YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 ISSN: YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES HAKEMLİDERGİDİR YIL/YEAR : 2012 SAYI/ NUMBER : 23 KIŞ / WINTER

2 YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ Sahibi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına Doç. Dr. Zeki TAŞTAN Editör Doç. D. Hasan ÇİÇEK Doç. Dr. Zeki TAŞTAN Yayın Kurulu Enstitü Yönetim Kurulu Prof. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU Doç. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Erdal BAYKAN Yrd. Doç. Dr. Gülsen BAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulmenaf TURAN Yrd. Doç. Dr. M.Akif ARVAS Danışma Kurulu Prof. Dr. Abdulbaki GÜNEŞ Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Alâattin KARACA Prof. Dr. Arif ÜNAL Prof. Dr. Bülent KARAKAŞ Prof. Dr. Hasan BOYNUKARA Prof. Dr. Mustafa OFLAZ Prof. Dr. M. Ruhi KÖSE Prof. Dr. Recai KARAHAN Doç. Dr. Bedri SARICA Doç. Dr. M. Salih ARI Doç. Dr. Ramazan ALTINAY Doç. Dr. Şakir GÖZÜTOK Doç. Dr. Vefa TAŞDELEN Doç. Dr. Yaşar ŞENLER Yrd. Doç. Dr. Abdulkerim UZAĞAN Yrd. Doç. Dr. Ahmet YAYLA Yrd. Doç. Dr. Ercan TOMAKİN Yrd. Doç. Dr. Handan TUNÇ Yrd. Doç. Dr. M. Salih MERCAN Yrd. Doç. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Yrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Yrd. Doç. Dr. Serap YÜKRÜK Yrd. Doç. Dr. Yılmaz ÖNAY Yrd. Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Sekreterya Ercan ÇALIŞ Ahmet KÖKLÜ Dizgi / Baskı Baranoğlu Ofset Matbaacılık VAN Yazışma Adresi Doç. Dr. Hasan ÇİÇEK Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / VAN Tel: /2002- Fax: İleti Adresi: sbedergisi@yyu.edu.tr Baskı Yılı: 2012

3 İÇİNDEKİLER Dil ve Edebiyat/Language And Literature Doç. Dr. Zeki TAŞTAN -Cumhuriyet'in Yalnız Kuşağı ve Tanpınar Dr. M.Halil ERZEN -Karamanlı Nizâmî Dîvânı'ında Teşbih ve İstiare Sanatlarının Kullanımı Yrd. Doç. Dr. M. Metin BARLIK Mehmet Ali KAYA -Reactıonal Death And Vengeful Rebırth In Sılvıa Plath's Lady Lazarus Yrd. Doç. Dr. Mehmet Recep TaŞ Okt. Bülent ALAN Öğr. Gör. Zeki EDİS -Good And Evıl In Wıllıam Goldıng's Lord Of The Flıes Eğitim Bilimleri/ Education Sciences Yrd. Doç. Dr. Aynur İLHAN TUNÇ -Eğitim ve Etik 87 Güzel Sanatlar/ Fine Arts Yrd. Doç. Dr. Ruhi KONAK Hünernâme I.Cilt Minyatürlerinde Kompozisyon Düzeni 133 İktisadi ve İdari Bilimler/ Economic And Admiwistrative Sciences Yrd. Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU -Kobi'lerin Bölgesel Kalkınmadaki Rolü 165

4 Yrd. Doç. Dr. Şenay SABAH KIYAN Dr. Sonyel OFLAZOĞLU -Sosyal Ağların Etkisinde Din ve Girişimci Odaklılık İlişkisi 185 İlahiyat (Din Bilimleri)/ Teologie Doç. Dr. M. Salih ARI -Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin Hayatı, Eserleri ve Tarih Metodolojisi Yrd. Doç. Dr. Arif GEZER Kurtubîye Göre Sünnet Kur'an İlişkisi Dr. Ali HATALMIŞ -İslam'ın İlk Dönemlerinde Ekonomik Hayatta Köle ve Cariyeler

5 HAKEMLER Prof. Dr. Yakup ÇELİK Prof. Dr. Hasan BOYNUKARA Prof. Dr. Mehmet TAKKAÇ Prof. Dr. Muhsin MACİT Prof. Dr. Recai KARAHAN Doç. Dr. Erdal BAYKAN Doç. Dr. Hasan ÇİÇEK Doç. Dr. Mehmet AYGÜN Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Doç. Dr. M.Salih ARI Doç. Dr. Murat AKIN Doç. Dr. Nevzat TARTI Doç. Dr. Nihat YATKIN Doç. Dr. Osman GÜRBÜZ Yrd. Doç. Dr. Abdulmenaf TURAN Yrd. Doç. Dr. Ahmet YAYLA Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Emre Şahin DÖLARSLAN Yrd. Doç. Dr. M.Metin BARLIK Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Yıldız Teknik Üniversitesi Namık Kemal Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Karabük Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Niğde Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Karatekin Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi

6 CUMHURİYET İN YALNIZ KUŞAĞI VE TANPINAR Doç. Dr. Zeki TAŞTAN Cumhuriyet'in Yalnız Kuşağı ve Tanpınar Özet Cumhuriyet dönemi her açıdan irdelenmesi gereken önemli bir zaman dilimidir. Bu dönemde tarih, edebiyat ve kültür sahasında başlayan köklü değişiklikler yeni bir kuşağın oluşmasına zemin hazırlar. Batılı bir hayat tarzını benimseyen yeni bir kuşak eskisinden farklı bir biçimde hayatı sorgulamaya başlarlar. Özellikle bazı aydınlarımız Türk toplum yapısının en önemli kurumlarından olan evlilik müessesesine pek sıcak bakmazlar. Bunun birçok farklı sebepleri de olabileceği gibi bazı edebiyatçı veya aydınlar ölene kadar evlenmeyip bekâr kalmayı ve yalnız yaşamayı tercih ederler. Bunlar arasında modern Türk şiirinin kurucularından Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpınar ı anabiliriz. Hatta son döneminde zımnen evlenen Ahmet Haşim i de bu kategoriye dâhil edebiliriz. Biz bu makalede Cumhuriyet dönemi Türk şiirinin bu üç önemli şairinin evlilik hayatlarını sorgulayacak özellikle Tanpınar özelinde niçin bekâr yaşadıklarını araştıracak ve bu konuda yaşadıkları yalnızlığın şiirlerine yansıyıp yansımadığını incelemeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Evlilik, Tanpınar, şiir, Ahmet Haşim, Cumhuriyet, Yahya Kemal. THE LONESOME GENERATION OF REPUBLIC AND TANPINAR Abstract Turkish Republic is an important time period that should be analyzed from all perspectives. The radical changes during this period caused a new formation in history, literature and culture. The new generation that has adopted the western way of life begins to question the life in a different way. Some intellectuals does not lean towards marriage which the most important institution of Turkish society. There can be many reasons for this approach, some of the letters or intellectuals remain single and prefer to live

