Yeliz KULALI* ÖZET. Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt: 11, Sayı: 43, ss , 2015

Transkript

1 Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt: 11, Sayı: 43, ss , 2015 BATI TRAKYA MÜSLÜMAN TÜRK AZINLIĞI: DÜNÜN SORUNLARI, BUGÜNÜN GELİŞMELERİ WESTERN THRACE S TURKISH MUSLIM MINORITY: YESTERDAY S PROBLEMS, TODAY S DEVELOPMENTS Yeliz KULALI* ÖZET Batı Trakya bölgesinde yaşayan Müslüman Türk azınlığının sorunları Türk-Yunan ilişkileri açısından geçmişten günümüze çeşitli gerilimlere sebep olmuştur. Türk ve Yunan taraflarının o bölgede yaşayan azınlıkların haklarıyla ilgili geçerli saydıkları antlaşmalar farklıdır. Yunan tarafı 1923 Lozan Antlaşması nı azınlık hakları konusunda geçerli sayarken, Türk tarafı daha önce yapılmış olan 1920 Yunan Sevri ve 1913 Antlaşması na bağlı III No lu protokolün azınlıklar konusunda geçerliliğini koruduğunu iddia etmektedir li yıllarda Türkiye, bölgeyle ilgili daha aktif bir dış politika çizgisi izlemeye başlamıştır Yunanistan Genel Seçimi sonuçları da bölgede yaşayan Müslüman Türk azınlık açısından olumlu karşılanmıştır. Bununla beraber eğitim alanıyla birlikte toplumsal, siyasal ve ekonomik alanlarda kronikleşmiş birçok sorun bölgede hâlâ çözüm beklemektedir. Anahtar Kelimeler: Azınlık Hakları, Batı Trakya Türkleri, Lozan Antlaşması, Türk-Yunan İlişkileri, Türk Dış Politikası * Ar. Gör. Dr., Uluslararası İlişkiler Bölümü, Galatasaray Üniversitesi. E-posta: ykulali@gmail. com 131

2 Y. Kulalı ABSTRACT The problems of the Turkish Muslim minority in Western Thrace have led Turkish-Greek relations through a variety of tumultuous ruptures in the past. Today both countries still recognize different treaties stipulating the rights of minorities living in the region. While the Greek side currently points to the articles of the 1923 Treaty of Lausanne on minority rights, the Turkish side, on the other hand, contends that the articles of the 1920 Treaty of Sevres and article no. 3 of the 1913 Agreement remain valid. Such a dynamic has been influenced by Turkey s development of a more active foreign policy towards the region in the 2000s. This context also saw the 2015 General Election results in Greece welcomed by the Turkish Muslim minority living in Western Thrace. Nevertheless, educational, social, political and economic problems are still awaiting resolutions in the region. Keywords: Minority Rights, Turks of Western Thrace, Lausanne Treaty, Relations between Turkey-Greece, Turkish Foreign Policy Giriş Osmanlı İmparatorluğu nun Balkanlardaki topraklarının bağımsızlıklarını kazanmaya başlamasıyla beraber bugün Batı Trakya Sorunu olarak nitelendirdiğimiz sorun ortaya çıkmış ve bu tarihlerde Müslümanlar (ve bunların arasında Türklük bilincine erişenler), sadece Yunanistan da değil, diğer birçok Balkan ülkesinde de nicelik ve nitelik açısından azınlık konumuna düşmüştür Lozan Sözleşmesi gereğince Türkiye de Batı Trakya olarak nitelendirilen bölgede kalan Müslüman grup etnik ve dilsel açıdan üç alt gruptan oluşur; Türkler, Pomaklar (Slavlar) ve Romanlar. Bu bölgedeki başat grup Türklerdir ve Batı Trakya daki azınlık okullarında Türkçe tedrisat verilir. Yunanistan, bölgede yaşayan azınlık grubunu Türk azınlığı olarak nitelendirmek istemez, sebep olarak da grubun heterojen yapısını gösterdiği gibi, Lozan Sözleşmesi nde ve Antlaşması nda grubun dinsel bir azınlık olarak nitelendirilmesini de gösterir. Türkiye, bölgede yaşayan azınlık grubunun sadece Müslüman azınlık olarak nitelendirilmesini Yunanistan tarafından bir kimlik reddi olarak görmektedir. 1 Bugün Batı Trakya Sorunu sadece bir azınlık sorunu ya da sınır problemi olarak değil, çok daha ileri derecede bir insan hakları sorunu olarak karşımıza 1 Samim Akgönül, Une Communauté, Deux Etats La Minorité Turco-Musulmane de Thrace Occidentale, (İstanbul: Editions ISIS, 1999), s

3 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri çıkmaktadır. Türkiye ve Yunanistan arasında yoğun tartışmaların yaşanmakta olduğu hemen her dönemde gündeme gelen azınlıklar konusu, uluslararası sistemde ve hukuk kurallarında getirilen yeni hükümler çerçevesinde günümüzde bir insan hakları sorunu olarak algılanmaya başlanmıştır. 2 Bugünkü Batı Trakya topraklarında daha önce Türkler, Bulgarlar, Yunanlılar gibi birçok medeniyet hakimiyet kurmuş, hatta bu topraklarda kısa bir süreyle bağımsız bir Türk Devleti dahi kurulmuştur. Balkan Savaşlarından günümüze bu bölgeyi ve azınlıkları bu kadar ileri derecede bir sorun haline getiren nedir? Çözümlenemeyen nedir? Yapılan antlaşma ve sözleşmeler sorunun çözümünde yeterli değil mi? Tüm bu sorular ilk olarak Batı Trakya bölgesinin konumu ve bölgedeki Müslüman / Türk varlığı incelenerek, daha sonra hem Yunan hem de Türk tarafı için önemli bir antlaşma olan Lozan Antlaşması öncesi ve sonrasıyla ele alınarak cevaplanmaya çalışılacaktır. Bu kısımda Lozan öncesi antlaşma ve sözleşmelerin günümüzde ne derece geçerli olduğuna ve günümüze kadar sorunun nasıl derinleştiğine yer verilecektir. Son bölümde ise bugün bölgede yaşayan Türkler ve diğer Müslümanların önemli sorunları ve çözülmeyi bekleyen konulara değinilecektir. 1. Batı Trakya nın Konumu Ve Bölgedeki Müslüman Türk Varlığının Geçmişi Bölge, Yunanistan ın doğusundaki en uç nokta olup, Doğu Trakya (Meriç nehri sınır), Güney Bulgaristan (Rodop Dağları) ve Makedonya bölgesi (Karasu Nehri) ile komşudur. Ayrıca güneyinde Ege Denizi bulunmaktadır. Günümüzde Trakya: Doğu ve Batı Trakya olmak üzere iki kısma ayrılır. Doğu Trakya bugünkü Türkiye nin Avrupa kıtasındaki arazisini teşkil eder. Bunun dışındaki kısmı ise tamamen Yunanistan sınırları içinde kalan Batı Trakya dır. 3 Bugün birçok kaynakta Batı Trakya yerine Yunan Trakyası, Ege Trakyası, Güney Trakya gibi tabirlere rastlıyoruz, bu isim çeşitliliği bölgenin geçmişte birçok kez el değiştirmesinden kaynaklanır. Önad ekleme ihtiyacı, bölgenin, Türkler, Yunanlılar ve Bulgarlar arasında paylaştırılmış aslında çok daha büyük bir bü Nesil azınlık hakları literatüründe (1992 sonrası) azınlık hakları evrensel insan haklarının bir alt grubu olarak nitelendirilir. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.; Azınlık Özel sayısı, Alternatif Politika, Cilt: 7, Sayı: 2, Haziran 2015, < php?option=com_content&view=article&id=71&itemid=41&lang=tr>, (Erişim Tarihi: 6 Ağustos 2015). 3 Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1991), s

