BİLİM ve BİLİMSEL BAŞARININ DEGERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 BİLİM ve BİLİMSEL BAŞARININ DEGERLENDİRİLMESİ Prof. Dr. Mehmet Doğan Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Bölümü Emekli Öğretim Üyesi

2 BİLİM NEDİR? İngilizlerin Science, Almanların Wissenschaft, Osmanlının İlim ve Fen olarak adlandırdığı bilim kısaca bilgi edinme, bilgi öğrenimi amaçlı araştırma olarak tanımlanabilir.bilim genelde doğa, insan ve toplum konularda bilimsel- nesnel yöntemlerle elde edilmiş düzenli ve örgütlü bilgidir. İnsan oğlu yaradılışından beri çevresinde gördüğünü, olup- biteni merak etmiş, öğrenmeye çalışmıştır. Bir kısmını dokunarak,gözlemleyerek, tadarak öğrenmeye çalışırken,bazı olay ve nesnelerden korkmuş, onlarla ilgili söylentiye inanmış veya onları kutsayarak tapmıştır.

3 BİLMİN GELİŞİM TARİHİ FELSEFE ve BİLİMSEL YÖNTEM Bilimin gelişim tarihini verecek değilim. Aynı şekilde felsefenin tarihini ve gelişimini de sosyal bilimciler karşısında sunmaya kendimi yetkin saymam. Essen bu konular ayrı bir konferans ve tartışma konusu. Yıllarca bilim felsefenin konusu ve bilimciler filozof, alim olarak görülmüş, bilgi düşünülerek üretilmiştir. Aydınlanma dönemini izleyen yıllarda Newton, Lauvasoir gibi bilim adamları bilimsel yöntem kullanarak, deneyerek öğrenmenin yolunu açmışlardır. Bilimdeki asıl gelişme 19.YY başında başlamış, 20.YY da zirveye tırmanmıştır.

4 BİLİMSEL BAŞARI DEĞERLENDİRME Aydınlanma dönemi ile devlet ve boy yöneticileri müneccim ve rahim yerine, bilge kişileri, kaşifleri himayelerine alarak onları ödüllendirmeleri belki de bilimdeki başarının ilk değerlendirilmesidir. Ara dönemde ve karanlık çağda ödül yerine canlarından olan bilim adamları da çoktur. İlk ödüllendirilenler zengin ülkeleri patronlarının hizmetine açan kaşifler olmuştur. Doğa bilimleri uygulama alanına aktarılınca sanayi devrimi doğmuş, bu çağla üretici bilim adamlarının da ödüllendirilmelerine başlanmıştır.

5 BAŞARI KRİTERİ NEDİR? Nasıl değişikliğe uğramıştır? Yazimda bunlari tartistim. Ozellikle ilk yazimda "h-faktoru"nun yetersizligini vurgulamistim. h-sayisini o yazida tanimlamistim. Henuz yeni bir kavram. Ama ödüllendirme ve secmede bu kritere bile uymuyorlar. h- sayisini one cikaranlar "bir bilimcinin basarili sayilmasi icin tümyazdiklari makalelere atf yapilmali, bunlar dgerlendirilmeli" mantigindan hareket etmisler. "Tek basina yayin sayisi yeterli olmadigi gibi toplam atif sayisi da yeterli degildir, kisi basarili bir grupta yer alarak yüksek atif alan 1-2 makale yayinlarsa basarili sayilamaz" noktasi. h-sayisi sonucta bir kimsenin kac yayini olursa olsun yayinlarindan kaci kac sayinin uzeri atif almis, onu gosteren sayi. Ornek toplam 100 yayini var ama sadece 10'u 10 ve uzeri atif almissa h=10, veya 30 yayini 30 ve uzeri atif almissa h=30, Bir baska kisinin toplam 31 yayini olsa bunun 30'u 30 ve uzeri atif almissa h=30. Bir bilimcinin basarili sayilmasi icin 20 yilda h=20, yeterlice (kafi- iyi) sayilmas icin en az 12 olmali. Cok yuksek basari ise h= (Nobel alabilir). Ama baska kriterlr de var. Sadece bu degil. Avrupa ve ozellikle Almanya da kullanilan "Bilimsel basari degerlendirme" sistemlerini ve ust akademik goreve secmede kullanilan olcutleri de verebilirim.

