TAHRÎR DEFTER ( 942 / 1535 ) I

Transkript

1 T.C. BA BAKANLIK DEVLET AR VLER GENEL MÜDÜRLÜ Ü Osmanl Ar ivi Daire Ba kanl Yay n Nu:118 Defter-i Hâkânî Dizisi: XVII 401 NUMARALI AM L VÂSI MUFASSAL TAHRÎR DEFTER ( 942 / 1535 ) I <Dizin ve Transkripsiyon> ANKARA 2011

2 Proje Yöneticisi Doç. Dr. Yusuf SARINAY Devlet Ar ivleri Genel Müdürü Proje Sorumlular Doç. Dr. Mustafa BUDAK Devlet Ar ivleri Genel Müdür Yard mc s Dr. Önder BAYIR Daire Ba kan Abdullah VANLIO LU Daire Ba kan Dr. Ahmet Zeki ZGÖER Yay n leri Koordinatörü Yay na Haz rlayanlar Ahmet ÖZKILINÇ Ali CO KUN Abdullah S VR DA Bask ya Haz rlama Murat ENER Salih DUTO LU ISBN (tk.) (1.c.)

3 401 NUMARALI AM L VÂSI MUFASSAL TAHRÎR DEFTER ( 942 / 1535 ) I <Dizin ve Transkripsiyon>

4

5 Ç NDEK LER Ç NDEK LER...V KISALTMALAR...VII I. G R am n Co rafî Konumu ve Tarihçesi am Livas Tahrir Defterleri Yerle im ve darî Birimler Nüfus ve Demografik Yap Livan n Ekonomik Durumu ve Gelir-Gider Kategorileri Mülkler, Vak flar ve Sosyal Müesseseler Yay n S ras nda Takip Edilen Usul II TAR HL AM V LAYET KANUNNAMES...61 III. AM L VASINA A T TAHR R DEFTERLER...67 A. YARARLANILAN DEFTERLERDEK DARÎ B R MLER...67 B. AM L VASINA A T DEFTERLER...71 IV. D Z NLER...73 A. K VE CEMA AT ADLARI D Z N...75 B. YER ADLARI D Z N...93 C. TER MLER D Z N V. HAR TALAR Tarihlerinde Arap/ am Eyaleti Tarihinde am Livas darî Birimleri Tarihinde am Livas Kara, Cübbetü l-assal, Guta, Kalemun, Merc-i K blî ve Merc-i imalî Nahiyeleri Tarihinde am Livas Baalbek, Beyrut, Cürd-i Beyrut, Garb- Beyrut, Kerek-i Nuh, Kisrevaneyn ve Harradin, Kurne, Metn, ufu l-harradin, uf bn-i Maan ve Zebedani Nahiyeleri Tarihinde am Livas Sayda, Beni Kilab, Beni Kinane, Cezzin, Cidur, Hammare, Hula, klim-i Bellan, klim-i Darani, klim-i Harnub, klim-i umer, klim-i Tüffah, klim-i Zebib, ara, ufu l-beyaz, Vadi l-acem ve Vadi-i Berade Nahiyeleri Tarihinde am Livas Beni Abdullah, Beni el-aser, Beni Atike, Beni Cehme, Beni Hilal, Beni Kinane, Beni Malik, Beni Malikü s-sadir, Beni Muklid, Beni Ni ye, Beni Usbe ve Cidur Nahiyeleri VI. 401 NUMARALI AM L VASI MUFASSAL TAHR R DEFTER N N TRANSKR PS YONU VII. 401 NUMARALI AM L VASI MUFASSAL TAHR R DEFTER N N F HR ST V

6

7 KISALTMALAR a.g.e. : ad geçen eser a.g.m. : ad geçen makale a.g.md. : ad geçen madde A.DFE : Bâb- Asafi, Defterhane-i Âmire A.RSK : Ruus Kalemi bk. : Bak n z BOA : Ba bakanl k Osmanl Ar ivi c. : Câmi çev. : Çeviren cm. : Santimetre D A : Diyanet slâm Ansiklopedisi A : slâm Ansiklopedisi B, AK : stanbul Belediyesi Atatürk Kitapl k. : Karye KK : Kâmil Kepeci kl. : Kal a kz. : Kazâ l. : Livâ m. : Mahalle MAD : Maliyeden Müdevver Defterler md. : Mescid mz. : Mezra a n. : Nâhiye nf. : Nefs NFS : Nüfus Defterleri nu. : Numara s. : Sayfa t. : K rat TD : Tahrir (Defter-i Hâkânî) Defterleri TK, KKA : Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ü, Kuyûd- Kadîme Ar ivi v. : Varak vb. : ve benzeri vt. : Vilâyet y. : Yaylak z. : Zukâk zm. : Zemîn zv. : Zâviye VII

8

9 G R I- AM IN CO RAFÎ KONUMU VE TAR HÇES 16. yüzy lda am sanca n n s n rlar günümüzde Suriye ve Lübnan n güneyi ile Ürdün ün kuzey bölgelerini içine almaktayd. Sanca n topraklar n n büyük bölümü Suriye ve Lübnan da bulunmaktad r. am ve Halep bölgenin en önemli ehirlerindendir. ehir 400 y l boyunca Osmanl hâkimiyetinde sancak ve vilâyet merkezi olarak kalm t r. ehrin M.Ö lere kadar giden bir yerle im yeri oldu unu gösteren arkeolojik kal nt lar bulunmaktad r. Arapça kaynaklarda kullan lan ve kökeni Akkadca olan D ma k Osmanl lar taraf ndan pek fazla kullan lmam, bütün Suriye için kullan lan am ismi tercih edilmi tir. am ehri Antilübnan da lar n n do u eteklerindeki Kasiyun da ile Badiyetü am ad verilen çöl sahas aras nda bulunan Berade suyunun kenar ndaki vahada kurulmu tur. Halid bin Velid 636 tarihinde Yermük zaferinden sonra am ku atarak Bizansl lardan alm t r. Emevî Devletini kuran Muaviye nin ba ehir olarak D ma k seçmesi ehrin kaderini de i tirdi. Emeviler imar ve iskân faaliyetleriyle ehrin nüfusunu art rarak, slâm dünyas n n ilim, sanat ve kültür merkezi haline getirdiler. Abbasiler döneminde s radan bir vilâyet olan am 878 y l ndan itibaren Toluno ullar n hâkimiyetine geçti. h idî, Karmatî, ve Fatimî hâkimiyetinden sonra Türkmen beyi Ats z n Suriye yi ele geçirmesiyle bölgede Selçuklu dönemi ba lam t r 1. X. yüzy lda Ortado u nun büyük devletlerinden olan Fatimî Devleti n n hâkimiyet sahas K z ldeniz den Atlas Okyanusu na uzanan ülkeleri, Hadramut, Yemen, Hicaz, Filistin, Suriye ile bütün Kuzey Afrika y içine almakta idi. Fakat Halife el- Hakim zaman nda ( ) ba layan ve Halife ez- Zahir devrinde de ( ) devam eden yönetim zaafiyetleri sebebiyle halifeli e ba l birçok eyaletlerde kanl ayaklanmalar ç km ve dolay s yla bu eyaletlerin M s r la idarî ili kileri kesilmi ti. Bu cümleden olarak, özellikle Kilâbo ullar kabilesi reislerinden Mirdaso lu Salih Halep bölgesine, 1 Cengiz Tomar, am, D A, cilt 38, stanbul 2010, s Kelbo ullar kabilesi reisi Sinan D ma k yöresine ve nihayet Tay kabilesi reisi Hassan bin Da fel de Filistin e hâkim olmu lard r. IX, X ve XI. yüzy llarda Bizansl lar n Kuzey Suriye yi geri alma amac yla giri tikleri askerî hareketler, zaman zaman ba ar l olmu sa da Musul ve Suriye ye hâkim olan Hamdano ullar Devleti nin ba ar l savunmalar, zinde göçebe Arap zümrelerinin kitleler halinde bu bölgeye yerle meleri ve nihayet XI. yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren Suriye ve Filistin e ba layan Türk giri i sebebiyle Antakya ve yöreleri d ndaki yerlerde Bizans etkisi ortadan kalkm t r. Selçuklular n devlet kurmalar n sa layan Dandanakan Sava ndan (23 May s 1040) sonra Selçuklu fetih ve geni leme hareketleri, özellikle bat yönünde büyük bir geli me göstermi tir. Önceden haz rlanan planlar do rultusunda yürütülen bu istilâ ve fetih hareketlerine kat lan Selçuklu emirleri ve Türkmen beyleri, çe itli vesilelerle XI. yüzy l n ikinci yar s ndan ba layarak kumandalar alt nda bulunan kuvvetlerle Suriye ve Filistin e gelerek bu ülkelerin fethini, dolay s yla buralarda bir devlet kurulmas n sa lamada önemli roller oynam lard r. Kudüs, Remle, Taberiye, Trablus am, Sur, Akkâ, Humus ve Rafeniye gibi Filistin ve Suriye nin önemli kent ve kalelerini ele geçirmek suretiyle Selçuklu Melikli i nin s n rlar n geni leten Emir Ats z, Suriye nin merkezi durumunda bulunan ve Fatimî egemenli inin hüküm sürdü ü D ma k üzerine yürümü tür. Temmuz 1076 da ehre giren Ats z, Ulu Cami de ilk kez Sünnî Ba dad Abbasi Halifesi Muktedi Billah, Selçuklu Sultan Melik ah ve kendi ad na hutbe okutmu, ezanlardaki iî alâmetini kald rm t r. D ma k n al nmas yla melikli in merkezini Kudüs ten buraya nakletmi tir. Emir Ats z, fetihlere ba lad 1071 y l ndan 1076 y l na kadar Filistin ve Suriye nin Askalan d nda, ba ta Kudüs ve D ma k olmak üzere en önemli kentlerini fethederek Selçuklu Melikli i nin s n rlar n geni letmi tir. Fatimî Devleti nin içinde bulundu u buhran dolay s yla 1076 y l nda M s r a bir sefer düzenleyerek er-rif i alm t r. Ats z 1077 de Kahire önlerinde Bedrülcemali kumandas ndaki M s r 1