4 Y. Kulalı tünün (Osmanlı İmparatorluğu) ufak bir kısmını ifade ettiğini gösterir. 4 Ayrıca şunu da belirtmemiz gerekiyor ki, Yunanca da bölge sadece Thrakis (Trakya) olarak geçer, doğu-batı olarak ayrılmaz, zira Yunanistan da Trakya toprakları olarak kabul edilen bölge sadece bu topraklardır. 5 Elbette aynı şekilde Türkiye de de Doğu Trakya ya sadece Trakya denir. Osmanlı Devleti nin Batı Trakya yı tamamen ele geçirmesinin Çirmen Zaferi (1371) ile olduğunu söyleyebiliriz. Savaş Sırplarla olmuştur ve Sırp kralının bozguna uğraması sonucu Osmanlı Devleti ne Makedonya nın kapıları açılmıştır. İskeçe, Drama, Kavala ve Serez bölgeleri daha sonra ele geçirilmiş ve Batı Trakya nın fethi böylece tamamlanmıştır. 19. yüzyılda ise Batı Trakya, Osmanlı İmparatorluğu nun güç kaybetmesiyle ve Avrupa dan yavaş yavaş çekilmesiyle Türklerin Avrupa da kalması ya da kalmaması konusunda kilit bölge halini almıştır Batı Trakya Türk Devleti Ağustos 1913 te Türk tarihinin en kısa ömürlü devleti olan Batı Trakya Türk Devleti kurulmuştur. Kurucularını Hafız Salih (Cumhur reisi), Hafız Galip, Hacı Saffet Bey, Hüseyin Paşa, Mehmet Paşa, Hacı İsa Efendi, Şükrü Bey, Süleyman Askeri, Hilmi Paşa ve Kuşçubaşı Eşref Efendi olarak sayabiliriz. 6 Bu durum dış baskıların iyice arttığı Osmanlı Devleti nde büyük bir memnuniyetsizlikle karşılandı. Osmanlı Devleti kadar bölgede hak iddia eden Bulgaristan da bundan memnun değildi. Ancak memnun olan bir taraf vardı: Yunanistan. Atina zaten bölgede kendisine karşı gelişen Osmanlı-Bulgar birliğinden dolayı rahatsızdı. Bölgedeki dış politika tercihlerini bu sebeplerden ötürü Batı Trakya Devleti yönünde kullandılar. Bu bağımsızlığın kayıtlara geçmesi için Batı Trakya Türkleri Yunanlıların Dedeağaç konusunda yardımını bekliyordu; ki bu Bulgarların bölgeyi iyice ele geçirmesinden evvel olmalıydı. 7 Nitekim askeri konuda yardım sağlayan Yunanistan sayesinde Dedeağaç da Batı Trakya ya katılmış oldu. Böylelikle devlet başkentini Gümülcine olarak belirler; ay yıldızlı, yeşil, beyaz ve siyah renkli bayrağını kabul eder; pasaport sistemini, pulunu, posta teşkilatını kurar; milli marşını kabul eder; Özgür adlı resmi gazete 4 Joelle Dalègre, La Thrace Grecque Populations et Territoire, (Paris: L Harmattan, 1997), s Western Thrace Map, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 6 Kemal Şevket Batıbey, Batı Trakya Türk Devleti ( ), (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1979), s Joelle Dalègre, La Thrace Grecque Populations et Territoire, s

5 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri çıkarır; bütçesini hazırlar; Indépendant adı ile Fransızca olarak gazete çıkarır ve Batı Trakya ajansını kurar Eylül 1913 te imzalanan İstanbul Antlaşması ile Batı Trakya Bulgaristan a bırakıldı. Antlaşmaya göre Batı Trakya Devleti yöneticileri 25 Ekim 1913 e kadar bölgeyi teslim edeceklerdi. Batı Trakya Türk Devleti ancak 57 gün yaşamış, 25 Ekim 1913 te sona ermiş ve en kısa ömürlü Türk Devleti olarak tarihe geçmiştir. Batı Trakya yönetimleri, dönemlerinin bölgesel ve uluslar arası ortamının elverişsizliği sonucunda ayakta kalamamışlardır Dünya Savaşı süresince Bulgar egemenliği altında kalan Batı Trakya ile İstanbul irtibatı kesmemiştir. 10 Kasım 1918 de İstanbul da Batı Trakya Komitesi kurulmuştur. Komitenin amacı Batı Trakya yı kurtarmaktı ve o dönemdeki Woodrow Wilson un prensipleri içinde yer alan ulusların kendi kaderini tayin edebilme yetkisinin etkileri Batı Trakya da da giderek önem kazanmıştır Müttefikler Arası Batı Trakya Hükümeti - Fransız Egemenliği I. Dünya Savaşı ndan yenik çıkan Bulgaristan la yapılan Neuilly Antlaşması kararları arasında Batı Trakya nın teslimi de yer alıyordu. Öncelikle Karaağaç, Dimetoka, Sofulu, Dedeağaç, Gümülcine ve İskeçe boşaltılarak yerine Müttefiklerarası Batı Trakya Hükümeti oluşturulmuştur. Aslında bu hükümetin oluşturulması bölgenin Yunanlılara verilmesinden bir önceki geçiş aşamasıydı de yapılan referandumla bölge nüfusunun çoğunun Türk olduğu düşünülmesine rağmen bölgede Yunan hakimiyeti istemi çıkmış ve Yunanlılar bunun üzerine bölgeyi işgale başlamıştır. Mustafa Kemal Atatürk o dönemde yaptığı bildirilerde Doğu Trakya yı Türk vatanının tartışmasız bir parçası olarak belirtmekte, Batı Trakya yı da Bükreş Antlaşması nı kastederek bir barış antlaşmasıyla vaktiyle bırakılmış bir vatan kıtası olarak nitelendirmektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Anadolu hükümetleri tüm dönemlerde sınırların 1913 te çizilen sınırlar olması amacını gütmüştür; yani özellikle bu tarihten itibaren her ne kadar bu bölgedeki Türkler bunu arzu ediyor olsalar da Osmanlı Devleti nde ya da Türkiye de Batı Trakya yı alalım ve topraklarımıza katalım çabası görülmemektedir. Batı Trakya Komitesi 1920 de merkezini Gümülcine ye alarak 27 Mayıs 1920 de 8 Tarihimiz, Batı Trakya Haber Ajansı, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 9 Murat Hatipoğlu, Yunanistan da Etnik Gruplar ve Azınlıklar, (Ankara: SAEMK, 1999), s Batı Trakya nın Fethi, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 135

