğu bu dönemde yeni ticaret partnerleri ve yeni pazarlar büyük önem arz etmektedir. Böylece Türkiye nin ihraç ettiği ürünlere olan dış talepteki azalma asgari düzeye indirilecek, küresel krizden sonra oluşacak yeni rekabet ortamında daha avantajlı konuma gelinebilecektir. Ülke Gruplarına Göre İhracat (Dağılım, Yüzde) 70,0 60,0 56,6 50,0 48,0 44,4 40,0 30,0 20,0 10,0 10,9 11,9 11,9 14,5 10,9 4,9 7,2 6,9 4,6 4,7 24,6 25,3 0,0 vrupa Birliği Ülkeleri (B 27) merika Ülkeleri Diğer vrupa (B Hariç) frika Ülkeleri sya Ülkeleri Kaynak: TÜİK Ocak-ğustos vrupa Birliğinden sonra ihracatın yoğun olarak yapıldığı diğer bir bölge ise Yakın ve Orta Doğudur yılında Yakın ve Orta Doğu ülkelerine yapılan 25,4 milyar dolarlık 14

15 ihracat, toplam ihracatın yüzde 19,3 ünü oluşturmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde bu bölgeye yapılan ihracat, 12,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. vrupa Birliği hariç diğer vrupa ülkelerine yapılan ihracatın payı da artmaktadır. Diğer vrupa ülkelerine 2008 yılında 15,7 milyar dolar ihracat yapılmış ve bu tutar toplam ihracatın yüzde 11,9 unu oluşturmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelere yapılan ihracat 7,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Seçilmiş ülke gruplarına göre ihracatın dağılımı incelendiğinde, en fazla ihracatın OECD üyesi ülkelere yapıldığı görülmektedir yılında OECD üyesi ülkelere yapılan ihracat bir önceki yıla göre sadece yüzde 7,3 artarak 70,5 milyar dolara yükselmiştir. Böylece 2007 yılında yüzde 61,2 olan toplam ihracat içindeki payı yüzde 53,4 e gerilemiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise OECD üyesi ülkelere 34 milyar dolar tutarında ihracat yapılmış ve bu ülkelerin toplam ihracat içindeki payı yüzde 52,6 ya düşmüştür. Ülke Gruplarına Göre İhracat 2002 (ilyon $) Ocak-ğustos TOPL VRUP BİRLİGİ ÜLKELERİ (B 27 ÜLKE) B-TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ C-SINIR TİCRET ERKEZLERİ 0,3 6,6 7 0 D-DİĞER ÜLKELER Diğer vrupa (B Hariç) Kuzey frika Diğer frika Kuzey merika Orta merika ve Karayipler Güney merika Yakın ve Orta Doğu Diğer sya vustralya ve Yeni Zelanda Diğer Ülke ve Bölgeler Seçilmiş ülke grupları 1-OECD Ülkeleri EFT Ülkeleri Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Bağımsız Devletler Topluluğu Türk Cumhuriyetleri İslam Konferansı Teşkilatı Kaynak: TÜİK EFT ya üye ülkelere yapılan ihracat, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 3,4 milyar dolara ulaşmış, yıllardır yüzde 1 civarında olan toplam ihracat içindeki payı yüzde 5,3 e 15

16 yükselmiştir. Kuzey frika ile birlikte EFT, 2009 yılında ihracatın artışta olduğu iki bölgeden birisidir. İhracatın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2009 Ocak-ğustos, Yüzde) 11,2 19,3 44,4 3,5 7,8 11,9 1,9 vrupa Birliği Serbest Bölgeler Diğer vrupa (.B Hariç) Kuzey frika Kuzey merika Yakın ve Orta Doğu Diğerleri Kaynak: TÜİK İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelere yapılan ihracat, 2008 yılında 32,6 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise 18,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde toplam ihracatın yüzde 29 unu oluşturan İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelere yapılan ihracat, gerek 2007 yılında imzalanan ticaret anlaşmaları gerekse 2008 yılı ve sonrasında bu ülkelerle serbest ticarete geçilmesi yönündeki girişimler ile küresel krizden daha az etkilenmiştir. 16