6 ÇAĞDAŞ BAŞARI ÖDÜLLERİ Kimya, Fizik, Tıp, Edebiyat Barış ve İktisat alanlarında NOBEL ödülleri Kıtalar ve Ülkelerin belirli alanlarda verdiği ödüller, Kurumların ve kuruluşların belirli alanlarda, özellikle sanat dallarında kriterlerini kendileri belirleyerek verdiği ödüller, Patent ve lisans hakları, Ürün ve bilgi satarak (telif ücreti, bilirkişi raporu,gelişim planı, proje gibi) kazanımlar

7 BİLİMCİDE ARANAN ÖZELLİKLER Bu değerlendirmede etkili olan kriterler kurumsal, ulusal ve evrensel düzeyde belirlenebilir. Belirlenen kriterlere göre de seçme, atama ve ödüllendirmeler yapılır, başarı sıralamaları saptanır. Kurumlar ve ülkeler bilimcilerinin evrensel ölçütlerde başarılı olması yanında üretilen bilgilerin kendilerine de yararlı olmasını isterler. Bazı hallerde evrensel kriter yerine yerel kriterler saptayabilirler. İyi bir bilimcinin ürünlerinin de evrensel düzeyde başarılı olması istenir. Bilimsel sonucu yine bilimciler değerlendirir. Bilimci bilimini ve kendini evrensel düzeyde tanıtmak için çaba harcar, çalışır.

8 BİLİMDE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ Bilimsel başarının değerlendirilmesi üretilen bilimin ürünleri ile yapılmaktadır. Bilimsel araştırma sonucu üretilen bilimler, bilim topluluğuna ve yaşanılan topluma bilimsel yayın olarak sunulur. Ulaşılan yenilik bir sorunun çözümüne yardımcı olur. Özel bir teknik geliştirilmişse patent alınır. Eğitimde, üretimde toplumun bilgi ve refah düzeyini yükseltmede kullanılır. Üretilen bilginin başarısını ölçmede ise yine bilimsel ölçütler kullanılır. Yayın bir bilimsel dergide makale, tez, kitap ve bilimsel rapor şeklinde yapılabilir. Genellikle bilimsel rapor araştırmayı destekleyen kuruma verilir. İşe yararsa kullanılır. Tez sınırlı sayıda basıldığından sadece jüri üyelerine ve ilgili kuruma verilir. Bilimsel dergide yayınlanan makale ise tüm bilim camiasına, topluma sunulur.

9 ETKİ FAKTÖRÜ ve DERGİ KALİTESİ Yayınların kalitesi yayınlandığı derginin evrensel kabul edilen kalitesi, yani etki faktörü (impact factor) ve yayına başka tanınmış yazarlar tarafından yapılan atıflar ve alıntılarla ölçülür. Bilimcinin başarısında ilk sırayı başarılı bilimsel yayın sayısı ve yayınlarına yapılan atıf sayıları alır. Bir yayına atıf yine başka bilimsel yayınlarda yapılacağından atıf yapılan yayının niteliği de önem kazanır. Yayına atıflar bir başka dergide yayınlanan makalede bilimsel kitap ve ansiklopedilerde, benzeri başka tezlerde, firma kataloglarında, broşürlerde yapılabilir. ISI gibi elektronik ulaşıma acık ticari firmalar sadece uluslar arası saygın ve sürekli yayınlanan dergilerdeki makale ve atıfları indexlerine alıp taradığından her bilimci en yüksek etki faktörlü dergide yayın yapmak ister. Bu tür dergilere yayınlanmak üzere dünyanın her yerinden çok sayıda makale gönderildiğinden ince eleyip, sık dokurlar. Kendilerine gelen makalelerin çok az bir kesrini yayınlarlar. Etki faktörleri hep yüksek kalır.

10 DİĞER ÖLÇÜTLER Kitaplar ve ansiklopedilerde yapılan atıflar daha önemli ve prestijli olmasına rağmen bunlar atıf indekslerinde taranmadığından ulaşılması kolay olmayabilir ve bazı değerlendirmelerde göz ardı edilir. Bilimsel kitap yazarlığı, bilimsel kitap ve ansiklopedilerde bolum yazarlığı, lisansı satın alınan patentler ( tüm patentler değil, sadece lisansı satılanlar), çağrılı tebliğ ve makaleler, üniversitesi dışı destekli bilimsel projeler, kazandığı ödüller, aldığı araştırma davetleri, dergilerde editörlük ve hakemlikler ve bu başarıların kazanıldığı süreler değerlendirilir. Kişi bir kurumun veya araştırma merkezinin başına getirilecekse ayrıca bir uzman grubu önünde tebliğ sunması ve ileriye dönük projelerini, seçileceği veya atanacağı görevle ilgili projeleri ve insani ilişkileri de değerlendirilir.