10 ordusuna yenilmesi üzerine D ma k a dönerek Filistin de kendisine kar isyan eden bölgeleri tekrar itaati alt na alm ve kaybolan otoritesini yeniden kurmay ba arm t r. Suriye Selçuklu Meliki Ats z n M s r seferinde bozguna u rad n haber alan Sultan Melik ah, onun çarp malar s ras nda öldürülmü olalabilece i dü üncesiyle Erran valisi bulunan karde i Tacüddevle Tutu u Suriye ve Filistin Selçuklu Melikli i ne atam t r. Tutu u kar layan Ats z kendisine itaat edip D ma k ona vermi tir. Ancak Tutu, Ats z ve karde- inin kendisine kar bir tak m ku kulu davran lar sebebiyle onlar tutuklat p öldürtmü tür. Tutu, F rat rma n geçerek Halep in önemli kalelerinden Menbiç i teslim ald ktan sonra daha güneyde bulunan el-faye, ed-deyr ve Buzaa kaleleri ile A zaz 1079 y l nda fethetmi tir. Böylece önce Kurlu Bey in Filistin de kurdu u Türkmen Beyli i daha sonra Emir Ats z n bir k s m Suriye ehirlerini fethetmek suretiyle geli tirip melikli e dönü türdü ü ve Büyük Selçuklu mparatorlu u na tabi olan Selçuklu Devleti, ayn ülkelerde yine ba kenti D ma k olan ve bu kez Selçuklu ailesinden birisinin bulundu u Suriye Selçuklu Melikli i haline gelmi oluyordu. Tutu 1087 y l nda Sayda ve Beyrut üzerine yürüyerek buralar i gal etmi tir. Her iki kente de valiler atayarak D ma k a dönmü tür. Ats z ve Tutu un çabalar yla Lazkiye, Antartus, Trablus am, Akkâ, Cübeyl ve Yafa gibi k y ehirlerinin büyük bir k sm n n fetihleri tamamlanarak Selçuklu yönetimine al nm t r. Halep Valisi Kas müddevle Aksungur 1089 tarihinde Antakya ya ba l Efamiye nin kuzeybat s nda bulunan Berzuye kalesini Ermenilerden teslim alm t r. Tutu, 1090 y l nda Halep Valisi Aksungur, Urfa Valisi Bozan ve Antakya Valisi Ya s yan ile birlikte Humus u alm t r. Sultan n yaz l buyru una uyularak buras Tutu a verilmi tir y l nda Efamiye ve Irka kalelerinin fethinden sonra Trablus am üzerine yürüyen ordu ehri ku att ysa da alamam t r. Melik ah n 1092 y l nda ölümü üzerine Suriye de kendisini büyük sultan olarak tan tmay ba aran Tutu, beraberinde Aksungur ve Ya s yan oldu u halde Büyük Selçuklu saltanat na sahip olma arzular n gerçekle tirmek amac yla Rahbe, Rakka, Nusaybin, Âmid, Meyyâfarikin, Rabiye ve Musul u alm t r. Kuzey Suriye nin iki önemli ehri Halep ve Antakya ile Urfa y kendisine ba layarak birkaç k y ehri d nda bütün Suriye ülkesi ile Filistin i yönetimi alt nda toplamay ba aran Tutu, yan nda bulunan emirlerin yard m yla hükümranl k bölgesini geni letmi bulunuyordu. Aksungur ve Bozan n Berkyaruk taraf na geçerek bölgelerinde onun ad na hutbe okutmalar üzerine 1094 tarihinde Halep üzerine yürüyen Tutu, Aksungur ve müttefiklerini Seb in sava nda yenerek Halep, Urfa, Harran ve Suruc u kontrolü alt na alm t r. Tutu, Büyük Selçuklu Devleti nin ba na geçmek için 1095 y l nda Rey yak nlar ndaki Ta lu köyünde Berkyaruk ile yapt sava ta yenilerek öldürülmü tür. Tutu un ölümü üzerine Suriye ve Filistin Selçuklu Melikli i, Halep ve D ma k Melikli i olmak üzere ikiye ayr lm t r 2. D ma k ( am) Selçuklu Melikli i Tutu un o lu Dukak, Rey sava ndan sonra Memlûk emirlerinden Aytegin el-halebî ve bir askerî birlikle sava alan ndan uzakla arak Diyarbak r üzerinden Halep e gelmi tir. Bu s rada karde i R dvan Halep te bir Selçuklu Melikli i kurmu bulunuyordu. Genç Dukak, R dvan n yan nda ve korumas alt nda Halep te bir müddet oturduktan sonra Tutu ad na D ma k kale ve kentini naib s fat yla elinde bulunduran Savtekin taraf ndan D ma k a davet edilmi tir. Büyük bir gizlilik içinde buraya gelerek D ma k Selçuklu Melikli i ni kurmu tur. Dukak, Antakya y ku atan Haçl lara kar müttefiki Ya s yan a yard m etmek için harekete geçmi se de ba ar l olamam d r. Babas n n hâkim oldu u memleketleri kontrol edebilmek için karde i R dvan ile rekabete girmi tir. R dvan a itaat etmeyen Diyarbak r bölgesinin bütün emirleri Dukak n huzuruna gelerek ba l l klar n bildirmi lerdir. Haçl lar, Urfa, Antakya ve Kudüs te birer devlet kurduktan sonra hâkimiyet alanlar n Müslümanlar aleyhine geni letmek amac yla Suriye ve Filistin de sürekli olarak askerî operasyonlar düzenlemi lerdir. Dukak, Sevad a sald ran Taberiye Prensi Tancred e kar ba ar l bir sefer düzenleyerek onu yenilgiye u ratm t r. Urfa Kontu Baudouin in Kudüs krall n n ba na geçmek için Kudüs e gitmekte 2 Bu bölüm Ali Sevim in, Suriye ve Filistin Selçuklular Tarihi (Ankara 1983) adl eserinin sayfalar aras ndan özetlenerek al nm t r. 2