17 Ülkeler Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) İhracattaki İlk Beş Ülke Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) 2008 Payı (Yüzde) 2009 Ocak- ğustos Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) 1-lmanya , , , , , , , ,6 2-Fransa , , , , , , , ,9 3-İtalya , , , , , , , ,5 4-İngiltere , , , , , , , ,4 5-Irak 0 0, , , , , , , ,2 İlk Beş Ülke Toplamı , , , , , , , ,6 Toplam İhracat Kaynak : TÜİK Not: Sıralama 2009 Ocak-ğustos dönemine göre yapılmıştır. Ülkeler bazında incelendiğinde en fazla ihracatın lmanya ya yapıldığı görülmektedir. lmanya ya 2008 yılında 13 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 6,2 milyar dolar ihracat yapılmıştır. lmanya nın toplam ihracat içindeki payı, 2009 yılı Ocak- ğustos döneminde yüzde 9,6 olarak gerçekleşmiştir. lmanya dan sonra ihracatta en fazla ağırlığı bulunan ülkeler ise Fransa, İtalya, İngiltere ve Irak tır. Bu beş ülkeye 2009 yılı Ocak-ğustos dönemi itibarıyla yapılan 20,4 milyar dolarlık ihracat, toplam ihracatın yüzde 31,6 sını oluşturmaktadır. ii. Ülkelere Göre İthalat İthalatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, vrupa Birliğine üye ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalatın önemli bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte, vrupa Birliğinden yapılan ithalatın artış hızı 2004 yılından itibaren toplam ithalat artış hızının altında kalmıştır. Böylece vrupa Birliğinden yapılan ithalatın, toplam ithalatımız içindeki payı düşmüştür. Bu ülkelerden yapılan ithalat, toplam ithalatın 2003 yılında yüzde 50,7 sini oluştururken bu oran 2008 yılında yüzde 37 ye düşmüştür yılı Ocak-ğustos döneminde ise vrupa Birliği ülkelerinden yapılan ithalat, toplam ithalattan daha az azalmış ve toplam içindeki payı yüzde 39,9 a yükselmiştir. 17

18 Ülke Gruplarına Göre İthalat (Dağılım, Yüzde) 70,0 60,0 49,8 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 37,0 39,9 7,9 8,5 8,9 14,5 21,9 18,7 5,2 3,8 4,3 18,8 27,6 27,0 0,0 vrupa Birliği Ülkeleri (B 27) merika Ülkeleri Diğer vrupa (B Hariç) frika Ülkeleri sya Ülkeleri Kaynak: TÜİK Ocak-ğustos İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı ikinci bölge ise vrupa Birliği hariç diğer vrupa ülkeleridir. vrupa Birliğinin tersine, diğer vrupa ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı artmıştır yılında bu ülkelerden yapılan ithalat toplam ithalatın yüzde 14,5 ini oluştururken, bu oran 2008 yılında yüzde 21,9 a yükselmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 16,4 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutarın toplam ithalat içindeki payı yüzde 18,7 ye gerilemiştir. İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı üçüncü bölge Diğer sya ülkeleridir. Diğer vrupa ülkeleri gibi Diğer sya ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı 2007 yılına kadar artmıştır yılında bu ülkelerden yapılan ithalat toplam ithalatın yüzde 12,7 sini oluştururken, bu oran 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 20,1 e yükselmiştir. Yakın ve Orta Doğu ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı 2002 yılında yüzde 6,2 iken, 2008 yılında yüzde 8,7 ye yükselmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 6,9 a gerilemiştir. 18