6 Y. Kulalı Batı Trakya Milli Hükümeti ni kurdu. Tevfik Bey in başında bulunduğu, Fransızların kurduğu Türk idaresi 23 Mayıs 1920 ye kadar devam etmiştir Dünya Savaşı ve Türk tarih yazımında Kurtuluş Savaşı olarak nitelendirilen savaş süresince bölgeyle ilgili amacın Batı Trakya yı Yunanistan a bırakmamak olduğunu görüyoruz. Her ne kadar Batı Trakya Türkleri Bulgar yönetiminden memnun olmasa da, Anadolu hükümetleri bölgenin Yunanistan yerine Bulgaristan a bırakılmasına razıydı. Hatta bir ara bu konuda Osmanlı-Bulgar işbirliğine de rastlıyoruz Bulgar-Osmanlı sınırlarını bölgede muhafaza etmek amacıyla 1922 de Garbi Trakya Müdafaai Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. 2. Lozan Antlaşması ndan Günümüze Sorunun Derinleşmesi ve Uluslararası Antlaşmalarda Batı Trakya Sorunu 2.1. Lozan Antlaşması Öncesi Uluslararası Antlaşma ve Sözleşmelerde Batı Trakya nın Statüsü 24 Nisan 1920 San Remo Konferansı ile Batı Trakya, İtilaf Devletleri tarafından Yunanistan topraklarına katılmıştır. Yunanistan ın kabul ettiği Müslüman azınlıkların rejimini belirleyen ve bugün dahi tartışılan metinlere değinmek gereklidir çünkü bu metinlerin Batı Trakya toplumu için geçerli olup olmadığı tartışmalıdır. Ayrıca, Batı Trakya Türkleri Yunanistan daki tek Müslüman- Türk azınlık toplumu değildir. II. Dünya Savaşı ndan sonra 1947 yılındaki Paris Barış Antlaşması yla Yunanistan Oniki Ada ya da sahip olmuştur ve bu adalarda da (özellikle Rodos ta) Türkler yaşamaktadır Londra Protokolü ve 1881 İstanbul Sözleşmesi 1830 Londra Protokolü ve 1881 İstanbul Sözleşmesinin ortak yönü her ikisinde de Yunanistan a dahil edilen topraklarda yaşayan Müslüman azınlıklara çeşitli haklar ve güvenceler verilmesidir. 3 Şubat 1830 Londra Protokolü ile birlikte Yunanistan bağımsız bir devlet konumuna gelmiştir. İmzalanan protokolle birlikte Yunanistan a azınlıklar konusunda birtakım yükümlülükler getirilmiştir. Örneğin, Protokolün 5. maddesine göre Yunan hükümeti aynen Osmanlı hükümeti gibi derhal genel bir af ilan edecek ve kendisine karşı çarpışmış olanların mal-mülklerinden yoksun bırakılmamasını ve bu kişilere 11 Kemal Şevket Batıbey, Batı Trakya Türk Devleti ( ), s Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, s

7 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri hiçbir nedenle ilişilmemesini sağlayacaktır. Yunanistan a bırakılan toprak ve adalarda yaşayan müslümanlardan yerlerinde kalmak isteyenler mülkiyetlerini koruyacaklar ve aileleriyle beraber tam bir güvenlikten yararlanarak yaşayacaklardır. Protokolün son maddesi, protokol hükümlerinin üç ülke temsilcileri tarafından Osmanlı hükümetine ve Yunanistan a tebliğ edileceğini karara bağlamaktadır. Bu tebliğ Yunan hükümetine resmen 8 Nisan da yapılmış, Yunanlıların sınırlar konusunda büyük hoşnutsuzluk göstermesi üzerine üç ülke temsilcileri mevcut hükümlerin tartışılmayacağını bildirmiş ve protokol 16 Nisan tarihinde yunan meclisince seçilmiş Yunan valisi Kapodistrias tarafından Yunan Hükümeti adına resmen kabul edilmiştir. 13 Ancak bu protokol Yunanistan ın bağımsız olduğu andaki topraklarda geçerlidir; ki bu bölgenin içine o dönemde Mora ve Attik yarımadaları ve civar adalar girer. Yani protokolün içersinde Batı Trakya yoktur, protokol o bölgede geçerli değildir İstanbul Milletlerarası Sözleşmesi, Yunanistan ın Teselya yı içine alacak şekilde genişlemesi sonucu yapılmıştır. Tarafların biri Osmanlı İmparatorluğu diğer taraf ise Fransa, Almanya, İngiltere, Macaristan, Avusturya, İtalya ve Rusya dan oluşmaktadır. Bu sözleşme, Yunanistan a genişlediği bölge üzerinde birtakım yükümlülükler getirmektedir. Sözleşmede özellikle 6., 7. ve 11. maddeler bölgede yaşayan Müslüman azınlıklara güvenceler sunarak, dinlerini özgürce yaşamaları konusunda kolaylıklar getirmektedir. Sözleşmenin esası vatansız kalınmaması üzerinedir ve oturdukları topraklar el değiştiren vatandaşlara Osmanlı İmparatorluğu na yerleşebilmeleri için 3 yıllık bir süre tanınmıştır. 14 Ancak bu metin de, Londra Protokolü nde olduğu gibi sadece o dönem Yunanistan topraklarını kapsamaktadır. Hatta bu sözleşme Yunanistan ın genişlediği topraklarla ilgili yani Teselya yla ilgilidir. Geçerli oldukları yerlerde de 1923 nüfus mübadelesi sonucu müslüman kalmadığından, konusu ortadan kalkmış her antlaşma gibi ölü birer metin niteliği göstermektedirler. Zaten 1920 Yunan Sevr inin dibacesinde de belirtildiği gibi, BMOD garantisi altındaki bu metinlerin yeri Milletler Cemiyeti garantisi altındaki bu antlaşma (Sevr) tarafından doldurulmuştur. 15 Batı Trakya bölgesiyle alakalı olmamasına rağ Londra Protokolü, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < html/index.php?link=detay&id=50&arsiv=1&typ=1>, (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015) Londra Protokolü, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < html/index.php?link=detay&id=50&arsiv=1&typ=1>, (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 15 Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, s

8 Y. Kulalı men o dönemdeki azınlıkların korunmasıyla ilgili ipuçları veren bu iki metin, sorunun temellerinin birer göstergesi olması açısından önemlidir Atina Antlaşması ve III No lu Protokol 1913 Atina Antlaşması ve buna bağlı III No lu Protokol Türk-Yunan ilişkilerinde özellikle gerilimli dönemlerde sık sık gündeme gelmiş, bugün dahi geçerliliği tartışma konusu olan bir antlaşmadır. Bu antlaşma Yunanistan ın azınlıklar konusunda en fazla sorumluluk üstlendiği antlaşmadır ve doğal olarak bugün Yunanistan çeşitli gerekçelerle bu antlaşmanın geçersizliğini savunmaktadır. Antlaşma genel bir antlaşma olmayıp, Girit adası dahil olmak üzere Teselya dan Batı Trakya nın batı sınırına kadar bugün Yunanistan ın sahip olduğu bölge için yapılmıştır. Bu bölgenin Müslüman Türkleri de 1923 nüfus mübadelesine dahil olduğundan, 1913 Antlaşması nın Müslüman kökenli halkı mübadeleye dahil olan başka bölgeler için de geçersizdir. 16 Yunanistan 1913 ve az sonra değineceğimiz Yunan Sevri nin geçersiz olduğunu savunmaktadır. Bunun en önemli sebebi antlaşma sonunda yer alan üç adet ek maddedir ve özellikle bunların en önemlisi sayılan III No lu Protokol dür. Antlaşmanın 2. maddesine göre; 1830 ve 1881 metinleri bir kez daha onaylanmaktadır ve antlaşmaya ekli III No lu Protokol Yunanistan ın tüm topraklarında geçerli olacaktır. Buna göre başmüftü ve müftüler yunan memurlarının hak ve görevlerine sahip olmakta, başmüftü müftüleri mali ve dini bakımdan denetleyebilmektedir. Bu müftüler ancak Yunan Krallığı nın 88. maddesi gereğince görevden alınabileceklerdir. En önemlisi Protokol Müslüman cemaatlerinin tüzel kişiliğini tanımaktadır. Protokol Müslüman özel okullarını ve bunların gelirlerini de tanımaktadır. Bireylerden veya İslam ileri gelenlerinden oluşacak komisyon tarafından kurulacak okullar da aynı statüde olacak, buralarda eğitim resmi programa uymak ve Yunanca zorunlu olmak şartıyla Türkçe yapılacaktır Atina Antlaşması Müslümanların özellikle mülkiyet hakları konusunda Yunan tarafına ağır sorumluluklar getirmektedir. III No lu Protokol le de tüzel kişilik açıkça tanınmakta, Müslüman okullarının muhtar yönetimine ve buralarda Türkçe eğitim yapılmasına imkan vermektedir. Ayrıca bu Ek Atina Antlaşması ve III No lu Protokol, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015) Atina Antlaşması ve 3 no lu Protokol, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 138