11 oldu unu haber alan Melik Dukak Haçl lara sald rarak birçok Haçl askerini öldürmü tür. Baudouin ise gece karanl ndan faydalanarak Kudüs e ula m ve ölen karde i Godefroi n n yerine krall k taht na oturmu tur. Haçl lar n sald r lar na kar koymak için Lazkiye nin güneyinde bulunan Cebele kenti yöneticileri Dukak a ba vurarak Cebele yi atabeyi Tu tekin in o lu Tacülmülük Böri ye vermi lerdir. Fakat Böri yi istemeyen halk Trablus emirine ba vurarak kenti ona teslim etmi tir. Trablus un kuzeyindeki k y kenti Antartus u i gal eden Haçl lar, yard ma gelen Dukak ile Humus Emiri Cenahüddevle nin kuvvetlerini yenmi lerdir. Selçuklu egemenli ini tan mayan Rahbe Emiri Hasan n üzerine yürüyen Dukak, 1102 tarihinde ehre girmi tir. Humus ordusu komutanlar n n daveti üzerine buraya gelen Dukak ehri ve kalesini teslim alm t r. Dukak da a abeyi R dvan gibi babas n n hâkim oldu u bölge ve kentleri kendi hükümranl alt na almay denemi ve her te ebbüsünde ba ar l olmu tur. O Diyarbak r bölgesi, Cebele, Rahbe ve Humus kentlerini yönetimi alt na almay ba arm t r. 9 y l süreyle D ma k Selçuklu Melikli i taht nda oturan Dukak n 1104 tarihinde ölmesi üzerine Atabey Tu tekin bütün yetkileri üzerinde toplam t r. Dukak n o ullar Tutu ve Erta n k sa süre sonra ölmeleri üzerine Selçuklu hanedan ndan meliklik taht na geçecek ba ka bir kimsenin bulunmamas sebebiyle D ma k Selçuklu Melikli i fiilen sona ermi tir. Bundan sonra D ma k ta Tu tekin in atabeylik yönetimi kurulacak, onun ölümünden sonra 1128 tarihinde yerine geçen o lu Tacülmülük Böri nin ad na izafeten Böriler Hanedan devri ba layacakt r 3. Halep ve Kuzey Suriye de hâkimiyet kuran Nureddin Mahmud Zengi 1154 te D ma k ald. ehir 1187 y l nda Selahaddin-i Eyyubî nin eline geçti. Bu iki emir döneminde ehir tarihinde yeni bir dönem ba lad. D ma k Emeviler devrinde oldu u gibi siyasî, askerî ve dinî hareketlerin merkezi oldu. Eyyubîler döneminde ehir kuzeybat ya do ru geni lemi ve 200 ün üzerinde medrese, cami, hangah, zaviye ve türbe gibi sosyal ve kültürel yap lar in a edilmi tir y l nda k sa süreli Mo ol i galinin akabinde Memlûk Sultan Kutuz Aynicalut sava nda Mo ollar yenerek D ma k ve Suriyenin büyük bir 3 Bu bölüm Ali Sevim in ayn eserinin sayfalar ndan özetlenerek al nm t r. k sm n i galden kurtar lm t r. Bundan sonra ehir Memlûk dönemi boyunca Kahire ye tabi olmu tur 4. Mercidab k Sava ndan sonra Yavuz Sultan Selim 3 Ekim 1516 tarihinde D ma k n d nda Mastaba denilen yerde ehrin ileri gelenlerinin itaatlerini kabul ederek ehre girmi tir. Yavuz bölgedeki idarî düzenlemeden sonra Arap/ am eyaletine ilk beylerbeyi olarak son Memlûk Nâibi Canberdi Gazali yi atam t r. Ekim 1520 tarihinde ç kan Canberdi Gazali isyan n Osmanl ordusu Ocak 1521 de bast rm ve Ayas Pa a yeni beylerbeyi olarak göreve ba lam t r 5. II- AM L VASI TAHR R DEFTERLER Osmanl Devleti taraf ndan 1515 tarihinde fethedildikten sonra am merkez al narak kurulan Arap/ am Beylerbeyili i nde kanun gere i öncelikle bölgenin tahririnin yap lmas gerekmekteydi ve 1518 de tamamlanan tahrir çal malar na ait elimizde Halep (TD 93) ve Trablus am (TD 68) sancaklar n n defterleri bulunmaktad r. Ayn ekilde am sanca n n da bu tarihlerde tahririnin yap lm olmas gerekmektedir. Ne yaz k ki elimizde böyle bir kay t mevcut de ildir. Muhtemelen bu y llara ait olan ve ilk tahrir sonuçlar n ihtiva eden defterler kaybolmu tur. 1526/932 ve 1528/934 tarihli ikinci tahrir sonuçlar BOA, TD 169 ve 430 numaral defterlerde bulunmaktad r. Bu tahrir Defter Emini Nuh Çelebi bin Ahmed Pa a ve kâtibi Hüseyin bin Ahmed taraf ndan Safet, Gazze ve Kudüs-i erif sancaklar yla beraber Hicrî 934 senesinin Muharrem ay nda tamamlanm t r. Elimizde bulunan bir tahrir defteri parças ndan hareketle bunu söyleyebiliyoruz 6. Bu defter parças nda, Nuh Çelebi nin 934 tarihinde haz rlad defterin dibacesi ve am n Kubeybat mahallesinin bir bölümü mevcuttur. Deftere reaya 7 li sütunla yaz lm t r. TD 430 numaral deftere 8 li sütunla yaz lm olmas na ra men yaz özellikleri bak m ndan bu iki defter birbirine uymaktad r. Bu tarihte evkaf ve emlâk tahririyle ilgili bir defter elimizde bulunmamaktad r. Sadece 1526/933 tarihli am ehrinde bulunan vak flar n muhasebe defteri mevcuttur. TD 998 numaral defter haz rlan rken yararlan lan tahrir sonuçlar bu tarihte yap lan tahrirler olmal d r. TD 430 ve 169 numaral defterler ile bu defter aras ndaki baz farkl l klar ise 937 tarihine 4 Tomar, a.g.md., s Tufan Buzp nar, am, Osmanl Dönemi, D A, cilt 38, stanbul 2010, s BOA, bnülemin Tasnifi, Dahiliye 21. 3

12 kadar sancakta meydana gelen de i ikliklerin buraya yans t lmas ndan kaynaklanm olabilir. Üçüncü olarak TD 401 ve 1034 numaral defterlerin haz rland 1535/942 tarihli tahrir sonuçlar bulunmaktad r. Arap vilâyetinin tüm sancaklar 942 ve 943 tarihlerinde 177 (Adana), 178 (Sis), 181 (A zaz-kilis), 184 (Birecik), 186 (Antep), 372 (Trablus), 397 (Halep), 401 ( am), 427 (Gazze, Safet), 970 (Salt-Aclun), 1023 (Üzeyir/Özer) ve 1067 (Tarsus) numaral mufassal defterlerde tahrir edilmi lerdir. Sadece Hama ve Humus sanca n n bu tarihte haz rlanan defteri elimizde bulunmamaktad r. Bu defterlerin ortak özellikleri önce dibace, kanunname, fihrist ve yerle im birimleri s ras yla haz rlan p dibacede tarihin verilmesi, A zaz Kanunnamesi hariç kanunnamenin...ve eimme avâr z- divaniyeden muaf olalar. ibaresiyle bitmesi ve fihristlerin genelinde idarî birimlerin hane say lar n n verilmesidir. Ayr ca reaya Halep ve am da 9 arl, di er sancaklarda 7 erli sütunla yaz lm t r. Yaz karakterleri birbirinin ayn s d r. Bütün Arap eyaletinin defterleri stanbul da beyaza çekilerek ayn tarihte onaylanm t r 7. BOA, TD 602 numaral suret defterin içerisindeki vakfiye tarihleri 971, 980 ve olsa da bu defterdeki evkaf ve emlâka ait bilgilerle TD 401 numaral defterdeki bilgiler ayn d r. Dolay s yla bu defter de üçüncü tahrir bölümünde de erlendirilmelidir. Yine ayn ekilde TD 192 numaral ve 1538/945 tarihli mufassal defteri de bu bölümde de erlendirmek gerekmektedir. öyle ki, bu defter Arap emirlerinden Turabay n Merc-i Beni Âmir ve çevresinde tasarruf etti i yerlerin tahririni ihtiva etmektedir 9. Dördüncü defa sancak genelinde yap lan tahrir sonuçlar 1548/955 tarihli BOA, TD 263 ve 383 numaral iki ayr ciltten meydana gelmi tir. Üçüncü bir cildinin olmas gerekti i eksik olan nahiyelerden anla lmaktad r. Bu defterlerin icmali 423 numaral defterdir. 1547/954 tarihli ve 393 numaral evkaf 7 Onayland ktan sonra mufassal defterler H zâne-i Âmire ye de gönderilmektedir. BOA, TD 263, s. 140 ta Târîh-i teslîm be-h zâne-i Âmire el-vâki fî-evâili ehri Saferu l-muzaffer sene 970 eklinde geçen ifade bunu do rulamaktad r. 8 BOA, TD 602, s. 53, 298 ve BOA, TD 192, s. 1 de Defter-i mufassal- nâhiye-i Merc-i Benî Âmir ve tevâbi ihâ ve levâhikihâ ki ez-în der-tasarruf- Turabay, anümerâi A râb bud eklinde geçmektedir. defteri bu dönemde yap lan tahrirlerin ba lang c d r. BOA, TD 275 numaral ve 1551/958 tarihli sadece hâsslar n bulundu u mufassal defter de bu bölümde de erlendirilebilir. Be inci olarak yap lan yaz m i lemi 1569/977 tarihli defterlerde üç cilt halinde mufassal olarak yer almaktad r. Bunlar BOA, TD 474 (I. cilt), TD 491 (III. cilt) ve TD 543 (II. cilt) numaral defterlerdir. Bu tahririn icmal defteri tespit edilememi tir. Ayr ca bu tarihe yak n zamanda haz rlanm bir evkaf defteri de bulunmamaktad r. BOA, MAD 247 ve B. AK, MC O 83 numaral defterler ayn defterin parçalar d r. çerisinde en son Hicrî 988 tarihi bulunmaktad r 10. BOA, TD 656 numaral defter de bir tak m özellikleri itibar yla bu defterlere benzemektedir. Bu defterdeki en son tarih Hicrî 982 dir 11. Bölgenin son tahriri Hicrî tarihleri aras nda yap lm t r. Tahrire ait defterler Tapu Kadastro Ar ivi nde 99, 177, 195, 319 ve 581 numaralarda kay tl d r. Bu tarihten sonra am sanca na ait Tahrir Defterleri bulunmamaktad r. Yay nlanan 1535 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri ile cmalinin Muhtevas ve Özellikleri am livas nda Hicrî 942 (1535) tarihinde yap lan üçüncü tahririn sonuçlar n ihtiva etmektedir. Deftere 714 e kadar sayfa numaras verilmi tir. Fakat defter, mükerrer yaz lan iki sayfa ve defterin aras nda ek olarak bulunan üç sayfa ile birlikte toplam 719 sayfad r. Defterin içerisinde ne zaman haz rland n belirten bir kayda rastlanmam t r. Tarihi bu mufassal defterin icmali olan BOA, TD 1034 numaral defterin 194. sayfas nda bulunan Tîmâr- Memi bin Hasan Kilârî kayd n n üzerindeki Derdest-i Ali bin Hasan Yeniçeri ber-mûceb-i emr-i erîf fî-gurre-i Cumâdelâhir sene 942 eklindeki derdest kayd ndan hareketle verilmi tir. Kefr-Cera, Haribetü Cafer 12 ve udubiye 13 mezraalar gelirinin hâlâ Memi bin Hasan Kilârî nin üzerinde olmas sebebiyle BOA, TD 401 numaral mufassal defterin 942 veya bu tarihten önce haz rland anla lmaktad r. 10 B. AK, MC O 83, v. 67a. 11 BOA, TD 656, s BOA, TD 401, s Ayn defter, s