7 alone. The founders of modern Turkish poetry, Yahya Kemal and Ahmet Hamdi are among them. We can include Ahmet Hasim to this category who has implicitly married during his last period of his life. In this article, we will try to look into the marriage lives of these three poets and we will mainly focus on Tanpinar and quest the reasons for their bachelorhood and look whether these facts have been mirrored in their poetry. Key Words: Marriage, Tanpinar, poetry, Ahmet Hasim, Commonwealth, Yahya Kemal. Giriş Türk toplumunda evliliğin; bununla birlikte aile ve yuva kurma düşüncesinin çok köklü bir geçmişi ve kendine özgü bir kutsiyeti vardır. Bu kutsiyetin oluşmasında İslâmiyet in evliliğe verdiği değerin de rolü büyüktür. Tanzimat tan sonra ise birçok meselede olduğu gibi evlilik konusunda da bakış açısı değişmeye başlar. Daha çok kolektif ve toplumsal bir yönü olan; dini hayata ve geleneğe bağlı olarak devam eden evlilik düşüncesinde zamanla bireysellik öne çıkar. Kimi aydınlarımız bu müesseseyi sorgulamaya ve zamanla bekâr bir yaşam tarzını benimsemeye başlarlar. Cumhuriyet ten sonra kimi yazarlarımız, evlilik fikrine sıcak bakmadıkları gibi onu sorgulamaya ve eleştirmeye başlarlar. Hatta kimisi daha da ileri giderek gayr-ı meşru ilişkileri teşvik eden öyküler de kaleme alır. Hikmet Feridun Es in bine yaklaşan öykülerinde, evlilik düşüncesi asla öne çıkmaz. Onun öykülerinde kahramanların pek çoğu; aşkı ve cinselliği önceleyen, çok çabuk ilişki kuran, tanıştığı gün karşı cinsle birlikte olan, gayr-ı meşru ilişkiler yaşayan, birbirini aldatan erkek ve kadınlardan oluşur 1. Cumhuriyet döneminde aydınlarımızın önemli bir kesimi Hikmet Feridun gibi öyküler yazmaz elbette. Bu dönemde evliliği kutsal addeden ve aile yaşantısını önemseyen, bunu eserlerine yansıtan aydınlarımız da vardır. Ancak bu bakış açısına rağmen hiç evlenmeyen şair ve yazarlardan da söz edilebilir. Cumhuriyet döneminde, hiç evlenmeyen yazarlarımız arasında Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpınar ı anabiliriz. Hatta son döneminde zımnen evlenen Ahmet Haşim i de bu kategoriye dâhil edebiliriz. Bunun yanında kısa bir evlilik hayatı olan Cahit Sıtkı, erken vefat eden Orhan Veli veya Sezai Karakoç u da kadroya dâhil ederek 1 Bk. Suzan Demirci, Hikmet Feridun un Öyküleri Üzerinde Bir İnceleme, YYÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, 2009.

8 listeyi genişletebiliriz. Ancak burada üzerinde asıl durmak istediğimiz Cumhuriyet dönemi Türk şiirinin üç önemli ismidir: Oh Be! Arkamdan Ağlayan Birini Bıraktım!.. Dalgın suya baktım ve dedim ki âh ölebilsem Mademki yok ağlayacak mevtime kimsem Ahmet Haşim, hayatı boyunca kendisini derin bir yalnızlık içinde hissetmiş bir isim. Etrafına pek güvenmeyen ve alıngan bir tabiata sahip olan Haşim, değişken ruh hali ve ani kararlarıyla dostluklarında istikrarlı olamamış ve kendisini hep yalnızlığa itmiştir. Bir kez nişanlılık nişanlanan Haşim, hayatının sonlarında da zımni bir evlilik yapar. Ahmet Haşim in ruh hâli gönül meselelerinde de dengesizdir. Bir türlü istediği aşkı bulamaz. Bulduğu sandığı aşkıyla tam evlenecekken son anda vazgeçer. Birkaç kez evliliğin kıyısından döner. Nişanını, kaynanasının görgüsüzlüğünü bahane ederek bozar. Bu anlamda yalnızlığı, sadece dostlarından uzak kalışıyla değil düzenli bir ilişki ve ev hayatı kuramayarak da hisseder. Kendisini yakından tanıyan Yakup Kadri, Haşim in bu durumunu şu sözleriyle özetler: Ahmet Haşim, yalnız arkadaşlarıyla, dostlarıyla münasebetlerinde mi böyle idi? Heyhat, onun gönül bağlılıkları da hep bu itiratsızlık içinde düğümlenip çözülür, çözülür düğümlenirdi. Kaç defa sevdiği bir kızla hemen evlenmek üzere iken irkilerek geri basmış hem de birkaç gün önce yanıp tutuştuğu o kızı terk mi etti Leyla sını Mecnun mısrasındaki hüznün bir zerresini kalbinde duymaksızın kalbinden söküp atmıştır. Neden? Çünkü ya onun bir sözünden alınmış ya da kaynanası olacak kadının bir tavrını, bir hareketini bayağı bulmuştur ve böylece, bütün ömrü hep yarım kalmış aşklar ve sonu gelmeyen evlenme teşebbüsleri içinde geçmiştir 2. Ahmet Haşim, hayatının son deminde, Kadıköy deki evinde kendisine bakan Zarife Özgünlü adlı dul, çirkin fakat duygulu ve sevecen bir kadınla evlenir. Evlilik işlemleri, arkadaşları tarafından 17 Mayıs 1933 te yerine getirilir 3. Bu evlilik Haşim in bir ay sonra vefatıyla son bulur (4 Haziran, 1933). Ahmet Haşim, Yahya Kemal e ve Tanpınar a göre yalnızlığını daha derinden yaşayan ve çirkinliğini de bahane ederek çoğunlukla içine kapanmış biridir. Bu derin yalnızlık şiirlerinde farklı şekillerde 2 Yakup Kadri, Edebiyat ve Gençlik Hatıraları, İstanbul 2003, s Âsım Bezirci, Ahmet Hâşim, İstanbul 1986, s.16