19 Ülke Gruplarına Göre İthalat 2002 (ilyon $) Ocak-ğustos TOPL VRUP BİRLİGİ ÜLKELERİ (B 27 ÜLKE) B-TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ C-DİĞER ÜLKELER Diğer vrupa (B Hariç) Kuzey frika Diğer frika Kuzey merika Orta merika ve Karayipler Güney merika Yakın ve Orta Doğu Diğer sya vustralya ve Yeni Zelanda Diğer Ülke ve Bölgeler Seçilmiş ülke grupları 1-OECD Ülkeleri EFT Ülkeleri Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Bağımsız Devletler Topluluğu Türk Cumhuriyetleri İslam Konferansı Teşkilatı Kaynak: TÜİK Seçilmiş ülke gruplarına göre ithalatın dağılımı incelendiğinde, en fazla ithalatın OECD üyesi ülkelerden yapıldığı görülmektedir yılında OECD üyesi ülkelerden yapılan ithalat, 102,9 milyar dolara yükselmiş ve toplam ithalatın yüzde 51 ini oluşturmuştur yılı Ocak-ğustos döneminde ise OECD üyesi ülkelerden yapılan ithalat 46,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 53,3 olmuştur. Karadeniz Ekonomik İşbirliğine üye ülkelerden 2008 yılında 45,6 milyar dolar ithalat yapılmıştır yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 18 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 20,5 ini oluşturmuştur. Bağımsız Devletler Topluluğuna üye ülkelerden yapılan ithalat, 2008 yılında 42,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde bu ülkelerden 16,4 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 18,7 olarak gerçekleşmiştir. 19

20 İthalatın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2009 Ocak-ğustos, Yüzde) 20,1 4,2 39,9 6,9 6,9 2,6 18,7 0,7 vrupa Birliği Serbest Bölgeler Diğer vrupa (.B Hariç) Kuzey frika Kuzey merika Yakın ve Orta Doğu Diğer sya Diğerleri Kaynak: TÜİK İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelerden yapılan ithalat, 2008 yılında 29,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 11 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 12,6 sını oluşturmuştur. Ülkeler bazında incelendiğinde, özellikle enerji ithalatına bağlı olarak, en fazla ithalatın Rusya dan yapıldığı ve enerji fiyat artışlarına bağlı olarak da toplam ithalat içinde Rusya nın payının arttığı görülmektedir yılında yüzde 7,5 olan Rusya nın toplam içindeki payı 2008 yılında yüzde 15,5 e yükselmiştir. ncak 2009 yılında özellikle enerji fiyatlarındaki düşüşün etkisiyle Rusya dan yapılan ithalat 12,3 milyar düzeyinde kalmış, toplam ithalat içindeki payı yüzde 14,1 e gerilemiştir. Rusya dan sonra ithalatta en fazla ağırlığı bulunan ülkeler ise lmanya, Çin, merika Birleşik Devletleri ve İtalya dır. Bu beş ülkeden 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yapılan 38,9 milyar dolarlık ithalat toplam ithalatın yüzde 44,5 ini oluşturmuştur. BD den 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 5,5 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 6,2 sini oluşturmuştur. 20

21 Ülkeler Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar Payı (Yüzde) (ilyon $) Tutar (ilyon $) İthalattaki İlk Beş Ülke Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) 2009 Ocak- ğustos Tutar Payı (ilyon $) (Yüzde) Rusya , , , , , , , ,1 lmanya , , , , , , , ,0 Çin , , , , , , , ,8.B.D , , , , , , , ,2 İtalya , , , , , , , ,4 İlk Beş Ülke Toplamı , , , , , , , ,5 Toplam İthalat Kaynak : TÜİK Not: Sıralama 2009 Ocak-ğustos dönemine göre yapılmıştır. Çin in toplam ithalat içindeki payı 2007 yılına kadar hızla artmıştır yılında toplam ithalat içindeki payı yüzde 2,7 iken, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 8,8 e yükselmiştir. C. ÖDEELER DENGESİ 2008 yılı ğustos ayından itibaren enerji fiyatlarının hızlı bir şekilde düşmesinin ve Ekim ayından itibaren de ithalatın ihracattan daha hızlı gerilemesinin etkisiyle cari açık önemli ölçüde azalmıştır. Dış finansman ve likidite koşullarının olumsuz olduğu küresel kriz döneminde cari açığın azalıyor olması, sürdürülebilirlik açısından olumlu bir gelişme olarak görülmektedir. Ticaret kanalı ve cari işlemler dengesinin yanı sıra sermaye hareketleri de küresel krizden etkilenmiştir yılında özellikle Türkiye nin de içinde bulunduğu yükselen piyasalara ve gelişmekte olan ülkelere sermaye hareketleri zirve yaparken, 2008 yılında büyük oranda azalmıştır yılında da sermaye hareketleri önemli ölçüde gerilerken, 2010 yılından itibaren artışa geçeceği beklenmektedir. 21