13 Defterin d cilt boyutlar 22x57, varak boyutlar 22x56, yaz l k s m boyutlar ise yakla k 13,5x39 cm.dir. Defter sonradan ciltlenmi olup orijinal deri cilt kapa n n sa bölümü yani üst kapa kapa n içerisine konularak muhafaza edilmi tir. Alt kapak mevcut de ildir. Dolayas yla alt kapakta yer alan miklep ve ona ba l olan sertap mevcut de ildir. Orijinal cilt kapa n n emse, salbek ve zencire i vard r. Kö ebent yap lmam t r. Yeniden cilt kapa yap lmas na ra men iraze örülmemi tir. Varaklar n kontrolü için konulan reddadeler k smen mevcuttur. Defter tamam yla siyah çini mürekkeple yaz lm t r. Deftere sonradan sayfa numaras verilmi tir. Tahrir Defterlerinde her idarî birimin sonu ile yeni bir bölümün ba lang c aras nda bo sayfa b rakma âdeti genellikle bu defterde de devam etmi tir. Bo sayfalar n adedi 30 dur. Numara verilmemi bo sayfa bulunmamaktad r. 20 ile 35. sayfalar aras nda ciltleme hatalar ndan dolay varaklar n yerleri kar m t r. 12. sayfadan sonra gelen ve üzerinde toplama ç karma i lemleri bulunan bir karalama kâ d na 12a ve 12b sayfa numaralar verilmi tir. 25. sayfaya 25, 25a ve 25b olarak 3 defa sayfa numaras verilmi tir. Defterde 677a olarak numaraland r lan ikinci bir ek bulunmaktad r. TD 401 Numaral Tahrir Defterinin varaklar nda ciltle birle en üst taraflar nda çürüme ba lam t r. Ba taraf nda yer almas gereken kanunname ve dibacesi bulunmamaktad r. Bunlar n d nda defterde herhangi bir eksiklik tespit edilmemi tir. Nahiyelere ba l yerle im birimleri hâss- padi ah, hâss- mirliva, evkaf, zeâmet ve timar s ras na göre yaz lmaya çal lm t r. Yerle im birimleri ve mezraalar n alt nda bulunan Hâs l bölümlerinde vak f gelirleri, hâss, zeâmet ve timar hisseleri ayr ayr gösterilmi tir. Cemaatler ise sayfalar aras nda kay tl d r. Yer isimleri yaz l rken önceki tahrirlerde (TD 401 ve 430) ile yaz lan baz yer adlar sonraki tahrirlerde (TD 263, 543 ve 583) harfine dönü mü tür. Defterde; fihrist, ehirlerdeki mahalleler, mukataalar, sancakta bulunan 44 adet nahiyeye ba l yerle- im birimleri, Türkmen ve Ekrad cemaatleri ile vergiye tâbi erkek nüfus, vergi kalemleri ve miktarlar ile bunlar n aktar laca yerler mufassal olarak yaz lm t r. Reayas kaydedilmeyen ve bu defterin icmalinde köylerin alt na harab kayd dü ülen Beni-Hilal ve Beni Malikü s-sadîr nahiyeleri defterin fihristine de yaz lmam t r BOA, TD 1034, s , III-YERLE M VE DARÎ B R MLER 1530 tarihinde Osmanl Devleti nin ta ra te kilât Cezayir-i Bahr- Sefid, Anadolu, Karaman, am, Zülkadriye, Rum, Erzurum, Diyarbekir, Ba dat, M s r ve Rumeli eyaletleri ile K r m, Eflak ve Bo dan gibi muhtar idare tarz n n benimsendi i birimlerden meydana gelmektedir. A-Arap/ am Vilâyeti 15 Fetihten sonra meydana getirilen Arap eyaletinin s n rlar tarihleri aras nda de i memi tir 16. Sancakl k statüsü verilen Antakya 1526 da sancak olmaktan ç kar larak Halep sanca na ba lanm t r. Hicrî 943 (1535) tarihli tahrirle A zaz kazas çevresi ile beraber, Halep sanca ndan ayr larak bölgede ayr bir sancak meydana getirilmi tir. Hicrî 959 tarihli ve 1052 numaral defterde daha önce Halep livas içerisinde bulunan eyzer ve Masyaf nahiyeleri Hama livas na dahil edilmi lerdir. Üzeyr kazas 1520 de Adana sanca ndan ayr larak müstakil liva haline gelmi tir. Ayn ekilde Kerek ve ubek de Kudüs ten ayr larak Salt ve Aclun ad yla müstakil bir sancak olmu tur. Bölge 1520 tarihinde am vilâyeti 17, 1523 tarihinde Arap vilâyeti 18 olarak adland r lmaktayd. Kanunname-i Sultan Süleyman Han da hem am hem de Arap vilâyeti olarak zikredilmektedir. Tahrir Defterlerinde sadece 1530 ve 1536 tarihli defterlerde her ikisi de kullan lm t r 19. Bu tarihten sonra defterlerde am isminin tercih edildi i görülmektedir. lk kuruldu u y llarda Divri i, Kahta-Gerger, Malatya, Kemah ve Bayburd sancaklar ile birlikte toplam 18 sancaktan olu an eyalet, 1523 te bu sancaklar n Rum eyaletine ba lanmas yla 13 sancaktan müte ekkil bir eyalet durumundayd y l nda Halep eyaleti kurularak Osman Pa a mir-i miran olar tayin edilmi tir. Eyalete Halep, Adana, Hama, Humus, Birecik, A zaz-kilis, Maarra, Banyas ve Selemiye sancaklar ba lanm t r 20. Hicrî 959 (1552) tahririnde Halep, Birecik, Humus-Hama, Ekrad-Kilis ve Maarra n n Halep eyaleti içerisinde de erlendirildi i görülmektedir tarihinde Sis ve Üzeyir livalar da Zülkadriye ye ba lanarak Mara, Bozok ve Ay ntab sancaklar yla beraber 5 sancakl k bir eyalet 15 Kanunname-i Sultan Süleyman Han, Beyaz t Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Kitapl, No: 1969, v. 116a-121a. 16 Ayn yer. 17 Kanunname-i Sultan Süleyman Han, v. 116a. 18 Ayn yer, v. 121a. 19 BOA, TD 998, s. 288, 289 ve 290 da Mîr-i mîrân- am ; s. 406 da Vilâyet-i Arab. Ayr ca BOA, TD 422, s. 138 de Defterdâr- Vilâyet-i Arab ve Acem eklinde geçmektedir. 20 BOA, A.RSK 1452, s BOA, TD 271, s. 2; BOA, TD 391, s