9 ortaya çıkar. Ancak bizim burada asıl üzerinde duracağımız, Haşim in evlenememekten dolayı yaşadığı yalnızlığıdır. Bu anlamda onun şiirlerinde aile düşüncesi, yuva kurma hayalinin de izlerini arayacağız. Ahmet Haşim, gençlik dönemi şiirlerinden biri olan Şeb-i Nisan da; gelmeyen sevgiliye seslenirken, ayın, yıldızların, ağaçların birliktelikleriyle kendi yalnızlığını mukayese eder. Kamerin bile çift olduğunu vurgulayan şair, buna rağmen kendisinin evlenmemiş ve bekâr olduğunu üzülerek belirtir. Bu durumu asla kabullenemeyen şair, yalnız yaşamaktansa ölümü tercih eder. Hep çift idi karşımda Kamer, encüm ü eşcar Bendim yalnız ordaki bî-hemser ü bîdar Durgun suya baktım ve dedim ki âh ölebilsem Madamki yok ağlayacak mevtime kimsem 4 Şeb-i Nisan, Ahmet Haşim in gençlik şiirlerindendir. Ancak Haşim in bu dileği ömrünün sonuna kadar gerçekleşmeyecektir. Haşim her zaman yalnız ve düzensiz bir hayat yaşayacaktır. O nedenle bilinçaltında her zaman bir ev kurma hayali vardır. Evim adlı şiirde bu duygu yine beklenen sevgiliyle anlam kazanır. Şiirlerinde genellikle doğayla yalnızlığı arasında karamsar bir bağ kuran Haşim, Evim de ise şen ve ümitli bir tablo çizer: Sevimli ev Bugün altında aşkı bekliyorum, O penbe tıfl-ı melek-çehre nerdedir? diyorum 5 Ev, ailenin, yuva kurmanın ve birlikte yaşamanın en belirgin mekânıdır. Bu anlamda Ahmet Haşim in bir macera aramadığını söyleyebiliriz. O, hep ömrünü birlikte geçireceği bir eş aramış ve hep onu hayal etmiştir. Evlendikten sonra kendisine atfedilen; Oh be! Ben de öldüğüm zaman arkamdan ağlayan birini bıraktım. 6 sözleri; bir bencillik olarak algılansa da Haşim in yaşadığı derin yalnızlığı özetlemesi açısından da manidardır. 4 Ahmet Haşim, Bütün Şiirleri, (Hazırlayan: İnci Enginün), İstanbul, 2003, s Ahmet Haşim, Bütün Şiirleri, (Hazırlayan: İnci Enginün), İstanbul, 2003, s =2360:kim-demi-bekarlk-sultanlk-diye&catid=68:huzurlu-aileyuvas&Itemid=75

10 Evleniniz. İnsanlığın En Nefis Sesini İşiteceksiniz Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim gibi kısa süreli de olsa hiçbir evlilik yapmaz. Hatta nişanlılık teşebbüsü de yoktur. Ancak onun da başından ciddi aşk maceraları geçmiştir. Birçok kaynak, özellikle de dostları Yahya Kemal in Celile Hanım la en ciddi aşkı yaşadığı konusunda hemfikirdirler. Bu kaynaklara göre Yahya Kemal, Celile Hanım la büyük bir aşk yaşamış ancak şairin bazı çekinceleri yüzünden bu aşk evlilikle neticelenmemiştir. Yahya Kemal, ölümüne kadar bir aile hayatından ve düzenli bir yaşantıdan mahrum kalır. Yurt dışından İstanbul a döndüğü günlerde; Şefik Esat ın Divanyolu ndaki konağıyla Kıbrıslıların Kandilli deki yalısı arasında parasız ve yersiz yurtsuz bir kimsenin hayat şartları içinde 7 yaşamıştır. Yine Milli Mücadele yıllarında şairin, kiralık odalarda, pansiyonlarda ve otellerde yaşadığı; yani yerleşik bir düzene geçemediği görülür 8. Park Otel de uzun yıllar kalan Yahya Kemal, 1950 den itibaren sağlık sorunlarıyla boğuşmak zorunda kalır. Bu tarihten vefat ettiği 1 Kasım 1958 e kadar da yalnız yaşamaya devam eder. Tanpınar ın şu sözleri, hocasının son zamanlarında Park Otel de yaşadığı derin yalnızlığı ve mahrumiyeti özetler gibidir: Yahya Kemal, kitapsız, kâğıtsız, bavullarıyla ve yalnızlığıyla hiçbir kımıldanacak yeri olmayan, bir masadan dahi mahrum tek bir odada yaşıyor 9. Yahya Kemal in evliliğe en çok yaklaştığı isim Celile Hanım dır. Bu büyük aşk, Yahya Kemal in çeşitli endişeleri yüzünden bir türlü mutlulukla sonuçlanmaz. Yahya Kemal i ve Celile Hanım ı çok yakından tanıyan Yakup Kadri, evliliğin gerçekleşmeyişinin en büyük sebebini Yahya Kemal in kendi karakterinde görür. Ona göre bu aşk, onda yıllarca türlü ruh ve kıskançlık krizlerine sebep olmuştur. Daha da önemlisi Yahya Kemal, Celile Hanım la ilgili çıkan dedikodulardan etkilenmiş ve bu konuda kendisine yöneltilecek suçlamalardan çekindiği için evliliğe yanaşmamıştır. Yahya Kemal in, Yakup Kadri ye söylediği; Bu kadar dile gelmiş bir kadınla ben nasıl evlenebilirim? 10 sözleri de bunu işaret eder. Yakup Kadri nin deyişiyle Darülfünun Müderrisliği gibi yüksek ve itibarlı bir mevkide olan Yahya Kemal, evlilik meselesinde gönlünün eğilimlerine göre değil de 7 Kâzım Yetiş, Yahya Kemal in Hayatı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1998, 1.baskı, s Yetiş, age, s Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s Yakup Kadri, Edebiyat ve Gençlik Hatıraları, İstanbul 2003, s. 141