22 Yükselen Piyasalara ve Gelişmekte Olan Ülkelere Sermaye Hareketleri (milyar dolar, net) T 2010T Cari İşlemler Dengesi Doğrudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Özel Sermaye kımları (Toplam) Diğer Özel Sermaye kımları Kaynak: IF 1. Cari İşlemler Hesabı Küresel kriz öncesi dönemde artan özel sektör yatırımları, dünya hammadde fiyatlarındaki yükseliş ve özel kesim tasarruf oranındaki düşüş, Türkiye nin cari işlemler dengesinin açık vermesine yol açmıştır. İstikrar ortamı ve düşen faizler, özel sektörün tüketim ve yatırım talebinde artışa yol açmış, ekonominin yapısal özellikleri artan toplam talebin karşılanması için özellikle ara malı ithalatını zorunlu kılmıştır. yrıca ham petrol ve doğalgaz gibi enerji ürünlerindeki fiyat artışları, toplam enerji ithalatının parasal değerini artırmak suretiyle cari açığı artırmıştır yılında 0,6 milyar dolar olan cari açık, 2008 yılında 41,7 milyar dolara çıkmıştır. Küresel krizin Türkiye ekonomisini etkilemeye başlamasıyla birlikte ekonomik faaliyetler yavaşlamış, özel sektörün tüketim ve yatırım eğiliminin azalmasıyla ithalat hızlı bir şekilde gerilemiş ve dış talepteki keskin düşüşler neticesinde ihracat azalmıştır. Bu gelişmelere ek olarak enerji fiyatlarının düşük seviyede seyretmesiyle birlikte cari açık azalmıştır yılı Ocak-ğustos döneminde 34,9 milyar dolar olan cari açık, 2009 yılının aynı döneminde 6,6 milyar dolara kadar gerilemiştir yılı sonunda cari açığın 11 milyar dolar düzeyinde olması beklenmektedir yılından itibaren ise ekonomik faaliyetlerde 22

23 ve enerji fiyatlarında beklenen artışlara paralel olarak cari açığın kademeli olarak artacağı öngörülmektedir. Cari işlemler dengesi alt kalemler itibarıyla incelendiğinde, cari açıkta en yüksek paya sahip olan kalemin dış ticaret dengesi olduğu görülmektedir yılında bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 137,1 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 187,8 milyar dolar düzeyinde gerçekleşerek, genel mal ticaretinde 50,7 milyar dolar açık verilmiştir. Genel mal ticaretindeki bu açıkla birlikte, parasal olmayan altın ticaretinde 1,4 milyar dolar, limanlardan sağlanan mal ticaretinde 1 milyar dolar açık verilmiştir. Böylece 2008 yılında dış ticaret açığı 53 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 66,1 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 82,2 milyar dolar düzeyinde gerçekleşerek, genel mal ticaretinde 16,2 milyar dolar açık verilmiştir. Bu dönemde parasal olmayan altın ticaretinde 2,7 milyar dolar gelir sağlanırken, limanlardan sağlanan mal ticaretinde 327 milyon dolar açık verilmiştir. Böylece dış ticaret dengesi 13,8 milyar dolar açık vermiştir. Turizm Gelirleri (ilyon $) Kaynak: TCB Ocak- ğustos 2009 Ocak- ğustos Hizmetler dengesi, 2008 yılında 17,5 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise 11,3 milyar dolar fazla vermiştir. Söz konusu dönemde küresel krize rağmen çok fazla düşüş göstermeyen turizm gelirleri, hizmetler dengesini olumlu etkileyen kalemlerin başında yer almıştır. Turizm gelirlerinin 2009 yılında 21 milyar dolar düzeyinde olacağı öngörülmektedir. 23