9 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri Protokol Yunanistan ın sadece o dönemki topraklarında değil, Yunanistan ın bugünkü topraklarında da geçerli sayılır; yani Yunanistan Batı Trakya ve Oniki Ada gibi sonradan ele geçirdiği topraklar üzerinde de bu protokolü uygulamak durumundadır. Protokole göre: Devletlerin antlaşmalar konusundaki halefiyeti ilkelerine göre, bir toprak parçasına yeni sahip olan devletin daha önce yapmış olduğu antlaşmalar, halefiyet tarihinden başlayarak o toprak parçası için de geçerli olmaktadır. III No lu Protokol imzalandığında Yunanistan henüz Batı Trakya ya (ve Oniki Ada ya) sahip değildir ama, bu halefiyet ilkesi ve de uluslararası Adalet Divanının 1978 deki kararı nedeniyle bu Protokolun adı geçen bölgelerdeki Müslümanlar açısından geçerli olması hukukî bir zorunluluktur. III No lu Protokol, Yunanistan ın 1981 yılında iddia ettiğinin tersine, Lozan Antlaşması ile kaldırılamamıştır ve eğer bundan sonra Yunanistan, üzerinde Müslümanlar yaşayan başka bir toprak parçasına daha sahip çıkacak olursa, o toprak parçası üzerinde de geçerli olacaktır Yunan Sevri 10 Ağustos Günümüzde Sevr Antlaşması denildiğinde ilk aklımıza gelen Osmanlı İmparatorluğu nun parçalanmasına neden olan, I. Dünya Savaşı nı bitiren Atina Antlaşması ve III No lu Protokol, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < (Erişim Tarihi: 4 Temmuz 2015). 19 Yunan Sevri; Yunanistan daki azınlıkların korunmasıyla ilgili olarak yapılan antlaşma. İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya ile Yunanistan arasında imzalanır. Yunanistan ı, ülkesindeki azınlıkların haklarının korunması ile ilgili olarak Milletler Cemiyetine karşı sorumlu kılar. Antlaşma nın önemli hükümleri; Yunanistan ın yükümlülükleri: Hiçbir fark gözetmeden ülkesinde yaşayan herkesin yaşamını ve özgürlüklerini koruyacak, dinlerini özgürce uygulayabilmelerini sağlayacak. (md.2) Bütün Yunan uyrukları yasa karşısında eşittir, aynı kişisel ve siyasal haklardan ayrım yapılmaksızın yararlanırlar. Din ve inanç farkı işe alınma, memur olma hakkının kullanılmasında etkili olmayacaktır. Özel işlerde ve yayınlarda istenilen dil kullanılır. (md. 7) Azınlıkların, harcamaları kendilerine ait olmak üzere, dinsel toplumsal kurumlar ve okullar kurma, işletme ve denetleme ile buralarda kendi dillerini kullanma hakkı vardır. (md. 8) Farklı dil konuşan yurttaşların önemli oranda bulundukları bölgelerdeki resmi okullarda, o dilde (azınlığın dilinde) eğitim yapılır. ( md. 9) Müslümanların kişisel durum ve aile hukuku ile ilgili sorunları, İslam adetleri çerçevesince çözülür ve bunun için gerekli önlemler alınır, düzenleme yapılır. Dinsel yerler ve mezarlıklar korunur. Vakıflar ve diğer dinsel ve sosyal kuruluşlar tanınır, yenilerinin kurulmasını kolaylık sağlamak esirgenmez. (md. 10) Bu antlaşmanın getirdiği azınlık hükümleri, Milletler Cemiyeti nin güvencesi altındadır. (md. 16) Batı Trakya Türkleri nin Haklarını Düzenleyen Anlaşma, Sözleşme ve Belgeler, Akademik Tarih, < in-haklardleyen-anlasve-belgeler.html>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 139

10 Y. Kulalı antlaşmadır. Halbuki 1920 yılında Osmanlı ile ilgili üç tane antlaşma imzalanmıştır. Bunlardan birincisi Osmanlı Devleti ni parçalayan Sevr Antlaşması, ikincisi Batı Trakya yı Yunanistan a dahil eden Trakya konusundaki antlaşma, sonuncusu ise Yunanistan la azınlıkların korunması ile ilgili olarak imzalanan Yunan Sevri dir. Bu antlaşma daha önce bahsettiğimiz sözleşme ve antlaşmaların tersine genel bir antlaşmadır; yani Yunanistan ın elde ettiği ve edeceği bütün topraklar için geçerlidir. Yunanistan ın neden bu antlaşmanın geçersizliğini savunduğu bu noktada aşikardır. Antlaşma bu yönüyle Batı Trakya Türkleri için oldukça olumlu hükümler içerir. Antlaşmanın 9. maddesi 1 Ocak 1913 ten sonra katılan topraklar içindir yani içine Batı Trakya yı almasından ötürü bölgeye özel bir nitelik getirir; ayrıca Yunanistan a tek taraflı olarak sorumluluk yüklemektedir. 20 Yunanistan ın Sevr Antlaşması yerine 1923 Lozan Antlaşması nı geçerli sayması tek taraflı yükümlülükleri istememesinden kaynaklanır. Ancak Lozan Antlaşması nın Sevr in geçerliliğini ortadan kaldırmadığını iddia edenler de vardır; aksine Sevr in bu konuda onaylanmasını sağlamıştır. XVI No lu Protokol le Lozan Antlaşması, Yunan Sevri nin geçerliliğini teyit eder; yani Yunan Sevri, Sevr Antlaşması nın Batı Trakya yı Yunanistan a verilmesini onaylayan antlaşması ve Lozan Antlaşması nın arası maddeleri doğrudan veya dolaylı olarak azınlıkların korunmasına ilişkin Yunanistan a çeşitli yükümlülükler getirir. Bunların uygulanmaması halinde Yunanistan ın Uluslararası Daimi Adalet Divanı nın önüne çıkması hukuki bir zorunluluktur Lozan Antlaşması ve Getirdiği Hukuki Statü Zorunlu Nüfus Mübadelesi Sözleşmesi 30 Ocak 1923 I. Dünya Savaşı sonrası henüz Lozan Antlaşması imzalanmadan önce hem Yunanistan hem de Türkiye tarafında kitlesel göçler yaşanmıştır. Her iki taraftaki bu zorunlu göçler neticesinde iki ülke de kendilerini bir savaş arifesinde hissetmişlerdir. 22 Göç edenlerin hak ve statülerinin belirlenmesi açısından 30 Ocak 1923 Sözleşmesi imzalanmıştır. Buna göre: 20 Yunan Sevri - 10 Ağustos 1920, Batı Trakya Haber Ajansı, < (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 21 Yunan Sevri (10 Ağustos 1920), Batı Trakya Haber Ajansı, < (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 22 Samim Akgönül, Vers une Nouvelle Donne dans les Relations Gréco-Turques?, (İstanbul: Institut Français d Etudes Anatoliennes Georges du Mezil, 2001), s