11 içinde bulunduğu cemiyetin gelenek ve göreneklerine göre davranmayı tercih etmiştir. Yahya Kemal, bildiğimiz kadarıyla Celile Hanım la yakaladığı evlilik fikrini başka kimseyle yaşamaz. Ancak Sermet Sami Uysal, Yahya Kemal in gizli bir aşkından daha bahseder ki iddiaya göre o kişi, eski cumhurbaşkanlarından Fahri Korutürk'ün eşi Emel Korutürk'ün teyzesi Melek Keçeci dir. Sermet Sami ye göre Yahya Kemal, en büyük aşk şiirlerini Celile Hanım a değil Melek Hanım a hitaben yazmış ve şair, bu aşkı yıllar yılı sır gibi saklamıştır 11. Yahya Kemal, etrafında çok sevilen, sohbetleri özlenen, hep aranılan ancak görebildiğimiz kadarıyla aile saadeti açısında hep yalnız kalmış bir isim. Bu yalnızlık ise ilginç bir şekilde şiirlerine yansımaz. Onun şiirlerinde; aile, çocuk, yuva kurma gibi kavramlar pek yoktur. Yalnızlık, daha çok yaşlılık, ölüm, gurbet gibi temlerin arka plânında karşımıza çıkar 12. Ancak bu Yahya Kemal in evlilik hakkında herhangi bir değerlendirmesi olmadığı anlamına gelmez. Düz yazılarına göz attığımızda Yahya Kemal in şiirlerinin aksine oldukça duyarlı davrandığını görürüz. Onun evliliğe bakışını değerlendirmek için Türk Evi ve Türk Kızları, Türk Gençleri yazılarına göz atmak gerekir. Yahya Kemal, Türk Evi nde; evliliği öğütler ve ev in insan hayatındaki önemine değinir. Son zamanlarda çevresinden sık sık; Ah, bir evim olsa! Hayatta bir şey istemezdim! temennisini işiten Yahya Kemal; Bizim ki lisanımızda izdivaç kelimesi ev lenmek mastarıyla ifade olunur. İzdivaç etmiş kadına ve erkeğe ev li denilir, ev bark hayatta en güzel kıymeti ifade eder. Ev kadını kadınlığa izafe edilen en yüksek sıfattır 13. sözleriyle evliliğin kutsiyetini ve ev in insan hayatındaki önemini vurgular. Hayatının önemli bir kısmını otel odalarında geçirmiş biri için ev ve evlilik bu anlamda çok değerli olmalıdır. İkinci yazıda, bir kadının ağzından Avrupa ya tahsil için giden ve orada evlenerek geri dönmeyen veya kolunda Avrupalı bir genç kızla ülkesine geri gelen Türk gençleri ve bunların Türk kızlarına bakışları eleştirilir. Türk kızlarının Batılı kadınlardan çok daha değerli oldukları belirtilen yazıda, gençlerimize Türk kızlarıyla evlenmeleri öğüt verilir ve evlilik yüceltilir: Evleniniz, insanlığın en nefis sesini işiteceksiniz Sermet Sami Uysal, Şiire Adanmış Bir Hayat, İstanbul, 2006, 570 s. 12 Bkz: Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul, 1995, s.49, 109, Yahya Kemal, Mektuplar, Makaleler, İstanbul 1990, s Yahya Kemal, Mektuplar, Makaleler, İstanbul 1990, s. 161

12 Evlilik Ebedi Bir Şifadır Ahmet Hamdi Tanpınar, Yahya Kemal in izinden yürüyerek hiç evlenmemiş ancak yalnızlık konusunda hocasından daha mustarip bir hayat yaşamış biri. Evlilik konusunda zaman zaman farklı görüşler ileri süren; bazen bekârlığı bazen de evliliği yücelten Tanpınar, ömrünün son demlerine kadar yoğun bir parasızlık ve derin bir yalnızlık içinde cebelleşip durmuştur. Ahmet Hamdi Tanpınar, aşk, genç kız, kadın, evlilik, yalnızlık, sağlık, para gibi konularında en samimim itiraflarını günlüklerinde yapar yıllarına dair izlerin, duygu ve düşüncelerinin yer aldığı notlarda Tanpınar ın kendisiyle baş başa çok samimi itiraflarda bulunduğunu görürüz. Bu nedenle Tanpınar ın evlilik, kadın, aşk, bekârlık meselelerindeki bakış açısını, hatıralardan veya başka kaynaklardan değil bizzat şairin kendi ağzından dinleyerek ortaya koymaya çalışacağız. Kadın ve Yalnızlık Ahmet Hamdi Tanpınar, hiç evlenmez ama ömrünün son zamanlarına kadar da karşı cinsi hep önceler. Denilebilir ki, onun yaşantısının her safhasında mutlaka bir kadın veya kadın hayali vardır 15. Tanpınar, genç kızlarla ve kadınlarla yakından ilgilenmiş bir isimdir. Ömrünün son demlerinde, -İnci Enginün ün deyişiyle- müthiş bir cinsi açlığın içinde olan Tanpınar, kadını çoğu zaman cinsel bir objeden ibaret görür. Altmış yaşına yaklaştığı bir zamanda yazdığı; müthiş bir kadın ihtiyacı gece beni rahatsız etti 16 sözleri, Tanpınar ın bu hususta yaşadığı sıkıntıyı ve kadınsızlıktan dolayı içine düştüğü derin yalnızlığı ifade eder. İnci Enginün e göre günlüklerdeki Tanpnar; kız öğrencilerine veya sokakta gördüğü genç kızlara da cinsel nesne olarak bakmaktadır 17. Adalet Cimcoz a yazdığı bir mektupta Lolitacılığı ayıplamayı benden bekleme. İçim gidiyor vallahi. Ne var ki yaş geçtikçe insanda haysiyet fikri artıyor 18 diyen Tanpınar, bir taraftan genç kızlara duyduğu ilgiyi anlatırken diğer taraftan az da olsa- yaşını hatırlayıp bunu haysiyet meselesi de 15 Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992, s. 136