24 Hizmetler dengesi kaleminde, cari açığı azaltıcı yönde katkıda bulunan diğer bir kalem ise inşaat hizmetleridir yılı Ocak-ğustos döneminde 658 milyon dolar olan net inşaat hizmetleri gelirleri 2009 yılının aynı döneminde 714 milyon dolara yükselmiştir Ocak-ğustos CRİ İŞLELER DENGESİ DIŞ TİCRET DENGESİ Genel al Ticareti İhracat f.o.b İthalat f.o.b Parasal Olmayan ltın (net) Limanlardan Sağlanan allar HİZETLER DENGESİ Taşımacılık Turizm İnşaat Hizmetleri Sigorta Hizmetleri Finansal Hizmetler Diğer Ticari Hizmetler Resmi Hizmetler Diğer Hizmetler GELİRİ DENGESİ Ücret Ödemeleri Yatırım Geliri Doğrudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Diğer Yatırımlar Faiz Geliri Faiz Gideri CRİ TRNSFERLER Genel Hükümet Diğer Sektörler İşçi Gelirleri Diğer Transferler Kaynak: TCB Cari İşlemler Hesabı (ilyon $) Cari işlemler hesabının diğer bir alt kalemi olan gelir dengesi kaleminde ise 2008 yılında 8,2 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 5,3 milyar dolar net ödeme gerçekleşmiştir. Bu kalemde oluşan açığın temel nedeni faiz giderleridir yılı Ocak- ğustos döneminde kredilere ilişkin faiz giderleri 4,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Cari işlemler hesabının son kalemi olan ve genel hükümet ile diğer sektörlerden oluşan cari transferler, 2008 yılında 2 milyar dolar fazla vermiştir yılı Ocak-ğustos döneminde ise, 564 milyon dolar genel hükümet ve 672 milyon dolar diğer sektörler olmak üzere toplam 1 milyar 236 milyon dolar cari transfer geliri sağlanmıştır. 24

25 ENERJİ FİYTLRI VE CRİ ÇIK Enerji fiyatlarının etkisi, fiyatların 2002 yılındaki düzeyine sabitlendiği zaman daha net anlaşılmaktadır. Enerjinin alt kalemleri olarak; madencilik ve taşocakçılığı sektöründe maden kömürü, linyit, ham petrol ve doğalgaz ile imalat sektöründe kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar yer almaktadır. Bu kalemlerin ithalat ve ihracat rakamları dış ticaret birim değer endeksleri kullanılarak, 2002 fiyatlarıyla hesaplandığında enerji fiyat artışlarının etkisi hesaplanabilmektedir. Enerji Fiyatları ve Cari çık (Yüzde) 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 6,1 5,9 5,6 3,7 4,6 3,5 3,4 2,5 2,9 2,8 1,9 2,0 0, Kaynak : TCB, TÜİK Enerji Fiyatları Etkisi rındırılmış Cari çık/gsyh Cari çık/gsyh 2002 yılında GSYH ye oranla yüzde 0,3 cari açık verilirken 2006 yılında bu oran artan girdi ihtiyacı ve enerji fiyatları nedeniyle yüzde 6,1 e yükselmiştir ve 2008 yıllarında ise ihracat artışının ithalattan hızlı olmasına bağlı olarak bu oran sırasıyla yüzde 5,9 ve yüzde 5,6 ya gerilemiştir fiyatlarıyla hesaplandığında, 2008 yılında 48,3 milyar dolar olan enerji ithalatı 17 milyar dolara; 7,4 milyar dolar olan enerji ihracatı 3,9 milyar dolara gerilemektedir. Böylece 2008 yılında 41,7 milyar dolar olan cari açık, enerji fiyat artışları dışlandığında 13,9 milyar dolara, GSYH oranı ise yüzde 5,6 dan yüzde 1,9 a gerilemektedir. Dolayısıyla enerji fiyat artışlarının cari açığa etkisi 2008 yılında yüzde 3,7 kadar olmuştur. Bu rakamlar, enerji fiyatlarının önemli ölçüde cari açık üzerinde olumsuz etkiye sahip olduğunu göstermektedir. 25