14 meydana getirilmi tir 22. Yeni düzenlemelerden sonra 1549 y l nda am eyaleti; am, Kudüs-i erif, Gazze, Nablus, Safet, Trablus, Salt-Aclun maa Kerek- ubek ve Ikta-i Vilayet-i Turabay- Arab livalar olmak üzere 8 meydana gelmektedir 23. XVI. yüzy l n sonlar na kadar Halep eyaleti içerisinde yer alan Adana, Tarsus ve Sis sancaklar, Hicrî 1030 tarihinde Mara eyaleti içerisinde yer alm lard r. Bu sancaklardan Hicrî 1040 tarihinde müstakil Adana eyaleti olu turulmu tur 24. Kanunname-i Sultan Süleyman Han da 1523 y l nda am eyaletinde bulunan beylerbeyi ve 12 sancakbeyinin y ll k gelirleri ve kad lar n tahminî olarak ald klar günlük ücretler birlikte verilmi tir. 1-Darüsselâm- am Livas Arap Vilâyeti Beylerbeyi Ferhad Pa a n n hass : akçe a- am ehri kazas, günlük 50 Osmanî akçe b-baalbek kazas, günlük 40 Osmanî akçe c-beyrut ma a Bilâd- Seyfüddin el-velî kazas, günlük 50 Osmanî akçe ç-sayda ma a klim-i Harnub kazas, günlük 40 Osmanî akçe d-kerek-i Nuh Aleyhisselâm kazas, günlük 30 Osmanî akçe e-kara ve [a ]malühâ kazas, günlük 35 Osmanî akçe 2-Gazze ve Remle Livas Mirliva Musa Bey in hass : akçe 3-Kudüs-i erif Livas Mirliva Kara Hasan Bey in hass : akçe a-kudüs-i erif kazas, günlük 70 Osmanî akçe b-halilürrahman kazas, günlük 40 Osmanî akçe c-kerek-i Düreyyid ma a ubek kazas, günlük 30 Osmanî akçe 4-Safet Livas Mirliva Çavu Sinan Bey in hass : akçe 5-Halep Livas Mirliva sa Bey brahim Pa a n n hass : akçe a-mahrûse-i Haleb ve nevâhî-i Cebel-i Sem an, Matah, Hass, Cebbul, Nukra-i Beni Esed ve Bab kazas, günlük 500 Osmanî akçe 22 BOA, A.RSK 1452, s Ayn defter, s BOA, KK 266, s. 68; BOA, MAD 2751, s. 99. b-a zaz ma a nevâhî-i Kilisi ve Münbüc/Menbic, Cum, Vadi-yi Ha eb ve Ravendan kazas, günlük 50 Osmanî akçe c-harim ma a Cebel-i A la, Cebel-i Bari a ve Halkalar kazas, günlük 40 Osmanî akçe ç-sermin ma a Cebel-i Sumak/Summak ve Cebel-i Beni Alîm kazas, günlük 70 Osmanî akçe d-amik ma a Tizin ve eyhü l-hadîs [ eyhü l- Hadid] kazas, günlük 25 Osmanî akçe e-ba[k]ras ma a Derbisak (Gündüzlü vilâyeti demekle marufdur.) kazas, günlük 30 Osmanî akçe f-eriha ve Zaviye-i Eruceyn [Ruc] kazas, günlük 25 Osmanî akçe g-kefertab, eyzer, Efamiye, Masyaf ve Ebî Kubeys kazas, günlük 35 Osmanî akçe -Yörük kazas, günlük 40 Osmanî akçe h-maarra kazas, günlük 30 Osmanî akçe 6-Trablus Livas Mirliva Hürrem Bey skender Pa a n n hass : akçe a-nefs-i Trablus ma a nevâhî-i Zaviye, Cübeyl, Z nin [Z niye], Betrun, Fütûh- Beni Ricâl, Munaytara ve Arka, Akkâr ve Cübbetü Bi erri kazas, günlük 70 Osmanî akçe b-h snü l-ekrad ma a nevâhî-i Merkab, Menas f, Safita, Antartus, Mi ar ve Ulleyka kazas, günlük 30 Osmanî akçe c-cebeliye ma a nevâhî-i Sahyub [Sahyun], Lazk ye, Havabî (?), Balatnus, Kadmus, Kehf, Müneyka ve Füleyka [Kali a] kazas, günlük 50 Osmanî akçe 7-Hama ve Humus Livas Mirliva Çavu Ahmed Bey in hass : akçe a-hama kazas, günlük 60 Osmanî akçe b-humus kazas, günlük 40 Osmanî akçe 8-Ayntab Livas Mirliva Muhammed ah Bey Sinan Pa a n n hass : akçe Ayntab ma a nevahîhâ ve a malihâ kazas, günlük 80 Osmanî akçe 9-Antakya Livas Mirliva Ça nigir Hüsrev Bey in hass : akçe Antakya ma a nevâhî-i Kusayr, Dirku, ugur, Alt nözü, Cebel-i Akra ve Süveydiye kazas, günlük 100 Osmanî akçe 6

15 10-Bire/Birecik ve Rumkale Livas Mirliva Za arc Ahmed Bey in hass : akçe a-bire/beyre kazas, günlük 30 Osmanî akçe b-kalatu r-rum kazas, günlük 40 Osmanî akçe 11-Adana ve Çukurabad Livas Mirliva Piri Bey Ramazan Bey in hass : akçe a-adana kazas, günlük 50 Osmanî akçe b-k n k ma a ahmeliklü ve Peçeneklü kazas, günlük 30 Osmanî akçe c-üzeyr ma a skenderun, Arsuzili ve Anamaslu kazas, günlük 30 Osmanî akçe ç-berendi ma a Lurtarlu [Dündarlu] kazas, günlük 20 Osmanî akçe d-ayas ma a Tuzla kazas, günlük 20 Osmanî akçe e-karaisalu ve Hac lu kazas, günlük 30 Osmanî akçe f-kosunlu ve Ko temurlu kazas, günlük 30 Osmanî akçe 12-Tarsus Livas Mirliva Hüseyin Bey in hass : akçe Tarsus ma a Ula lu cemaat kazas, günlük 55 Osmanî akçe 13-Sis Livas Mirliva Sekbanba Mustafa Bey in hass : akçe Sis kazas, günlük 30 Osmanî akçe B-1530 ve 1536 Tarihinde Arap Vilâyeti 1523 y l nda am eyaletinde liva statüsünde bulunan Antakya tahririnde Halep livas na dahil edilmi tir 25. Salt ve Aclun un sancak olmas yla sancak say s yine bu y llarda 13 olarak devam etmi tir tahririnde Cum ve A zaz nahiyeleri Halep sanca ndan ayr larak A zaz ve Ekrad sanca meydana getirilmi tir. 1- am Livas : 1530 tarihinde am livas nda 19 nahiye bulunmaktad r. a-guta ve Merc nahiyesi b-cübbetü l-assal ve Kara nahiyesi c-baalbek nahiyesi ç-kurne ve ufu l-harradin nahiyesi d-kerek-i Nuh Nebi nahiyesi 25 BOA, TD 125. e-hammare ve ufu l-beyaz nahiyesi f-sayda nahiyesi g-vadi t-teym ve Hula nahiyesi -Zebedani ve Vadi l-berade nahiyesi h-darani ve Bellan nahiyesi - ara ve klim-i Zebib nahiyesi i-vadi l-acem nahiyesi j-havran nahiyesi k- uf bn-i Maan nahiyesi l-garb- Beyrut nahiyesi m-cürd-i Beyrut nahiyesi n-metn nahiyesi o-beyrut nahiyesi ö-kisrevan nahiyesi 1535 tarihinde am livas n n idari birimleri ayr bir ba l k olarak de erlendirilecektir. 2-Gazze Livas : 1530 ve 1536 tarihlerinde idarî birimleri ayn d r. a-gazze nahiyesi b-remle nahiyesi c-kudüs ve Halilü r-rahman nahiyesi 3-Safet Livas : 1536 tahririnde 9 nahiyesi vard r. a-safet nahiyesi b-cize 26 nahiyesi c-tibnin 27 el-maruf Bilad- Beni Be ara ve Cebel nahiyesi ç-sur nahiyesi d- ekif nahiyesi e-akka nahiyesi f-taberiye nahiyesi g-merc-i Beni Amir nahiyesi -Kefr Kenna 28 nahiyesi 4-Salt ve Aclun Livas : 1536 tahririnde 8 nahiyesi vard r. a-aclun nahiyesi b-salt nahiyesi c-gavri 29 nahiyesi 26 Dr. Richard Kiepert, Syrien und Mesopotamien, 1/ ölçekli haritada Safed in kuzeybat s nda Al Giseh eklinde geçmektedir. 27 Kiepert, ad geçen harita da Hula n n bat s nda T bn n eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Kafr Qanah, Kafr Kann ve Kafr Kanna eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Edh Dhira, Edh Dhira, Dhirâ, Ghawr adh Dhir, Adh Dhira, Ghawr adh Dhira, Edh Dhr, Adh Dhir, Dhira ve Edh Dhra eklinde geçmektedir. 7

16 ç-kerek nahiyesi d- ubek 30 nahiyesi e-vadi-yi Musa 31 nahiyesi f-cebel-i Hamide nahiyesi g-allan 32 nahiyesi 5-Halep Livas : Sancakta 1530 tarihinde 29 nahiyesi vard r. a-ravendan nahiyesi b-cebel-i Sem an nahiyesi c-bab nahiyesi ç-nukra nam- di er Cebbul nahiyesi d-matah nahiyesi e-harim nahiyesi f- ugur nahiyesi g-cebel-i Ala nahiyesi -A zaz nahiyesi h-cebel-i Beri anahiyesi -Halkalar nahiyesi i-zaviye nahiyesi j-kusayr nahiyesi k-sermin nahiyesi l-cebel-i Summak nahiyesi m-cebel-i Beni Alim nahiyesi n-bakras nahiyesi o-arsuzili nahiyesi ö- skenderun nahiyesi p-süveydiye nahiyesi r-altunözü nahiyesi s-cebel-i Akra nahiyesi -Menbic nahiyesi t-cum nahiyesi u- eyzer ve Efamiye nahiyesi ü-kefrtab nahiyesi v-amik nahiyesi y-antakya nahiyesi z-ruc nahiyesi 1536 tahririnde Arsuzili, skenderun, A zaz ve Cum 33 nahiyeleri Halep sanca ndan ayr lm t r. 30 Ayn site de Shobek, Esh Shobek, Shawbak Fort, Shaubak, Shaubak Fort ve Ash Shawbak eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Nufaylat/Sayl/Far W d M sâ ve W d Ghumayd M sâ eklindedir isimli internet sitesinde All n ve Allan eklinde geçmektedir. A zaz ayr bir sancak olarak te kilatlanm t r. Bu tarihte Halep te 27 nahiye mevcuttur. 1-Halep Kazas a-cebel-i Sem an nahiyesi b-matah nahiyesi c-cebbul nahiyesi ç-bab nahiyesi d-menbic nahiyesi e-ravendan nahiyesi 2-Amik Kazas Amik nahiyesi 3-Bakras Kazas a-derbisak nahiyesi b-bakras nahiyesi 4-Antakya Kazas a-antakya nahiyesi b-süveyde nahiyesi c-alt nözü nahiyesi ç-kusayr nahiyesi d- ugur nahiyesi e-cebel-i Akra nahiyesi 5-Harim Kazas a-harim nahiyesi b-cebel-i Bari a nahiyesi c-cebel-i Ala nahiyesi ç-halaka nahiyesi 6-Sermin Kazas a-sermin nahiyesi b-cebel-i Sumak nahiyesi c-cebel-i Beni-Alim nahiyesi 7-Eriha Kazas a-zaviye nahiyesi b-ruc nahiyesi 8-Kefertab Kazas a-kefrtab nahiyesi b- eyzer nahiyesi c-masyaf nahiyesi 33 Cum: Birkaç köyü Amik Ovas nda, büyük bir k sm Suriye topraklar ndad r. Candaris, Hac skender, Belan, Nas riye ve Seferiye bugün Suriye de bulunan baz köyleridir. 8