13 yapmaktadır. Ancak günlüklerinde kadın yokluğundan dolayı dile getirdiği şikâyetleri daha fazladır 19. Tanpınar, ömrünün son zamanlarında genç kızlara ilgi duymakla birlikte daha çok kadınlardan hoşlanan ve bir müddet sonra gençlerden sıkılan birisidir. Özellikle evli hanımlar Tanpınar ın daha çok ilgisini çeker. Evli hanımlar yavaş yavaş güzelleri, gençleri uzaklaştırdılar 20 diyen Tanpınar, bazen de arkadaşlarının eşleri hakkında duygularını dile getirmekten çekinmez: Mimarın karısı Fahriye nin sesi hâlâ içinde bir musiki gibidir 21. Aşk ve Yalnızlık Ahmet Hamdi Tanpınar, hayatı boyunca âşık olmayı arzulamış, aşkı öncelemiş, âşık olmuş, bu nedenle acı çekmiş ve yine derin bir yalnızlık içinde kalmış bir şahsiyettir. Ancak ister yaşasın ister yaşamasın tüm acılığına rağmen aşk, onu dirilten ve hayata bağlayan yegâne kaynaklardan biridir. Umutsuzluğa ve bedbinliğe düştüğü zamanlarda beni ancak aşk diriltebilir diyen Tanpınar, aşkta bulamadığını ve yaşadığı boşluğu kendisini yazılarına vererek gidermeye çalışır. Ahmet Hamdi Tanpınar, zaman zaman ah bir kadına âşık olabilsem diye feryat eder 22. Bir gün bu duası kabul olarak büyük bir aşka tutulur ancak bu aşk onun hayatını alt üst eder. Günlüklerine bu konu hakkında samimi itiraflar yapan Tanpınar, ilgi duyduğu diğer kadınlara da vurgu yapar: Bilhassa bir kadını sevdim, çok ıstırap çekmekle beraber hakikaten mesut oldum, birkaç kadın da beni sadece tatmin ettiler. İki kadın muhayyileme çok tesir etti. Birisi yakın bir dostla evlendi. Lüzumundan fazla ahmak ve iyi buldum. Öbürünü hiç tanıyamadım 23. Hakikat şu ki: bu kadın hakikaten hayatımda bir rol oynadı diyen Tanpınar, o kadınla yaşadığı aşk sayesinde yazdığı eserleri tek 19 Kadın yokluğunun acısı. Dün akşam gördüğüm genç kızlar, kadınlar Budalalık, ben budalayım. (Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992, s. 151) 20 Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 93, Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992, s. 332

14 tek sıralar 24. Tanpınar a ilham veren ve kendisini kendisinin sevdiğinden daha fazla sevdiğini söylediği kadının adını ise hiçbir zaman açıkça zikretmez. Öğrencisi ve daha sonra dostu olan Tatyana Moran, bu kişinin evli bir kadın olduğunu ve Tanpınar ın onun yüzünden intiharı bile düşündüğünü belirtir: Hamdi sık sık âşık olurdu ama bir ara başına büyük bir iş açtı, evli bir kadına fena halde tutuldu. Kadının kocası da arkadaşımızdı. Bu aşk yüzünden hasta oldu, intihar etmeyi bile düşünmeye başladı ama kadın kocasından boşanmıyordu. Bu aşkın diğer bir ürünü Türk romanının şaheserlerinden Huzur olduğunu düşünürsek Tanpınar ın, yaşadığı yalnızlığa ve acılara rağmen hayatında aşkın oynadığı rolün büyüklüğü daha iyi anlaşılacaktır 25. Evlilik Ebedi Bir Saadet mi Bekârlık Sultanlık mı? Ahmet Hamdi Tanpınar, bu kadar yoğun bir şekilde kadın arzularken neden evlenemez? Acaba bu konuda neler düşünmektedir. Ona göre evlilik ebedi bir saadet midir yoksa bekârlık sultanlık mıdır? Doğrusu bu konuda Ahmet Hamdi nin kesin bir fikre sahip olduğunu söylemek zor. Ahmet Kustsi Tecer e yazdığı bir mektubunda evlen, Kutsi evlen Ebedî bir şifadır evlenmek diye öğüt veren Tanpınar, kendisinin de; ümit etmekten bıktığı için evlenmeğe derhal hazır olduğunu belirtir 26. Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Kutsi ye yazdığı mektubunda kendisinin de evliliğe sıcak baktığını ve yakın dostunun evliliğinden sonra etrafına daha dikkatli bakmaya başladığını yazar. Onun, İstanbul da evlenebileceği yedi sekiz kadın vardır: Senin evlenmen beni de bu meseleyi ciddiyetle derpişe sevk etti. Şimdi artık etrafıma alıcı gözle bakmağa başladım. Ve kadınları evlenilebilir ve evlenilemez diye ikiye ayırmağa başladım. Netice İstanbul da evlenebileceğim yedi-sekiz hanım buldum. Şimdilik bu kaba tasniften ileriye gidemiyorum 27. Tanpınar, son zamanlarında ise evlilikten ümidini kesmiştir. Ancak artık evlenmeyişine bazı bahaneler de üretmeye başlar. Mina 24 Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 93, Tatyana Moran, Bu Aşkı Yaşamasaydım, Huzur u Yazamazdım, Kitaplık, Mart-Nisan 2000, (VII). 26 Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992, s Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992, s. 32