11 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri Madde 1: Türkiye topraklarında yerleşmiş Rum Ortodoks dininden Türk uyrukları ile, Yunan topraklarında yerleşmiş Müslüman dininden Yunan uyrukluların, 1 Mayıs 1923 tarihinden başlayarak zorunlu mübadelesine girişilecektir. Bu kimselerden hiçbiri Türk hükümetinin izni olmadıkça Türkiye ye ya da Yunan hükümetinin izni olmadıkça Yunanistan a dönerek orada yerleşmeyecektir. Madde 2: Birinci maddede öngörülen mübadele, İstanbul da oturan Rumları (30 Ekim 1918 öncesinde yerleşen) ve Batı Trakya da oturan Müslümanları kapsamayacaktır. (1913 tarihli Bükreş Antlaşması nın koymuş olduğu sınır çizgisinin doğusundaki bölgeye yerleşmiş bulunan Müslümanlar, Batı Trakya da oturan Müslümanlar sayılacaklardır.) 23 Ayrıca İmroz ve Bozcaada da yaşayan Rum Ortodoks azınlık da değişim sözleşmesi kapsamına alınmamıştır. Lozan Antlaşması nın 14. maddesine göre buradaki Rum nüfus özel bir yerel yönetim ile idare edilecekti. 24 Her iki tarafın da Batı Trakya Müslümanlarının ve İstanbul Rumlarının mübadele protokolüne katılması konusunda ısrarcı davranmamasının sebebi şüphesiz bu bölgelerden gelecek göçlerin her iki ülkeye getireceği mali yükümlülüklerdir. Ayrıca Yunanistan İstanbul da bulunan Patrikhane cemaatinin yalnız kalmaması ve ilerde gerçekleştirme umudu olduğu Megali İdea sı açısından İstanbul da belirli miktarda Rum kalmasını istiyordu. Kaldı ki Türk delegasyonu da Patrikhane nin İstanbul da kalmasını sadece dinsel bir kurum olarak kabul etmişti. Haliyle bu dinsel kuruma cemaat gerekliydi. Değişim ancak 1927 yılında tamamlanmış ve protokol sonrası oluşturulan karma komisyon dahi bölgede oluşan yerleşik (etabli) sorununa çözüm getirememiştir lu yıllara kadar soruna belirgin bir çözüm bulunamamıştır. Her iki ülke de azınlıkların mallarına el koymuş ve mülklerine kendi soydaşlarını yerleştirmişlerdir. Bu yıllarda Türkiye İstanbul daki Rum azınlığı da göçe zorlamakta, patrikhane üzerinde baskı uygulamaktadır. Batı Trakya Türklerini de muhtemel bir çatışmada Truva Atı olarak kullanmayı planlamaktadır antlaşmalarına kadar mübadele sorunu Türk - Yunan geriliminin artmasına sebep olmuştur Lozan Antlaşması 24 Temmuz Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: , (İstanbul: İletişim yayınları, 2001), s Samim Akgönül, Une Communauté, Deux Etats La Minorité Turco-Musulmane de Thrace Occidentale, s İdris Bal, 21. Yüzyıl Eşiğinde Türk Dış Politikası, (İstanbul: Alfa yayınları, 2001), s

12 Y. Kulalı Lozan Konferansı sadece Türkiye ile Yunanistan arasındaki meseleleri halletmek üzere toplanmış bir konferans değildi. Bu konferans aynı zamanda Müttefiklerle Türkiye arasında I. Dünya Savaşı nı sonuçlandıracak olan barış antlaşmasını da hazırlayacaktı. 26 I. Dünya Savaşı sonrasında Lozan Antlaşması na doğru gidilirken 22 Kasım tarihli toplantıda ilk kez Trakya sınırı ele alındı ve İsmet Paşa Türkiye nin Doğu ve Batı Trakya ya ilişkin isteklerini iki madde halinde bildirdi: i. Doğu Trakya sınırı olarak Karadeniz den Meriç ırmağının denize döküldüğü noktaya kadar, Balkan Savaşları sonrasında Osmanlı ile Bulgaristan arasında imzalanan 1913 İstanbul Antlaşması yla çizilen sınır kabul edilmelidir. Dolayısıyla Meriç in batısında yer alan Edirne-İstanbul demiryolunun Kuleliburgaz-Mustafa Paşa kısmı ve Karaağaç Türkiye ye verilmelidir. ii. Batı Trakya da plebisite başvurulmalıdır. 27 Müttefikler tarafından desteklenen Venizelos ise, Türk görüşlerine karşın Yunan görüşlerini şu şekilde belirtti: Trakya da Türkiye ile Yunanistan arasındaki sınır Meriç ırmağı olmalıdır. Batı Trakya konusunda Türkiye nin herhangi bir söz hakkı olamaz. 28 Tüm bu isteklerden sonra Lozan Konferansı neticesinde sınırın Meriç ırmağı olduğunu görüyoruz. Ayrıca Türkiye nin Bulgaristan ve Yunanistan la olan Trakya sınırının iki yanındaki toprakların yaklaşık 30 km genişliğinde askerden arındırılacağı öngörüldü de bu uygulama geçersiz kılınacaktır. Sevr Antlaşması ve Lozan Antlaşması azınlık haklarının korunması açısından tartışmasız belgelerdir ve bunlarla çelişen resmi metin çıkarmak yasaktır. Ayrıca her ikisi de Milletler Cemiyeti tarafından güvence altına alınmıştır. Bugün Batı Trakya Türklerinin hukuki statüsü: i Antlaşması na bağlı III No lu Protokol ii. 10 Ağustos 1920 Yunan Sevri 26 Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası Cilt: , (Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1982), s Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: , s Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: , s

13 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri iii. 24 Temmuz 1923 Lozan Barış Antlaşması maddelerine dayanılarak oluşturulmaktadır. 29 Ayrıca Yunanistan daki tüm azınlıklar, Yunanistan Devleti nin o tarihlerden günümüze dek imzalayarak taraf olmuş bulunduğu tüm uluslararası bildiri (İnsan Hakları Evrensel Bildirisi), örgüt (AET ve Avrupa Konseyi) ve sözleşmelerin getirdiği insan hakları hükümlerinden de yararlanmalıdır. Tüm bu durumlardan ötürü diyebiliriz ki Yunanistan daki Müslüman Türk azınlığı resmi bir statüyle hakları korunan Yunanistan daki tek azınlık grubudur. 30 Lozan Antlaşması nın arası maddeleri 31 özetle Müslümanların din, dil, eğitim, ifade ve hayat özgürlüğü, hukuk gibi konulardaki haklarını ve güvencelerini düzenler; yaklaşık her alanda Yunanistan Devleti için yükümlülükler içerir. Daha doğrusu daha önce Türkiye için öngörülmüş olan yükümlülükler 45. madde ile Yunanistan Devleti ne de yüklenmiştir. 29 Hukuki Statüsü, Avrupa Batı Trakya Türk Federasyonu, < index.php?link=detay&id=16&arsiv=1&typ=2>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 30 Bernard Lory, L Europe Balkanique de 1945 à Nos Jours, (Paris: Ellipses, 1996), s Batı Trakya Türkleri nin Lozan Barış Antlaşması na göre statüleri a. Milli değil, dini azınlık statüsündedirler. Antlaşmaya göre adlandırılmaları müslüman azınlık tır. b. Hakları, Antlaşma nın Azınlıkların Korunması bölümünde, inci maddelerde belirlenmiştir. - Özetle: i. Yaşam ve özgürlük hakkı. (md. 38) ii. Dini ibadet özgürlüğü. (md.38) iii. Dolaşım ve göç hakkı. (md. 38) iv. Yurttaşlık hakları ve siyasal haklar. (md. 39) v. Yasalar önünde eşitlik hakkı. (md. 39) vi. Kamu hizmet ve görevlerine kabul, yükseltilme, onurlanma, çeşitli meslek ve iş kollarında çalışma hakkı. (md. 39) vii. Dilediği dili konuşma hakkı. (md. 39) viii. Eşit yurttaşlık hakkı. (md. 40) ix. Eğitim, din, hayır ve sosyal kurum alanlarında sınırlı özerklik hakkı. (md. 40) x. Okullarda ana dilde öğrenim görme hakkı; devletin buna kolaylık gösterme yükümlülüğü, azınlığın da okullarda resmi dili öğrenme zorunluluğu. (md. 41) xi. Eğitim, din ya da hayır işleri için devlet, belediye ve diğer bütçelerden yararlanma hakkı. (md. 41) xii. Aile hukuku ve kişisel durumlar ile ilgili sorunların gelenek ve göreneklere göre çözümlenmesi hakkı. (md. 42) xiii. İbadet yerlerinin, mezarlıkların ve öteki din kurumlarının korunmasını isteme hakkı. (md. 42) xiv. Vakıf, din ve hayır kurumlarına her türlü kolaylığın sağlanmasını isteme hakkı. (md. 42) Batı Trakya Türklerinin Haklarını Düzenleyen Anlaşma, Sözleşme ve Belgeler, Akademik Tarih, < n-haklardleyen-anlasve-belgeler.html>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 143