26 Ham Petrol İthalatı Ham Petrol İthalatı (Bin $) Ham Petrol İthalatı (Ton) Ton Fiyatı ($) Varil Fiyatı ($) 2002 Fiyatları İle Ham Petrol İthalatı (Bin $) Fiyat rtışının Ek aliyeti (Bin $) ,4 23, ,8 26, ,7 34, ,8 50, ,1 61, ,6 68, ,3 97, Ocak-Haziran ,6 51, Kaynak : TUİK Enerji ithalatının en önemli kalemi olan ham petrol ithalatı tek başına incelendiğinde bile, petrol fiyatlarının Türkiye ekonomisine getirdiği ilave maliyetin boyutu dikkat çekmektedir. Yıllar itibarıyla ithal edilen ham petrol, miktar olarak çok fazla değişmezken, ithalat değeri 2002 yılında 4,1 milyar dolardan 2008 yılında 15,6 milyar dolara yükselmiştir yılında ham petrol varil başına ortalama 23,4 dolara ithal edilirken, bu rakam 2008 yılında 97,1 dolara çıkmıştır fiyatları sabit kabul edilerek yapılan hesaplamaya göre, bu fiyat artışının sadece 2008 yılında cari açığa ek maliyeti 11,9 milyar dolardır yılında ise petrol fiyatlarının geçen yıla göre düşük seyretmesi nedeniyle bu maliyet azalmaktadır. 2. Sermaye ve Finans Hesabı yılları dünya ekonomisinde likiditenin ve sermaye hareketlerinin yüksek olduğu bir dönem olmuştur. Bu dönemde, ekonominin performansı, yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik politikalar ve vrupa Birliği standartlarına yakınsamaya yönelik yapısal düzenlemelerin hızla gerçekleştirilmesi gibi olumlu etmenler, Türkiye ekonomisiyle ilgili beklentileri iyimser hale getirmiştir. Böylece Türkiye ye yönelik sermaye girişleri hızlanmıştır yılında doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlar şeklinde yüksek miktardaki sermaye girişleri sonucunda, finans hesapları 36,6 milyar dolar fazla vermiştir. 26

27 SERYE VE FİNNS HESPLRI Doğrudan Yatırımlar Yurtdışında Yurtiçinde B. Portföy Yatırımları Varlıklar Genel Hükümet Bankalar Diğer Sektörler Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri C. Diğer Yatırımlar Varlıklar Ticari Krediler Krediler Bankaların Döviz Varlıkları Diğer Varlıklar Yükümlülükler Ticari Krediler Krediler evduatlar Diğer Yükümlülükler Yükümlülükler İçin Bilgi : Uzun Vade Kısa Vade IF Kredileri D. Rezerv Varlıklar Resmi Rezervler Döviz Varlıkları enkul Kıymetler NET HT NOKSN Kaynak : TCB Sermaye ve Finans Hesapları (ilyon $) Ocak-ğustos Sermaye hesabındaki bu olumlu trend 2008 yılının Eylül ayından itibaren küresel belirsizlikler nedeniyle tersine dönmüş ve 2008 yılı genelinde toplam net sermaye girişi 2007 yılına göre bir miktar gerileyerek 36,4 milyar dolar düzeyinde kalmıştır. Benzer şekilde 2007 yılında 22 milyar dolar gibi tarihi seviyeye ulaşan doğrudan yatırımlar da 2008 yılında 18,3 milyar dolara gerilemiştir. Küresel krizin sermaye akımları üzerindeki olumsuz etkisi 2009 yılında daha da artmış, Ocak-ğustos döneminde doğrudan yatırım girişi 5,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 27