17 6-Hama ve Humus Livas : Sanca n 1536 (942-43) tarihli tahrir sonuçlar n ihtiva eden defterleri yoktur. 1527/933 tarihinde 4 nahiyesi vard r. a-hama nahiyesi b-humus nahiyesi c- Maarratü n-numan nahiyesi ç-barin 34 nahiyesi 7-Trablus Livas : 1530 ile 1536 tarihleri aras nda idarî birimlerde bir de i iklik olmam t r. a-kura 35 nahiyesi b-enfe 36 nahiyesi c-cübeyl 37 nahiyesi ç-betrun 38 nahiyesi d-fütuh- Beni Rical 39 nahiyesi e-müneyt ra 40 nahiyesi f-z niye nahiyesi g-arka 41 nahiyesi -Menas f nahiyesi h-safita 42 nahiyesi -Bi erri 43 nahiyesi i-akkar 44 nahiyesi j-h snü l-ekrad 45 nahiyesi k-zaviye 46 nahiyesi l-miar 47 nahiyesi 34 Kiepert, ad geçen harita da B r n eklinde Hama n n güneybat s nda geçmektedir. 35 Ayn harita da Bil d il Q ra eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Ennfé, Anfah, Infah, Enfeh, Enfé, Ennfe ve Enfe eklinde geçmektedir. 37 Ayn site de Jbayl, Djebail, Jebail, Jebaïl, Jubayl, Djébail, Jbaïl, Biblos, Byblos ve Jbail eklinde geçmektedir. 38 Ayn site de Batroun, Al Batr n, Batroûn, Botrys, Batr n, Batrun ve Al Batrun eklinde geçmektedir. 39 Kiepert, ad geçen harita da il Fet h eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde El Muneitra, Al Munay irah, El Mnaïtra, El-Mneitrah, Al Munaytirah ve El Mnaitra eklinde geçmektedir. 41 Ayn site de Arqah, Arqah, Arq, Arqa, Aarka, Aarqa, Mathanet ed Delbé, Ma anat ad Dulbah, Mathanat ad Dulbah ve Arka eklinde geçmektedir. 42 Suriye Turizm Bakanl n n Syria The Coast isimli tan t m bro üründe Safita eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Becharri, Basharr, Bsherri, Bisharri, Bcharri, Bsharr, Basharri, Bcharreh, Bcharré, Besherri, Bsharri, Bcharr ve Bchehhara eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Akkaré, Akari, Akk r, Akkare, Aakkâri ve Aakkari eklinde geçmektedir 45 Ayn site de Qalaat el Hosn, Husn el Akrad, Krak des Chevaliers, Qal at el Hasn, Crac des Chevaliers, Qal at al i n, Qal at el Husn, Qal at al Husn, Qal at el Husn,Husn el Akr d, Kalaat Hosson el Akrad, Qalaat et Hosn, Qal at el Hasn, Qal at al u n ve Qal at al Hisn eklinde geçmektedir. 46 Kiepert, ad geçen harita da iz Zawije eklinde geçmektedir. m-antartus 48 nahiyesi n-havabi 49 nahiyesi o-kadmus 50 nahiyesi ö-ulleyka 51 nahiyesi p-müneyka nahiyesi r-kehf 52 nahiyesi s-kuley a nahiyesi -Merkab 53 nahiyesi t-cebele 54 nahiyesi u-belatnis nahiyesi ü-sahyun 55 nahiyesi v-birziye 56 nahiyesi y-lazk ye 57 nahiyesi z-vadi-yi Kandil 58 nahiyesi 8-Ayntab Livas : 1536 tahririnde Antep d nda idarî birim verilmemi tir. a-ayntab nahiyesi b-telba ir nahiyesi 47 isimli internet sitesinde Mîaâr, M r al Mchadd, Miaar el Mchadd, Miaar ve Mîaâr el Mchadd ; htmlhttp://travelingluck.com/asia/syria/%c5%a2ar%c5%a3%c5 %ABs/_166915_M%C4%AB%60%C4%81r+al+Mchadd.html#loca l_map internet sitesinde M r al Mchadd ; Suriye Turizm Bakanl n n Syria The Coast isimli tan t m bro üründe Birj Mee ar Shaker eklinde geçmektedir. 48 Kiepert, ad geçen harita da Antaradus, Tartus eklinde geçmektedir. 49 Suriye Turizm Bakanl n n Syria The Coast isimli tan t m bro üründe Qal aat Al Khawabi eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde El Qadmus, Qadmouss, El Qadm s, Qadmus, Kadmous, Qadm s, Qadmous, Qadmoûs, Al Qadm s ve Al Qadmus eklinde geçmektedir 51 Ayn site de Qalaat el Aallaiqa, Qal at al Ulayqah, Ollaïqa, Qal at el Aleiqa, Qal at al Ulaykah, Qal at el Aliqa, Qal at Ullayqah, Kalaat el Aleika, Qal at al Ulayqah, Qal at el Aleiqa, Qal at al Ulaykah, Ollaiqa,Qal at el Aliqa ve Qal at Ullaykah eklinde geçmektedir 52 Kiepert, ad geçen harita da N. il Kahf isimli bir rmak bulunmaktad r. Tartus un kuzeydo usundad r. Suriye Turizm Bakanl n n Syria The Coast isimli tan t m bro üründe Qal aat Al Kahf eklinde geçmektedir isimli internet sitesinde Qal at Marqab, Margab,Qal at Marqab, Qal at el Marqab, Merqab, Qal at el Marqab, Marqab,Markhob ve Al Markab eklinde geçmektedir. 54 Ayn site de Jebeleh, Jebele, Jebelli, Djéblé, Jeble, Jableh, Djeble ve Jablah eklinde geçmektedir. 55 Osmanl Ar ivi Harita Katalo u No: 464, 1/ ölçekli Osmanl ca haritada Lazkiye nin Kuzeydo usunda bulunmaktad r. 56 Kiepert, ad geçen harita da Berz je eklinde Cebele nin do usunda geçmektedir isimli internet sitesinde Laodicee, Al-Laziqiyah, Lattakia, El L dhiq ya, Laodicée, Laodicea, El Ladhaqiye, Lattaquié, Ladikiya, Latakia, Latakieh, Ladhiqiye, Laodicea ad Mare, Lattaquie, El L dhaqiyé, Laodikeia, El Ladhiqiya, Ladikis, Al L dhiq yah eklinde geçmektedir. 58 Kiepert, ad geçen harita da W. Kandil ve Kandilgik eklinde geçmektedir. Ayr ca isimli internet sitesinde Kandel Jouk, Qind ljik, Qanndîldjiq, Qanndildjiq ve Qindiljik eklinde geçmektedir. 9

18 c-nehru l-cevz nahiyesi ç-derbisak nam- di er Gündüzlü nahiyesi 9-Birecik Livas : 1536 tahririnde idarî birimlerde bir de i iklik olmam t r. a-birecik nahiyesi b-suruç nahiyesi Rumkale Vilâyeti c-ank nahiyesi ç-merzuman nahiyesi d-araban nahiyesi 10-A zaz ve Ekrad Livas : 1530 tahririnde Halep sanca n n içerisinde yer alan A zaz, 1536 tahririnde ayr bir sancak olarak te kilatlanm t r. a-a zaz nahiyesi b-cum nahiyesi ÇUKURABAD V LAYET 11-Adana Livas : 1536 tahririnde Hac l nahiyesi ilâve edilmi tir. Adana Kazas a-adana nahiyesi b-yüre ir nahiyesi c-saruçam nahiyesi ç-dündarlu ve Bulgurlu nahiyesi Kara salu Kazas Ayas Kazas Berendi Kazas K n k nam- di er Kara Til Hamdun Kazas 12-Üzeyr Livas : 1536 tahririnde de ayn d r. Üzeyir Kazas 13-Tarsus Livas : 1536 tahririnde Ko temur nahiyesi bulunmamaktad r. Tarsus Kazas Ko temur nahiyesi Kosun Kazas Ula Kazas 14-Sis Livas : 1536 tahririnde de ayn ekildedir. Sis Kazas C-1535 Tarihinde am Livas 1535 tarihinde am sanca günümüzdeki Güney Suriye nin tamam, Lübnan n n Beyrut ve Baalbek le beraber güneyi ile Ürdün ün kuzeyi rdib in bulundu u bölgelerden meydana gelmekteydi. am sanca nda 1522 y l nda Mahrûse-i am, Baalbek, Beyrut, Sayda, Kerek-Nuh ve Kara olmak üzere 6 kaza mevcuttur y l nda sancakta am, Baalbek, Beyrut, Sayda ve Kara olmak üzere 5 kaza ile am, Kara, Kerek, Sayda, Beyrut ve Baalbek ehir ve kasabalar bulunmaktad r numaral ve 934 tarihli defterde geçen min/an-muamele-i Havran ve 955 tarihli 423 numaral defterde geçen min/tabi-i Havran eklindeki ifadelerden Havran n bir kaza merkezi oldu u dü ünülebilir. 401 numaral 1535 tarihli tahrir defterinde am livas nda 44 nahiye, 5 ehir, köy ve mezraa tespit edilmi tir. 20 tane mezraa da bir ba ka köy veya mezraa ile birlikte geçmektedir. Bunlardan 7 tanesi mükerrer olarak zikredilmi tir. Ayr ca am ve Beyrut kaleleri bulunmaktad r. Yay nlad m z defterde herhangi bir yerle im yeri kaza olarak belirtilmemi tir. Defterde yer alan nahiyeler a a da verilmi tir: 1-Guta nahiyesi 2-Mercü l-k blî ve - imalî nahiyesi 3-Cübbetü l- Assal 61 nahiyesi 4-Kalemun nahiyesi 5-Kara 62 nahiyesi 6-Baalbek nahiyesi 7-Kerek-i Nuh nahiyesi 8-Kurne nahiyesi 9- ufü l-harradin nahiyesi 10- ufü l-beyaz nahiyesi 11-Hammare nahiyesi 12-Zebedani nahiyesi 13-Vadi-i Berade nahiyesi 14- klimü l-bellan 63 nahiyesi 59 Kanunname-i Sultan Süleyman Han, v. 116a. 60 BOA, TD BOA, TD 263 numaral defterin kanunnamesinde (s. 6-7) ve di er bütün tahrir defterlerinde (TD 401 haric) Nâhiye-i Cübbetü l- Assâl olarak geçmektedir. Guta nahiyesi Kadem köyünde eyh Assal Türbesi bulunmaktad r. 62 BOA, TD 275, s. 17 de Nahiye-i Karalar eklindedir. 63 BOA, TD 430, s sayfada Bellan nahiyesi eddeli olarak yaz lm t r. 10