14 Y. Kulalı lu Yıllarda Türkiye-Yunanistan İlişkilerinin Ilımlı Dönemi ve Batı Trakya 1928 yılı gerek Türkiye de, gerekse Yunanistan da önemli değişikliklere sahne oldu. Ankara hükümeti, Lozan dan arta kalan ve Batılı devletlerle ilişkilerin normalleşmesini engelleyen sorunlardan sonuncusunu Fransızlarla borçlar konusunda bir antlaşma imzalayarak çözdükten sonra, barışçı ve statükocu bir dış politikanın özellikle Balkanlardaki en önemli ve aktif temsilcisi rolünü üstlendi. 32 Aynı yıl Yunanistan da başa geçen Venizelos da irredentist dış politika söylemini bırakarak komşularıyla iyi geçinmeye yönelik bir dış politika anlayışı benimsemişti. İki tarafın da ortak çıkarlarının bilincinde olması, Bulgar tehlikesine öncelik verilmesi ve Ege de kurulacak bir Türk-Yunan Konfederasyonu hayaliyle iki devlet birbirine yakınlaştı. 33 Her iki ülke de başta İtalya ve Bulgaristan olmak üzere revizyonist olan ülkelere karşı iyi geçinmek durumunda olduklarının bilincindeydiler. Bu atmosferde 1930 lu yıllardan itibaren Batı Trakya konusunda da olumlu gelişmeler sağlandı, sular nispeten duruldu Etabli Sorunu ile ilgili Antlaşmalar Atina Antlaşması yılında Atina da iki ülke temsilcileri toplanarak mübadeleyle birlikte artan sorunlara çözüm bulmaya çalıştı. Atina Antlaşması na göre Batı Trakya köy ve kentlerindeki mülkler bir ay içinde verilecek, Batı Trakya da Müslüman mülkleriyle ilgili istisnai kararlar alınacak ve kamulaştırılan mallar geri verilecekti Antlaşması ndan sonra geçen yıllar içinde iki ülke arasındaki 32 Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: , s Joelle Dalègre, La Thrace Grecque Populations et Territoire, s Ocak 1923 te imzalanan mübadele sözleşmesi ile Anadolu dan gelen Rumlar, Batı Trakya ya yerleştirilir. Gelenler Türklerin ev ve arazilerini işgal ederler. Yunanistan haksız ve anlaşmalara aykırı biçimde, Türklerin elindeki ev ve arazileri alır, göçmenlere verir. Kısa sürede 100 bini aşkın Rumun bölgeye getirilmesi, Batı Trakya da ciddi sorunların yaşanmasına sebep olur. Sorun, 1923 ten 1933 e kadar 10 yıl yaşanır, ismine etabli sorunu denir, çözümü için de (1926 Atina, 1930 Ankara, 1933 Ankara olmak üzere 3 anlaşma yapılır. Türkiye açısından amaç; Batı Trakyalı Türklerin mülklerini korumak ve güvence altına almaktır. Bu amaçla imzalanan Atina Antlaşması nın 9. maddesine göre Batı Trakya köy ve kentlerindeki mülkler bir ay içinde sahiplerine geri verilecektir. 10. maddesinde Batı Trakya daki müslüman mülkleriyle ilgili olarak alınmış bütün istisnai karar ve önlemlerin kaldırılacağı, 11. maddeyle de kamulaştıurılan malların geri verileceği düzenlenmiştir. Batı Trakya Türklerinin Haklarını Düzenleyen Anlaşma, Sözleşme ve Belgeler, Akademik Tarih, < n-haklardleyen-anlasve-belgeler.html>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 144

15 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri sorunların gittikçe sertleştiğini ve özellikle denizde karşılıklı bir silahlanmanın başladığını görüyoruz. 35 Bu sertleşme az önce belirttiğimiz gibi her iki ülke liderlerinin girişimiyle 1930 lu yıllarda yumuşamıştır Antlaşmaları yılında başlayan görüşmeler çerçevesinde, hem Yunanistan hem de Türkiye için 1923 nüfus değişimi, 1923 Lozan Antlaşması ve 1926 Atina Antlaşması ndan doğan sorunlar tartışılmıştır. Sorunların kesin çözümlenmesi yolundaki sözleşme 10 Haziran 1930 da Ankara da imzalandı Antlaşması ile Türk-Yunan arasındaki nüfus mübadelesinden kaynaklanan siyasal ve ekonomik sorunlar çözüme bağlanmıştır. Buna göre: Türkiye, İstanbul a geldikleri tarih ve doğdukları yer ne olursa olsun değişimden ayrık tutulmuş İstanbul bölgesinde bugün hazır bulunan Türk uyruğundaki tüm Ortodoks Rumlara, 14. maddeye göreyse Yunanistan, Batı Trakya ya geldikleri tarih ve doğdukları yer ne olursa olsun değişimden ayrık tutulmuş olan Batı Trakya bölgesinde bugün hazır bulunan Yunan uyruğundaki tüm Müslümanlara yerleşik sıfatı tanımaktadır. Böylece 7 yıldır sürmekte olan bir anlaşmazlık sonuçlandırılıyordu. 37 Ayrıca sözleşmede mübadillerin malları, Türk ve Yunan uyrukluların malları, İstanbul ve Batı Trakya yerleşiklerinin malları da düzenlenmiştir. Bu sözleşme sonrası Venizelos Türkiye yi ziyaret etmiş, bu ziyaret esnasında 30 Ekim 1930 günü siyasal, askeri ve ekonomik konularda Türkiye-Yunanistan arasında üç anlaşma imzalanmıştır: Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakemlik Antlaşması; Deniz Kuvvetlerinin sınırlandırılmasına ilişkin Protokol; İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması. 35 Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, s yılındaki antlaşmalar; Türk-Yunan Kültür Antlaşması, Batı Trakya daki Türk azınlığı ile İstanbul daki Rum azınlığın problemleri ile ilgili 33 maddeden oluşan ve Türk-Yunan dışişleri ilgilileri arasında yapılan bir antlaşma ve Ankara Antlaşması dır Atina Antlaşması na rağmen Batı Trakyalı Türklerin mülk sorunlarının devam etmesi ve Türkiye ile Yunanistan arasında gerginliğin tırmanması üzerine Venizelos un barışçı girişimleriyle taraflar tekrar masaya oturur. Antlaşma da Türklerin elinden alınarak Rum göçmenlere verilen mülkler için Yunanistan ın mülk sahiplerine tazminat vermesi ve bundan böyle el koyma uygulamasının olmaması kabul edilir. Batı Trakya Türklerinin Haklarını Düzenleyen Anlaşma, Sözleşme ve Belgeler, Akademik Tarih, < in-haklardleyen-anlasve-belgeler.html>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 37 Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: , s