11 YAYGIN BAŞARI DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Her ülke için geçerli evrensel nitelikli saptanmış başarı değerlendirme kriterleri yoktur. Her ülke, her başarı ödüllendiren kurum, hatta üniversite seçme, atama ve ödüllendirme kriterlerini evrensel kabul gören başarı göstergelerine ve kendilerinin düzey ve istedikleri niteliklerine göre belirlemektedir. Çoğu değerlendirme kriterlerinde sözünü ettiğimiz yayın sayıları ve nitelikleri en önemli yeri almaktadır. Örnek olarak eski doğu Avrupa ülkelerinde Bilimler Akademisine seçilmek için asgari koşullar: a) SCI de taranan dergilerde 25 yayın, b) 500 atıf, c) uluslararası destekli veya ortaklı bir proje, d) uluslar arası 5 i çağrılı 25 tebliğ, e) uluslar arası kitap ve kitapta bölüm yazarlığı, f) ulusal düzeyde proje ve tez yönetimi, tebliğ ve önerilenler arasında en yüksek değere ulaşanlar. Almanya da bilim alanına göre sınıflandırılan dergilerdeki toplam ve son 10 yılda yayın sayısı ve bunlara yapılan atıflarla lisansı satılan patentlerinin sayısını, bilimcinin yaşını, içeren karmaşık bir formülle hesaplanan başarı katsayısı esas alınıyor. Duruma göre adaylardan secici-değerlendirici kurul önünde tebliğ vermesi isteniyor.

12 YENİ ÖNERİLEN h-sayisi h- Değeri tüm yayınlarından kaçının bu değer üzerinde atıf aldığı şeklinde basitleştirilebilir. h-faktörü bir bilimcinin yaptığı yayınların aldıkları atıflarının değişik bir ifadesi olan bir değer olup tüm yayınlarından kaçının bu değerin üzerinde atıf aldığını göstermektedir. Örnek olarak A kişisinin 100 yayını olsa ve bunlardan 20 tanesi 20 nin üzerinde atıf almışsa h-değeri=20, B kişisinin de 21 yayını olsa ve bunların 20 si 20 nin üzerinde atıf alsa bu kişinin de h-değeri=20 dir. Bu ölçütün en çok tartışılabilecek yönü bize göre toplam atıf sayısı dikkate alınmadan salt h-faktörüne bakarak o kişiyi değerlendirmenin sakıncasıdır. Örnek olarak C kişisi 200 yayın yapsa bunun bir yayını 500, bir yayını 450, başka yayınları ,25,30 vb şeklinde atıflar alarak sadece 20 yayını 20 ve üzeri atıf almışsa bu kişinin h- değeri de 20 olurken, D kişisinin aldığı en yüksek atıflar 35, 34, ,21,20 vb gibi çok az olsa bile 20 yayını 20 nin üzerinde atıf yapsa yine h değerinin 20 olmasıdır. Ancak yine de tarafsız ve iyi bir ölçüt görünmektedir. Örnek NKA 78 yayını var 3 makalesi sıra ile 119,116,96 atıf almış 20 üzeri 16 makale almış. h- değeri 17, X şahsı 165 makale yayınlamış 20 üzeri atıf 3 makalesi almış. h- sayısı 12, yani yayın sayısı birinciden çok yüksek olduğu halde h-faktörü daha düşük olmaktadır. Bu sonuç ise bizce normal görülebilmektedir.