15 Urgan a kadın dırdırı dinlememek için bekâr kaldım 28. diyen Tanpınar, günlüklerinde ise bu işi genç kızların tecrübesizliğine bağlar: Genç kızlar daima beni alakadar ettiler. Müthiş şekilde cazibelerine kapıldığım oldu. Fakat daima, kadını sevdim. Evlenmediğimin sebebi belki de biraz budur. Sonunda her genç kız bana can sıkıntısı verdi 29 Peki, Tanpınar, evlenmediğinden dolayı pişman olmamış mıdır? Zaman zaman evet. Hatta bu konuda kaçırdığı fırsatlardan dolayı kendisine de kızar. Ancak aşağıya aldığımız ve Tanpınar ın 60 yaşında söylediği sözleri, onun evliliği ebedi bir şifa olarak görmediğini her şeye, yaşadığı derin yalnızlığa rağmen bekârlıktan hoşlandığını göstermektedir: Bekârlık ne saadet ne akıllılık. Dün gece yapayalnız ateş başlayınca aksini düşünüyordum 30. Ya Rab Ne Kadar Yalnızım! Ahmet Hamdi Tanpınar, bütün bu gel gitlere rağmen yalnızlıktan, çevresizlikten ve özellikle de parasızlıktan son derece şikâyetçidir. Denilebilir ki, onun günlüklerinde parasızlık en çok tekrarlanan kelimelerdendir. Ev konusunda da mustarip olan yazar, bir gün evsiz kalacağımı, evsiz ihtiyarlayacağımı hiç aklıma getirmemiştim diyerek, eve ve aileye duyduğu ihtiyacı dile getirmiş hatta bunu bir oğlum olsaydı, iki dil, felsefe ve riyaziye öğretseydim! sözleriyle çocuğa olan özlemini de vurgulamıştır 31. Tüm bunlar Tanpınar ı derin yalnızlığa iten meseleler. 60 yaşında yerinde haykırdığı; Ya Rab! Ne kadar yalnızım. Sadece entelektüel ve yalnız başına sözleri 32, Cumhuriyet döneminin bu çok önemli siminin yaşadığı dramı özetler mahiyettedir. Enginün ise konuyu daha genelleyerek bu yalnızlığa şöyle vurgu yapar: Hastalıkları, sevdiği kadına karşı hiç bitmeyen özlemi, cinsel kıvranışları, en yakın çevresindekilere karşı beslediği şüpheleri, 28 Mina Urgan, Kadın Dırdırı dinlememek için bekâr kaldım, Kitaplık, Mart-Nisan 2000, (VII). 29 Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, 159, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, 203, 207

16 dedikodu merakı, para sıkıntıları, aile fertlerinin hiç bitmeyen ihtiyaçları, borçla kapatılan borçların etrafında ördüğü duvar, dinmeyen okuma merakı, onun son yılının hatıralarını dolduran büyük yalnızlığı ifşa eder 33. Sonuç Cumhuriyet dönemi yazar ve şairler içinde Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar ile kısa bir evlilik yapmış olan Ahmet Haşim, evlilik düşüncesiyle zaman zaman haşır neşir olmalarına rağmen yalnızlığı ve yalnız yaşamayı her zaman tercih etmiş kişilerdir. Modern şiirimizin bu üç önemli ismi, bazı aşklar yaşamış olmakla beraber bir türlü düzenli bir hayata geçememişlerdir. Ahmet Haşim, içine kapalı ve arkadaşlarının deyişiyle alıngan bir karaktere sahiptir. Çirkinliğini de bahane ederek kendisini sevecek bir kandının varlığına inanmaz. Bu onda derin bir yalnızlığı doğurur. Nitekim şiirlerinde eve ve aile saadetine duyulan özlem bunun açık göstergesidir. Yahya Kemal Beyatlı, diğer şairlere göre etrafında daha çok aranan ve her zaman kendi sohbet ortamını yaratmış bazı büyük aşklar yaşamış ancak buna rağmen o da evlenmeye yanaşmamış biridir. Tanpınar ın da ondan arta kalır yanı yoktur. Her ikisi de çevrelerindeki dostluk ve arkadaşlık ilişkilerine rağmen ömrünün sonlarına kadar yalnızlığı derin bir şekilde yaşamıştır. Özellikle Ahmet Hamdi Tanpınar, ömrünün son anında dahi derin bir yalnızlık içinde cebelleşmiş ve kadın konusunda bir türlü mutluluğu yaşayamamıştır. Ahmet Hamdi Tanpınar ın kadınlarla ilgisi bir yönüyle onun eserlerinin ortaya çıkışına da etki eder. Günlüklerinde geçen ancak ismini vermediği bir kadına duyduğu büyük aşk sayesinde hangi eserleri kaleme aldığını veya bu aşkın eserlerine nasıl ilham olduğunu açıkça belirtir. Ayrıca Türk edebiyatının şaheserleri arasında olan ve Tanpınar deyince ilk akla gelen romanlarından olan Huzur dahi yaşanılan bir aşktan izler taşır. Ahmet Haşim, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Yahya Kemal dışında Cumhuriyet döneminin birçok şair ve yazarının evlilik konusunda isteksiz olduklarını ve bekâr yaşamayı buna tercih ettiklerinin söyleyebiliriz. Bu tercihin Batılı bir hayat tarzının getirdiği bir yaşam biçimim mi veya kişilerin kendi tercihleri doğrultusunda mı ortaya çıktığı veya sosyolojik, psikolojik, tarihsel ve daha başka faktörlerin 33 Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün- Zeynep Kerman), İstanbul 2007, s. 13, 349