16 Y. Kulalı Diğer Antlaşma 38 ve gelişmeler 1933 yılında Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin doruğu sayılan Samimi Anlaşma Paktı imzalanmıştır. Yakınlaşma diplomaside kendini göstermiş ve Venizelos tan sonra İsmet Paşa ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras Atina ya resmi ziyaretlerde bulunmuşlardır yılında Venizelos un yerine Çaldaris geçmiş ancak ilişkiler yıpranmamıştır. Askerlik ve güvenlik konularında ilişkiler sağlamlaştırılmıştır. Ayrıca Türkiye nin ve Yunanistan ın taraf olduğu Balkan Antantı Paktı 9 Şubat 1934 te imzalanmıştır. Balkan ülkelerinin karşılıklı güven ve barış ortamı için yapılan antanta Yugoslavya ve Romanya da katılmıştır. 39 Her iki ülkenin 1930 lardaki gerçekçi yaklaşımı ve dış politika anlayışlarıyla düzelen ilişkiler, 1947 yılında başlayan Yunan İç Savaşı nda dahi bozulmamıştır. Bu arada Türkiye-Yunanistan ilişkileri 1942 de uygulanan varlık vergisi meselesi yüzünden 1950 li yıllara yaklaşırken yıpranmıştır. Türkiye de bulunan azınlıkların savaş sonrası vergilendirme sisteminden adil bir şekilde yararlanamaması sonucunda Yunanistan-Türkiye ilişkileri bu dönemde zedelenmiştir. Buna rağmen 1950 li yıllarda Kıbrıs meselesinin ön plana çıkmasına kadar Türk-Yunan ilişkileri azınlıklar konusunda fazla gerilime neden olmamıştır. Ancak 1960 larda Kıbrıs sorununun derinleşmesi azınlık meselesinin yeniden gündeme gelmesine neden olmuştur Eylül 1951 tarihinde Türk-Yunan Kültür Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile iki ülkedeki azınlık sorunlarını izlemek ve bu sorunlara çözüm üretmek amacıyla bir karma komisyon kurulması kararlaştırılır. Ancak, komisyon 1968 de kurulur te Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi Yunanistan için yürürlüğe girer. Yunanistan ın bu sözleşmeyi imzalamasıyla Batı Trakya Türkleri insan hakları ve temel özgürlükler için geniş garantiler kazanır. Bunlar; gayri insani ve aşağılayıcı muamelelere tâbi tutulmama, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından yargılanma, müdahalesiz ve kısıtsız bilgi edinme ve azınlık olarak ayrımcı muameleye tâbi tutulmamak haklarıyla din, ifade ve dernek kurma özgürlüğüdür. Ayrıca Sözleşmeye göre, hakları çiğnenen bir Batı Trakya Türk ü, Yunanistan aleyhine kişi olarak Avrupa İnsan Hakları Komisyonu na başvurabilir. 20 Aralık 1968 de ise Türk-Yunan Kültür Komisyonu tarafından hazırlanan bir protokol imzalanmıştır. Protokolle her iki ülkenin sınırları içindeki Türk ve Rum azınlığın dini ve etnik bilincine saygı gösterilmesinin garanti altına alınması; azınlık dilinin serbestçe kullanılmaya devam etmesi; azınlığın dilindeki ders kitaplarına izin verilmesi kararlaştırılır. Batı Trakya Türk okullarında görev yapmak üzere Türkiye den 35 öğretmenin Kontenjan Öğretmeni ismi ile Batı Trakya ya, aynı sayıda öğretmenin de İstanbul Rum okullarına karşılıklı gönderilmesi ile ders kitaplarının Türkiye den gönderilmesi kabul edilir. Batı Trakya Türklerinin Haklarını Düzenleyen Anlaşma, Sözleşme ve Belgeler, Akademik Tarih, < n-haklardleyen-anlasve-belgeler.html>, (Erişim Tarihi: 10 Temmuz 2015). 39 Fotios Moustakis, The Greek-Turkish Relationship and NATO, (Londra: Frank Cass, 2003), s

17 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri Arası Azınlık Meselesinde İkinci Dostluk Dönemi ve Karşılıklı Ziyaretler Azınlık meselesinde ikinci ılıman dönem olarak nitelendirebileceğimiz yılları arası dönem Türkiye-Yunanistan ilişkileri açısından Kıbrıs meselesinin derinleşmesi öncesinde bir geçiş süreci niteliği taşır. Bu dönemde her iki tarafta iç politika değişikliklerine rastlıyoruz. Türkiye de yılları arasında DP iktidarda kalmış, 27 Mayıs 1960 da iktidardan çekilmiştir. Yunanistan da ise demokrasiye geçiş daha sancılı olmuştur; 1952 ye kadar koalisyon hükümetleri iktidarda kalmıştır. Mareşal Papagos un liderliğindeki merkezi sağın uzlaşabileceği Yunan Diriliş Partisi 1952 de başa gelmiştir. Daha sonra değineceğimiz üzere Papagos Kanunları 1954 yılında, bu dönemde yapılmış ve bu kanunlarda ilk ve son kez Türk okulları tabiri kullanılmıştır te Papagos un ölümüyle yerine Konstantinos Karamanlis geçmiş, partinin adı Radikal Ulusal Birlik olarak değişmiş, ancak Papagos un çizgisinde devam edilmiştir ler boyunca Türkiye ve Yunanistan da benzer siyasal, ekonomik ve sosyal gelişmeler yaşandı. Her iki ülkede de, temel hedefleri kapitalist Batı ile ekonomik ve askeri bütünleşmeyi sağlamak olan ABD destekli merkez sağ partiler 10 yıl kadar tek başlarına kaldılar. 40 Ayrıca bu dönemde karşılıklı ziyaretlerle dostluk perçinlenmiştir de Sofokles Venizelos Türkiye yi ziyaret etmiş, yine 1952 de Başbakan Menderes, Fuat Köprülü ve Genelkurmay Başkanı Şükrü Kanatlı Yunanistan ı ziyaret etmiştir de ilk kez bir Yunan Kralı, Pavlos Türkiye yi ziyaret etmiş; yine bu tarihte Celal Bayar Yunanistan a ziyarette bulunarak Batı Trakya bölgesindeki ilk Türk Lisesi ni açmıştır yılında her iki ülkenin de taraf olduğu Balkan İttifakı yapılmıştır lı Yıllarda Gerilen Ortam arası Türk-Yunan ilişkilerini içeren kaynaklara baktığımızda bu dönemde azınlıklar sorununun Kıbrıs Sorunu nun ortaya çıkmasıyla oldukça arka planda kaldığı görülüyor. Özellikle Türk-Yunan ilişkilerinde Kıbrıs Sorunu gibi temel bir anlaşmazlık konusu ortaya çıkınca, bu tarihlerden sonra Batı Trakya meselesi Türkiye nin gündeminde fazla yer tutmamıştır. Ancak o bölgedeki durum ve sorunlar aynen devam etmiştir. Çözüm konusunda herhangi 40 Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: , s