13 Bazı Ülkelerin Patent Başvuruları İle İlgili Birkaç Karşılaştırma Yıllar Türkiye Yunanistan İngiltere ABD Japonya

14 Size 2004 faaliyet raporundan sayilar gonderiyorum raporu da yakinda cikar. Ulke adi aldigi patent basvuru sayisi Avusturya belçika isvicre cek cum almanya danimarka ispanya finlandiya fransa ingiltere yunanistan macaristan hollanda isvec türkiye polonya luxemburg japonya USA yilinda verilen patentler tabiiki daha onceki yillarda basvurusu yapilmis patentlerdir. basvuru sayisi ise 2004 yi linda yapilan basvuru miktarini gosterir

15 Çizelge Döneminde Türkiye de Yapılan ve Uluslararası Dergilerde Yayınlanan Yayın ve Atıf Sayıları (*). (*) Dönemine ait veriler, 28 Ağustos 2004 tarihinde güncellenen ULAKBİM veri tabanından alınmıştır. (**) 11 Ocak 2004 tarihinde Web of Science veri tabanından yaptığımız taramada 2004 yılında Türkiye adresli tüm yayın sayısı olarak belirlenmiştir. Ancak ilgili veri tabanından atıf sayısına doğrudan ulaşmak mümkün olmamıştır.

16

17

18

19

20

21

22

23 Yılları arası WOS -ULAKBİM Kaynaklı Bazı Bilim Alanlarında Üniversite Sıralamaları ve İTÜ nin sıralamada Yeri (12 Alanda ilk) 1- Elektrik-Elektronik Mühendisliği: 1-İTÜ, 2-bilk Ü,3-İÜ, 4-ODTÜ,5-Bgz.Ü, 6- Yıld Ü- 7-DEÜ,8- Ata Ü, 2- İnşaat Müh.: 1-İTÜ,2-ODTÜ, 3-İÜ, 4-KTÜ, 5- Çuk. Ü., 6- Yıld. Ü., 7-DEÜ, 8- Ata Ü., 3- Enerji ve Yakıt Müh.:1-İTÜ, 2-ODTÜ,3-İÜ, 4-KTÜ, 5-Ege Ü, 4- Çevre Müh. : 1- İTÜ, 2-İÜ, 3-ODTÜ, 4- Bgzc Ü,5- DEÜ, 6- HÜ, 5- Jeokimya ve jeofizik Müh.: 1-İTÜ,2-İÜ,3-Bgzc Ü,4- A.Ü, 5-DEÜ, 6- Malzeme Bilimleri Kaplama Müh.: 6-1-İTÜ, 2-İÜ, 3-Sak.Ü, 4-Çuk Ü, 5-Ata Ü,6- ODTÜ, 7- Metalurji Müh.: 1-İTÜ,2-İÜ,3-ODTÜ, 4-A.Ü, 5- GebzeTÜ, 6-Ata Ü, 7-HÜ, 8-KTÜ 8-Meteoroloji Müh.: İTÜ,2-ODTÜ, 3- DEÜ, 4-Bgz Ü, 5-Bilk Ü, 5- HÜ, 9- Mekanik Müh, 10- Müh. Ortak Alanlar, 11- Okyanus Müh. 12- Deniz Müh.

24 İTÜ nün daha arka sıralarda olduğu müh. alanları Petrol Müh, Ergonomi, Endüstri, Malzeme Plastik, Biyotıp Müh.,Havacılık,Gıda Müh., Genetik Müh, Nanomalzemeler,Yer Bilimleri ortak alanlar,malzeme Seramik,Madencilik, Cevher Haz.,Nükleer, Malzeme Kompozit, Malzeme Bilimleri Kağıt, tekstil, diğer bazı yeni alanlar

25

26

27

28

29 Görüldüğü gibi iki yıldır arasında olan Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) bu yıl ciddi bir çıkış ile ilk 100 e giren ilk Türk üniversitesi oldu. Ülkemizden çıkan yayınların doğru kuruluşlara atfedilmesi (geçmişte üniversitelerimizin bazı yayınları çeşitli nedenlerle sayılmamış olmalı), dünyada Görüldüğü gibi iki yıldır arasında olan Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) bu yıl ciddi bir çıkış ile ilk 100 e giren ilk Türk üniversitesi oldu. Boğaziçi Üniversitesi nin üç, İstabul Teknik Üniversitesi nin (İTÜ) ise iki yıldır gösterdikleri sürekli yükselmeler de dikkat çekici. Sabancı Üniversitesi nin ise geçtiğimiz yıllarda ilk 400 de olmadığı halde bu yıl ilk 200 e girebilmiş olması da büyük bir başarı THE bu çıkışların

30

31

32

33 İTÜ Bölümler Bazında Ülke içinde başarı sırası 17 Ocakta bu konu üzerinde duracağım İlginiz için çok teşekkür ederim. Ülkemiz Üniversiteleri ve Dünya ile Karşılaştırılmasında sorularınızı bekliyorum.