17 de bunda rol oynayıp oynamadığı kapsamlı bir araştırmayla ancak ortaya çıkartılabilecek gerçeklerdir. Kaynakça Âsım Bezirci, Ahmet Hâşim, İstanbul Ahmet Haşim, Bütün Şiirleri, (Hazırlayan: İnci Enginün), İstanbul, Günlüklerin Işığında Tanpınar la Baş başa, (Hazırlayan: İnci Enginün-Zeynep Kerman), İstanbul Kâzım Yetiş, Yahya Kemal in Hayatı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, Mina Urgan, Kadın Dırdırı dinlememek için bekâr kaldım, Kitaplık, Mart-Nisan 2000, (VII). Sermet Sami Uysal, Şiire Adanmış Bir Hayat, İstanbul, Suzan Demirci, Hikmet Feridun un Öyküleri Üzerinde Bir İnceleme, YYÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, Tanpınar ın Mektupları (Haz: Zeynep Kerman), Dergâh Yayınları, İstanbul, Tatyana Moran, Bu Aşkı Yaşamasaydım, Huzur u Yazamazdım, Kitaplık, Mart-Nisan 2000, (VII). Yakup Kadri, Edebiyat ve Gençlik Hatıraları, İstanbul Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul, Yahya Kemal, Mektuplar, Makaleler, İstanbul 1990.

18 KARAMANLI NİZÂMÎ DÎVÂNI NDA TEŞBİH ve İSTİARE SANATLARININ KULLANIMI Dr. Mehmet Halil ERZEN Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Rektörlük Türk Dili Bölümü Özet Geleneğin belirlediği kalıplar çerçevesinde teşekkül eden divan şiirini, tekdüzelikten kurtaran ve ona estetik bir değer kazandıran temel unsurların başında edebî sanatlar gelir. Divan şairlerinin renkli hayaller icat etmede başvurduğu edebî sanatlar, üslûpların şekillenmesinde de önemli rol oynamıştır. Edebî sanatlar içerisinde, şaire geniş bir ifade imkânı sunması bakımından, teşbih (benzetme) ve istiare sanatlarının ayrı bir yeri vardır. 15. yüzyıl divan şairlerinden Karamanlı Nizâmî nin Divanı, teşbih ve istiare sanatlarının kullanımındaki sıklık ve orijinallik yönünden dikkat çeken zengin bir özelliğe sahiptir. Bu çalışmada, Karamanlı Nizâmî Divânı nda söz konusu sanatların kullanıldığı beyitler tespit edilerek bu sanatların şairin üslûbuna katkısı örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Divan şiiri, edebî sanatlar, teşbih, istiare, Karamanlı Nizâmî THE USE OF THE ARTS OF THE SIMILITUDE AND İSTİARE IN THE DIVAN OF KARAMANLI NIZAMI Summary For Divan poetry which is formed around the patterns that the tradition determined, the literary arts come at the begining of the basic elements saving it from the uniformity and bringing an aesthetic value for it. The literary arts that the Divan poets refered in order to invent the colorful dreams have also played an important role in shaping of the styles. The arts of the similitude and istiare have a different place within the literary arts in terms of the presentation of a wide range of expression for the poet. Of the

19 15 th century Divan poets, the Divan of Karamanli Nizami has a rich content attracting attention in terms of the frequency and originality in the use of the arts of the similitude and istiare. In this study, the contribution of these arts to the poet's style in the Divan of Karamanli Nizami has been tried to put forward with the examples by determining the couplets that those arts were used. Keywords: Divan poetry, literary arts, similitude, istiare, Karamanlı Nizami Giriş Zekânın dil üzerindeki tasarrufları sonucunda meydana gelen söz güzelliklerinin, sonradan belâgatçiler tarafından isimlendirilmesiyle oluşan edebi sanatlar, ortaya çıkışlarını içinde doğdukları dile, isimlerini belâgatçılara, gelişimlerini ise şairlere borçludurlar. 1 Edebi sanatların, edebi metinlerin açıklanmasında çok önemli bir yeri vardır. Özellikle de divan şiirinin iyi bir şekilde açıklanabilmesi ve anlaşılması edebi sanatların iyi bilinmesine bağlıdır. Çünkü divan şairleri sanatlı söyleyişe büyük önem vermiş olup şiirlerinde birçok edebi sanatı bir arada kullanmışlardır. Söz sanatları; edebî metinlerin anlam zenginliğine bürünmesini sağlayan, şaire yeni olanaklar tanıyan, üslup zenginliğine, etkili ifadeye imkân veren önemli yapısal unsurlardır. Ayrıca estetik biçimin oluşmasında da ciddi katkıları vardır. Kişinin ve toplumun estetik değer kazanması özellikle şiirde ortaya çıkarken şiirin de estetik değere ulaşması edebî sanatlar vasıtasıyla gerçekleşmektedir. Bir eserin diğer eserlerle benzerlik ve farklılıklarının ortaya konmasında da önemli bir etkiye sahip olan sanatlar, şiirin okuyucunun zihninde yeniden inşa edilmesine olanak tanır. Edebi ürünler aslında içinde oluştukları toplumun ve sanatçısının düşünce yapısını da ele verir. Bu açıdan bakılırsa divan şairlerinin kullandıkları edebi sanatların arka platformunda divan şairinin ve o dönem Osmanlı toplumunun düşünce yapısını bulmak da mümkündür. Öyleyse Osmanlı toplumunu tanımak için divan şiirinin, bu şiirin etrafında şekillenen imaj dünyasının ve edebi sanatların iyi çözümlenmesi gerekmektedir. Bir metni değerli kılan, içinde barındırdığı edebi sanatlardır. Çünkü edebi sanatlar, metni yavan bir söyleyişten kurtarıp şiirsel ruhun ülkesinde dolaştırmaya muktedir asıl özdür. Okuyucuya yeni dünyalar yakalama şansını, uçsuz bucaksız hayaller denizinde 1 Menderes Coşkun, Klasik Türk Şiirinde Mürekkep İstiare, Temsilî İstiare ve Alegori, Bilig: yaz/2006 sayı:38, s.51.