18 Y. Kulalı bir ilerleme ya da gelişmeye rastlanmamış, hatta sorun nerdeyse sadece o bölge Türklerinin sorunu haline gelmiştir lı yılların ortalarından başlayarak, Türkiye ve Yunanistan arasında Kıbrıs Sorunu üzerinde yoğunlaşan ve ilişkileri sertleştiren gelişmeler; azınlıkların, karşılıklı olarak, yaşadıkları toplumdan dışlanmasına yol açan kimi uygulamalarla karşılaşmalarına neden olmuştur. Kıbrıs sorununun kamuoylarında ulusal bir dava olarak propagandalara konu edilmesi, azınlıkların durumunu güçleştirmiştir Kıbrıs olayları ise, Türk hükümetinin 1930 sözleşmesine son vererek bu sözleşmeden yararlanarak İstanbul da çalışmakta olan Yunanlıları ülkelerine geri göndermesine neden olmuştur yılında askeri cuntanın Yunanistan da iş başına gelmesi azınlıkların üzerinde baskıların artmasına neden olmuştur yılında imzalanan kültür protokolü de bu kapsamda geçersiz sayılmıştır Kıbrıs Harekatı sırasında ise bölgede kronikleşen bir baskı ortamı oluşmuştur sonrasında ise, İstanbul Rumlarının giderek azalması, taşınmaz mal varlığının korunması, Patrikhane sorunlarıyla beraber ilişkilerde yeni bir çıkmaza girilmiştir Sonrası Dengelere Genel Bakış 1990 sonrası özellikle Avrupa da azınlıklar konusu insan hakları kapsamında incelenmeye başlanmıştır yılında konu ile ilgili önemli bir belge sayılan Helsinki Watch Raporu etnik azınlığın haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle yayınlanmıştır. 1992, 1999 ve 2002 yıllarında da rapor yinelenmiştir. Özetle raporda Batı Trakya Türklerinin eşit vatandaşlık haklarından yoksun olduğu, toprak ya da ev satın alamadıkları, ifade özgürlüklerinin sınırlandırıldığı, kamu hizmetinde eksikliklere rastlandığı ve kamu sektöründe azınlıkların az temsil edildiği, ayrıca bölgede insan hakları ihlalleri yapıldığı belirtilmiştir yıllarında Batı Trakya Türklerinin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nde açtıkları yaklaşık tüm davaları, İbrahim Şerif olayı ve İskeçeli bir Türk öğretmenin açtığı davalar gibi, kazandıklarını görüyoruz yılında yasak bölgeye (Yunanistan-Bulgaristan sınırındaki Rodop Dağları) ilk kez Türk gazeteciler girmiş; ayrıca 2001 yılında bölgedeki Türk sınırından 41 Azınlıklara İlişkin Sorunlar, Türk-Yunan İlişkileri, < php?option=com_content&view=article&id=50:azinliklara-lkn-sorunlar&catid=36:azinlikla r&itemid=57#_ftn9>, (Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2015). 42 A Helsinki Watch Report, Destroying Ethnic Identity The Turks of Greece, New York, Batı Trakya Türkleri nin Sorunları kısmında ele alınacaktır. 148

19 Batı Trakya Müslüman Türk Azınlığı: Dünün Sorunları, Bugünün Gelişmeleri mayınlar kalkmış ve İstanbul Karayolu yapım kararı alınmıştır yılında dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 51 yıl aradan sonra bölgeye giden ilk başbakan olmuştur. Günümüzde en önemli olumlu gelişme Türklerin Yunanistan Parlamentosu nda yer alma şansıdır. Az sonra siyasal sorunlarda değineceğimiz üzere, Batı Trakya Türklerinin siyasal temsil hakkı uzun zaman sorun teşkil etmiştir li yıllarda bu sorun en azından temsil düzeyinde aşılmış görünüyor genel seçimlerinde Türk/Müslüman azınlığa mensup üç aday parlamentoya girmeyi başarmıştır. Rodop ve İskeçe illerinde SYRİZA adayları Ayhan Karayusuf, Mustafa Mustafa ve Hüseyin Zeybek, parlamentoya girmiştir. Ayhan Karayusuf ve Hüseyin Zeybek 2012 de yapılan genel seçimlerde de aynı partiden listelerinde birinci olarak milletvekili seçilmişlerdi. Mustafa Mustafa da 1996 yılında daha sonra ismini SYRIZA olarak değiştiren Sol İttifak Partisi nden (Sinaspizmos) bir dönem milletvekili seçilmişti. 44 Siyasal alandaki bu önemli gelişmenin ardından, son bölümde bölgedeki Türklerin var olan sorunlarına dair kısa bir özete yer verilecektir. 3. Batı Trakya Türklerinin Sorunları Batı Trakya Müslüman Türk azınlığının bugünkü nüfusu resmi olmayan rakamlara göre dolaylarındadır. Günümüzde birçok sorun çözülmüş ya da dengelenmiş görülmekle beraber, bölgedeki azınlığın halen çözülmeyi bekleyen kilit alanlarda problemleri mevcuttur. Bu bölümde kısaca Lozan Antlaşması ndan günümüze halen çözüm bekleyen kronik sorunlara yer verilecektir Eğitim Alanındaki Sorunlar Yunanistan da eğitim seviyesi en düşük bölge Batı Trakya bölgesidir. Şu an Batı Trakya da resmi olarak 230 azınlık ilkokulu ve 2 ortaokul bulunmaktadır. Bulunan ortaokulların biri 1952 de Celal Bayar ın ziyareti esnasında yapılan Celal Bayar Lisesi dir; diğeri ise İskeçe Muzaffer Salih Lisesi dir yılında Papagos Kanunları nda ilk ve son kez Türk okulları tabiri kullanılmış, daha sonraki yıllarda bu tabir azınlık okulları olarak değiştirilmiştir. 44 Yunanistan daki seçimleri kazanan SYRIZA, koalisyon için ANEL le anlaştı, Hürriyet Dünya, 26 Ocak 2015, < (Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2015). 149

20 Y. Kulalı Batı Trakya da her yıl azınlık ilkokullarından mezun olan bin kadar öğrencinin devam edebileceği sadece iki azınlık ortaokul-lisesi mevcut olup, söz konusu okulların fiziki koşulları ihtiyaca cevap vermemektedir. Azınlığın 2005 yılında İskeçe deki (Xanthi) ortaokul ve lisesine ek bina inşası için yaptığı başvuru Yunan makamlarınca yanıtsız bırakılmıştır. Nüfuslarının yaklaşık yarısını Batı Trakya Türk Azınlığı mensuplarının oluşturduğu Gümülcine ve İskeçe de birer azınlık ortaokul ve lisesi bulunurken, Gümülcine de 25 ve İskeçe de 37 devlet lisesi bulunmaktadır Öğretmenler Konusu ve SÖPA Batı Trakya daki Müslüman-Türk azınlığın eğitim alanındaki örgütlenişi şöyle özetlenebilir; Batı Trakya azınlık okullarında dört tip öğretmen vardır: i. Formasyonsuz öğretmenler: Herhangi bir öğretmenlik eğitimi görmeden atanmış kişilerdir. Çağdaş anlamda eğitim yapacak düzeyde değillerdir. Maaşları azınlık tarafından verilmektedir. ii. Kontenjan öğretmenleri: 1951 Kültür Antlaşması ve 1968 Karma Protokolü çerçevesinde Türkiye den gönderilen Türk uyruklu kişilerdir düzenlemesine göre karşılıklı aynı sayıda Yunan yurttaşı İstanbul Rum okullarında görev yapmaktadır. iii. Formasyonlu öğretmenler: Türkiye deki öğretmen okullarından çıkmış olan Batı Trakyalılardır. Günümüzde resmen kapatılmış olan Batı Trakya Türk Öğretmenler Birliği (BTTÖB) çatısı altında toplanmış bulunan formasyonlu öğretmenlerin maaşları, bunların sözleşmeli olarak çalıştıkları okul encümeni tarafından ödenmektedir. Bu öğretmenlerin bir bölümü dikta yönetiminde görevden alınmış ( ), bir kısmı da okul değiştirmek isterken açıkta kalmıştır. iv. Selanik Özel Pedagoji Akademisi (SÖPA): Azınlık arasında Akademililer olarak anılan bu kişiler, formasyonlu öğretmenlere alternatif yaratmak için medrese çıkışlı öğrenciler arasından alınarak Yunanca ve Pomakça eğitilen, Türkçeleri yetersiz, azınlık tarafından da itilen, Yunan devlet memuru statüsünde kişilerdir tarihli Türk-Yunan Kültür Anlaşması uyarınca, her yıl karşılıklı olarak azınlık ortaokul ve liselerine gönderilmesi kararlaştırılan 35 kontenjan öğret- 45 Yunanistan daki Türk Varlığı, T.C. Dışişleri Bakanlığı, < (Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2015). 46 Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, s