19 15- klim-i Darani nahiyesi 16-Vadi l-acem nahiyesi 17- klimü z-zebib nahiyesi 18-Vadi t-teym ve Arkub nahiyesi 19-Cebel-i Kisrevaneyn ve l-harradin nahiyesi 20-Beyrut nahiyesi 21-Cürd nahiyesi 22-Metn nahiyesi 23-Garb nahiyesi 24- uf bn-i Maan ve ufü l-hayti ve ufü l- üveyzani nahiyesi 25-Sayda nahiyesi 26- klim-i Tüffah nahiyesi 27- klim-i umer nahiyesi 28- klim-i Harnub nahiyesi 29-Cezzin nahiyesi 30- ara nahiyesi 31-Hula nahiyesi 32-Cidur nahiyesi 33-Beni Kilab nahiyesi 34-Beni Cehme nahiyesi 35-Beni Kinane nahiyesi 36-Beni Atike nahiyesi 37-Beni Ni ye nahiyesi 38-Beni el-aser nahiyesi 39-Beni Usbe nahiyesi 40-Beni Muklid nahiyesi 41-Beni Malik nahiyesi 42-Beni Malikü s-sadir nahiyesi 43-Beni Abdullah nahiyesi 44-Beni Hilal nahiyesi Bu nahiyelerin d nda defterin son 14 sayfas nda Türkmen ve Arap cemaatleri verilmi tir. Bunlar herhangi bir nahiyeye dahil edilmemi lerdir. 1569/1570 tarihli mufassal defterlerde am sanca n n bu defa 50 nahiyeden meydana geldi i görülmektedir. Bunlar Guta, Merc, Kalemun, Cubbetü l-assal, Vadi Berade, Zebedani, Kurne, ufü l- Harradin, ufü -l-beyaz, Hammare, Vadi t-teym, Arkub, Hula, a ra, klimü z-zebib, klimü l-bellan, klimü d-darani, Vadi l-acem, Kara, Baalbek, Kerek-i Nuh, Cebel-i Kisrevan ve l-harradin, Beyrut, Metn, Cürd, Garb, Sayda, klimü t-tuffah, klim-i umer, Cezzin, klim-i Harnub ve uf bn-i Ma an ile Havran kazas na tabi olan Beni Kilab, Ceydur, Cevlan- Garbî, Cevlan- arkî, Batiha, Beni S rma (?), Beni Malikü l-e raf, Beni Ni ye, Beni Malikü s- Sadir, Butine, Beni Sarhad, Beni Kinane, Beni el- Aser, Beni Muklid, Beni Atike ve Kefarat, Beni Cehme, Beni Usbe, Beni Abdullah nahiyeleridir. Bu idarî taksimat 1596/1597 y l na ait tahrir defterlerinde de ayn ekildedir. D- ehir Merkezleri ve Kasabalar Memlûk Devleti nin son yüzy l nda M s r ve Suriye de kentler aç s ndan bir gerileme dönemi olmu tur in kara veba salg n ve XV. yüzy l ba lang c n n güçlükleri ard ndan, Kahire yava yava tam olmasa da toplanmaya ba lad. Makrizi ( ) bu çökü ün silinmez izlerini, kent hakk nda yapt titiz tasvirde ortaya koyuyordu deki Timur ya mas n ve Memlûk mparatorlu u nun ya ad ekonomik bunal m hat rlatan Sauvaget den naklen Raymond, I. Selim in 1516 da teslim ald am n yar dan fazlas n n harabe oldu unu yazar 64. Arap kentlerinin kökeni ve örgütleni i konusunda gözüken en temel unsur, ekonomik ve özellikle de ticarî fonksiyonlar n belirleyici rolüdür. Louis Massignon Müslüman kentinin esas olarak çar fikri üstüne kurulu oldu unu güzel bir biçimde göstermi tir. Sauvaget de am konusunda, suklar (çar lar) kent yerle iminin belli ba l var olu sebebidir. notunu dü mektedir. Oturulan semtlerin (el-beled) z dd konumundaki çar, kentin ana bölümü, site sidir (el-medine). slâm ortaça ndan bu yana Ortado u kentleri özellikle i merkezi olan suklar yla ay rt edilirler. Hatta suk slâm kültürü kentlerinin karasteristi i ve en çarp c özelli idir. Ekonomik fonksiyonlar n bu a r bas Osmanl döneminde daha da artm gibidir. Bunun sebebi, mparatorluk kurulu unun hem iç hem d ticaret bak m ndan daha önce benzeri görülmeyen bir nicelik s çramas na yol açmas d r. Büyük Arap kentlerindeki ekonomik organlar n geli imi bu s çraman n ölçüsü hakk nda bir fikir vermektedir 65. Kentlerin etraflar nda kuruldu u ya da geli ti i büyük camiler, pazara ve özellikle de bu pazar n büyük ticarete ili kin en temel bölümü olan, para de i imlerinin yap ld kuyumcular çar s na s k s k ya ba l 64 Andre Raymond, Osmanl Döneminde Arap Kentleri, çev: Ali Berktay, Tarih Vakf Yurt Yay nlar, stanbul 1995, s Raymond, a.g.e., s

20 merkezî bir unsurunu olu turmaktad r. Siyasî merkezin de (egemenin ya da valinin saray ) kent yap s nda etkisi olmu tur. Ama bu merkezin hareketlili i etkisinin ikinci derecede kald n n da göstergesidir. Siyasî merkezin yer de i tirmesi Arap kentlerinde her zaman görülen bir olayd r tarihinde am livas nda ehir vasf n haiz am ve Baalbek ehirleri bulunmaktad r. Daha sonraki defterlerde sancakta 5 ehir oldu u yaz lmaktad r. Bunlar muhtemelen 500 neferin üzerinde vergi hanesi bulunan am, Baalbek, Kara, Sayda ve Beyrut 67 olmal d r. Bu yerle im birimleri Nefs-i... eklinde geçmektedir. Bunlardan ba ka Kerek, Hammare ve Cezzin de defterde Karye-i Nefs-i... eklinde geçmekte olup nüfus miktarlar 500 neferin alt ndad r. am civar ndaki nüfusuyla bölgenin en büyük ticarî ve idarî mezkezi idi. Baalbek e yakla an nüfusu, ticarî ve sanayi tesisleriyle hâlâ eski canl l n muhafaza etmeye çal yordu. Defterin ba ndaki fihristte yer alan am, Baalbek, Beyrut, Sayda, Kara, Kerek, Hammare ve Cezzin nahiyelerinin merkezleri d nda, nahiye olmamakla birlikte Salihiye nin nefsi ve rbid köyünün nefsi ayr ca zikredilmi tir. Salihiye nefs ayr yaz lmakla birlikte nefs-i am el-mahrûse ve s- Salihiye eklinde am ile birlikte ya da nefs-i Salihiye-i D ma k eklinde de yaz lm t r. Bu nefslerle birlikte am ve Beyrut un mezkeziyle ilgili detayl bilgiler de verilmi tir. Köyden büyük yerle im birimleri mahallelere ayr lm lard r. A a da am sanca nda mahalleleriyle birlikte deftere kaydedilen yerle im birimleri gösterilmi tir. Osmanl Devleti nin farkl bölgelerinde mahallelere çe itli isimler veriliyordu: Cezayir ve Tunus ta havme, Kahire, am ve Sana da mahalle/hare, Halep, Musul ve Ba dat ta mahalle deniyordu. Mahallelerin ba nda eyhler bulunuyordu. Tunus ta bunlara muharrik denilirdi. eylerin yanlar nda M s r da nakib, Halep te kethuda denilen yard mc lar ve memurlar çal yordu. Temel ödevleri mahallelerde vergi ve resimlerin toplanmas yd. mamlarla birlikte mahallenin asayi inden de sorumlulard am ehrinde 36 mahalle, 97 sokak, 13 âri de (cadde) müslüman, H ristiyan ve Yahudi nefer ya amaktad r. 66 Raymond, a.g.e., s BOA, TD 401, s. 408 de Beyrut tan ehir olarak bahsedilmektedir. 68 Raymond, a.g.e., s Kara: 2 mahallede 775 nefer müslüman ve H ristiyan vard r. 3-Baalbek ehrinde 9 mahallede nefer müslüman, H ristiyan ve Yahudi bulunmaktad r. 4-Kerek 421 nefer bulunmaktad r. Mahallesi yoktur. 5-Hammare: Müslüman ve H ristiyan 375 nefer vard r. Mahalle yaz lmam t r. 6-Beyrut: 15 mahalle ve 18 sokakta 784 müslüman, H ristiyan ve Yahudi nefer bulunmaktad r. 7-Sayda: 3 mahallede 537 nefer müslüman ve Yahudi mevcuttur. 8-Cezzin: 186 nefer bulunmaktad r. Mahalle yaz lmam t r. 9-Kabun: 2 mahallede 320 nefer bulunmaktad r. Bu yerle im yeri için nefs ifadesi kullan lmam t r. 10-Mehin: 2 mahallede 463 nefer bulunmaktad r. Bu yerle im birimi nefs olarak ifade edilmemi tir. 11-Tudmir: 4 mahallede 223 nefer bulunmaktad r. Bu yerle im yeri için nefs ifadesi kullan lmam t r. 12-Ayta: 3 mahallede 382 nefer bulunmaktad r. Bu yerle im yeri için nefs ifadesi kullan lmam t r. 13-Dareyye-i Kübra: 2 mahallede 207 nefer bulunmaktad r. Bu yerle im yeri için de nefs ifadesi kullan lmam t r. 14-Medine-i Zera: 4 mahallede 208 nefer Müslüman ve H ristiyan bulunmaktad r. Bu yerle im yeri için nefs ifadesi kullan lmam t r. Bunlar n d nda Guta nahiyesinde Kabun, Kara nahiyesinde Mehin köyünde iki mahalle yaz lm t r. Nefs ifadesi geçmemektedir. Kerek-i Nuh nahiyesinde Furzul köyünün mahalleleri olmamas na ve nefs olarak kaydedilmemesine ra men 673 neferlik nüfusuyla küçük bir ehir konumundad r. 1- am ehri am da özellikle hacc n ortaya ç kard etkinlikler, güney mahallelerinde dikkat çekici bir büyümeye yol açt. el-sinaniye bölgesinin ilerisinde, Hicaz a ve Havran n tar m bölgelerine giden yol üzerinde, 3 kilometre uzunlu unda bir varo geli ti ve sebzecilerin ya ad klar küçük el-kubeybat (küçük kubbeler) köyünü yuttu. Midan ad verilen bu varo un 12

21 (eskiden ayn yerde bulunan Çak llar Hipodrumu ndan gelen bir isim) nüfusunu esas olarak köylüler, Bedeviler, tah l ticareti ile u ra an insanlar olu turdu. Türkler kentin bat s nda, vali kona n n yak n nda oturdular ve böylelikle el-kanavat (suyollar, kanallar) varo unu kurdular. Bu isim Roma döneminden kalma su kemerinden geliyordu. Di er varo lar olan Saruca Suku, Ukeybe ve Süveyka da kentin ekonomik geli- imi çerçevesinde önemli bir büyüme gerçekle tirdiler. Memlûk dönemi sonunda yakla k 64 hektar oldu u varsay labilecek am varo lar n n toplam yüzölçümü XIX. yüzy l ortas nda 183,5 hektara, yani 3 kat na ç km t r. am n Osmanl dönemindeki büyümesi, varo lardaki geli me yoluyla gerçekle mi tir 69. am da kuzeybat (Saruca Çar s ), bat (Kanavat) ve özellikle güneybat varo lar nda (Süveyka ve iki Midan) çarp c bir geli me gözlemliyoruz. Daha önce de gördü ümüz gibi bu de i im Kuzey Suriye ye, Havran a, Filistin e ve Hicaz a giden büyük ticaret yollar n n önemine ba l d r. Buna kar l k kentin do u bölümünde, bu yöne do ru geli imi t kayan Yahudi ve H r stiyan mahallelerinin varl sebebiyle, do uya do ru hiçbir yay lma olmam t r. Bu yüzden, Büyük Cami ile Düz Sokak aras ndaki pazarlar mahallesi, Bat duvar boyunca Saruca Suku nu Midan a ba layan büyük soka n biraz do usuna kaym ve merkezî durumunu korumu tur. darî binalar n ve kültürel yap lar n (medreseler) kalenin bat s na yerle tirilmeleri de am n yeniden merkezîle me sine katk da bulunmu tur 70. am su ikmalinde zay f debili bir rmak olan Berade ye ba ml idi. Bu rmak kentin kuzey kesiminden geçiyor yukar s nda aç lm (Benies ve Kanavat ta) ek yataklar iyi geli tirilmi bir da t m kanallar sistemiyle, suyu am n çe itli mahallelerine ta yorlard. Bu çok eski bir düzenlemeydi ve Osmanl lara sadece bak m yla ilgilenmek kalm t. Elinde bu amaçla kurulmu çe itli vak f fonlar bulunan kad bu i le u ra yordu. Görevliler ( âvî) kanallar n ve da t m ebekesinin denetiminden sorumluydular 71. am XVI. as rda eyalet merkezi ve bölgedeki iki önemli ehirden biridir. Baalbek ise gerek nüfus, gerekse sanayi tesisleriyle orta büyüklükte bir ehir konumundad r. 69 Raymond, a.g.e., s Raymond, a.g.e., s Raymond, a.g.e., s A a da am, Baalbek ve Beyrut un bu yüzy ldaki mahalleleri ve nüfuslar verilmi tir. Tabloda defterlerde bulunmayan mahallelerin kar lar bo b rak lm t r. am ehrinde Arap, Türk, Ekrad gibi Müslüman unsurlar n yan nda az say da da olsa H ristiyan, Samiri ve Yahudi ya amaktad r. Sancaktaki di er merkezler birer kasaba hüviyetinde idiler. am ehri ile ilgili teferruatl bilgi 1535 tarihinde haz rlanan TD 401 numaral defterde bulunmaktad r. Bu tarihten önce yap lan tahrirde (TD 430) defterin eksik olmas ndan dolay ehrin merkezi ile ilgili bilgiler mevcut de ildir tarihinde ehirde 32 müslüman, 1 H ristiyan, 1 Yahudi mahallesi bulunmaktad r. Bunlara ilâve olarak bir mahallede Samiri, H ristiyan ve Yahudi; di er bir mahallede ise Müslüman ve Yahudiler birlikte oturmaktad rlar. Bu defterde sokak ve caddeler de belirtilmi tir. am 1530 tarihinde hane-i avâr z ve 839 avâr zdan muaf olmak üzere toplam hane ile XVI. yüzy ldaki en fazla nüfusa ula m t r tarihinde am da neferin 362 si Müslüman, 31 i Hr stiyan ve 3 ü Yahudi olmak üzere toplam 396 s mücerreddir. Avâr zdan muaf olanlardan 58 imam, 101 erif, 4 nâtüvân, 6 amâ, 9 hatip ve 1 sipahi kaydedilmi tir. Bu tarihte ehirde Müslümanlar n d nda 577 H ristiyan, 471 Yahudi ve 60 nefer Samiri gayr-i müslim unsur ya amaktad r. Müslümanlar, ço unlu u Arap olmak üzere Türk ve Ekrad dan meydana gelmektedir. Müslümanlardan sadece A r c lar ve Cemmalin cemaat olarak ayr ca kaydedilmi tir. H ristiyanlar Nasara olarak kaydedilmekte ve Arap, Avak ra, Nehakite, Rum ile Ermenileri ihtiva etmektedir. Yahudiler kendi aralar nda Efrenç, müstaribe, Karaiyyin ve Sekaliliye (?) olarak ayr lm t r. Hicrî 1548 tarihinde am ehrinde 37 mahalle ve 6 cemaat bulunmaktad r 73. Haric-i Babü l-cabiye Mahallesi nde sokaklar n isimleri yaz lm t r. âriler sadece ba l k olarak yaz lm, isimleri yaz lmam t r. Bir önceki tahrirde sokak olan yerler bu tahrirde mahalle olarak geçmektedir da ehirde 36 mahalle kaydedilmi tir 74. Ço unlukla d mahalleler tarz nda ilerleyen kent yay lmas n görmek mümkündür. 72 BOA, TD 998, s BOA, TD 263, s BOA, TD 474, s Bu defterin Fihrist bölümünde mahalle olarak gösterilen baz yerler defterde Cemâ at-i... eklinde geçmektedir. 13