20 gezinme fırsatını ve şairin, şiirini yazarken taşıdığı duyguları tatma olanağını veren yine edebi sanatlardır. Belâgâtçiler; anlamı bir dilbere, edebi sanatları da onun giyinip kuşandıklarına, takındıklarına ve süründüklerine benzetmişlerdir. Doğadaki varlık ve olaylar kendi durumları içinde ne kadar hoşa gidici olsalar da onları bu halleriyle konu edinmek, bir güzeli sadece örtünmesi gereken yerlerini örterek ortaya getirmek anlamına gelmektedir. Göz önünde olan şeylerin tekrarının bir orijinallik oluşturmaması ve bir varlığı herkesçe bilinenden başka bir biçimde sunma ihtiyacı, sanat dairesi içinde yaratma eylemini söz konusu etmektedir. 2 Teşbihin bu hayal âlemini yaratmada kullanılacak olması da kaçınılmazdır. Teşbih, varlık ve durumların ardındaki gizli birliği araştırmak anlamına gelir. Esasen teşbihin tabii sonucu olan mecaz ile sembol ve allegorie ile arasında pek fark yoktur. Kelime mecaz haline geldiği zaman, birbirine benzetilen şeylerin sınır çizgileri belirsizleşmekte, iki şey garip bir şekilde birbirine karışarak zengin ve müphem bir çağrışımlar dizisi meydana getirmektedir. 3 Bu çalışmada, teşbih ve istiare çeşitlerinin edebi üslûp oluşturmadaki kullanım sıklıklarının incelenebilmesi amacıyla, Osmanlı şiirinin önemli bir ivme kazandığı 15. yüzyıl şairlerinden Karamanlı Nizâmî (d ? ö ?) nin Divanı nı ele aldık. 15. yüzyılda Konya da yaşamış olan Karamanlı Nizâmî, eserlerinden de anlaşıldığı kadarıyla dönemin ilimlerini iyi öğrenmiş donanımlı bir şairdir. Zaten Sehî Bey, onun daha çok genç yaştayken babası tarafından İran a gönderilip temâm-i mürâd üzre tekmîl-i ulûm idüp her fende mâhir ve her ilmde kâdir olarak döndüğünden bahsetmektedir. Karaman Beyleri ne çeşitli kasideler sunmuş olan Nizâmî, Fatih Sultan Mehmed in Karaman Beyliği ne son vermesinden sonra hem şiirdeki ustalığını ortaya koymak, hem de Ahmed Paşa yla kıyas ölçüsü oluşturmak üzere Fatih e övgü amacıyla Paşa nın bazı kaside ve gazellerine nazireler ve bir de Nergis kasidesi yazarak padişaha göndermiştir. Bilgin ve sanatkârları İstanbul a çağıran ve onları meclisinde bulundurup muhabbet etmekten zevk alan Fatih Sultan Mehmed in huzuruna çıkmak ve eserlerini sunmak amacıyla İstanbul a doğru yola çıkan Nizâmî nin, 2 Mehmed Çavuşoğlu, Divan Şiiri, Türk Dili Aylık Dergisi-Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), Ankara, 1986,s.3. 3 Beşir Ayvazoğlu, Aşk Estetiği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2002, s.175

21 yoldayken rahatsızlanıp vefat ettiği neredeyse bütün tezkirelerde belirtilmektedir. 4 Çalışmamızda öncelikli olarak teşbih ve istiareyi, yapılan çeşitli çalışmalar ve belagat kitaplarından da yararlanarak belirli bir sınıflamaya tabi tuttuk, Karamanlı Nizami Divanı ndan seçilen beyit örneklerinden hareketle bilgiler verdik. Böylelikle Karamanlı Nizami Divanı nda teşbih ve istiarenin yeri ve önemini tespit etmeyi amaçladık. 5 Şiirdeki teşbih ve istiarelerin sağlıklı bir şekilde tespit edilebilmesi amaçlandığından alıntılanan beyitlerin fonetik özelliklerine dokunmadık. 1.TEŞBİH Teşbih, aralarında bir veya birden fazla vasıfta benzerlik bulunan iki şeyin birini diğerine benzetmektir. Teşbihin tarafları olarak adlandırılan iki unsurdan biri müşebbeh (benzeyen), diğeri müşebbehünbih (kendisine benzetilen)dir. Bu iki unsurun müşterek oldukları vasıflara vech-i şebeh (benzeyiş yönü) denir. Teşbih heyecana bağlı bir sanattır, bir mecaz sanatı değildir. Çünkü sözcükler gerçek anlamlarında kullanılır. Sanatkâr kendisini etkileyen bir olay veya varlık karşısında heyecanlanır, bu heyecânını daha kuvvetli ve tesirli anlatabilmek için, o ruh halini okuyucuda daha iyi canlandırabilecek benzetmeler yapma yoluna gider. İşte bu ruhî faaliyet sonucu teşbih sanatı meydana gelir. 6 Recâizâde Mahmud Ekrem, teşbihin ifadedeki fonksiyonuna şu şekilde temasta bulunur: Şiirin en zengin kaynaklarından olan teşbih, fikri daha gösterişli ve renkli bir şekilde arz eder; aynı zamanda hayalin icât ettiklerini tasvîr hususunda güzel bir vâsıtadır. Nesirde, şiirdeki kadar revaçlı olmamakla beraber, fazla kullanılmamak şartıyla üslûba gereğince süs kazandırmayı sağlar. Üslûba parlaklık ve güzellik kazandıran teşbihin güzel bir te sir yaratabilmesi için doğru, tabiî, açık ve münâsebetli olmasına, değerini kaybedip ibtizâle düşmemesi için haddinden fazla 4 Ahmet Atillâ Şentürk, Osmanlı Şiiri Antolojisi, YKY, İstanbul 2006, s.32,33 5 Bu çalışmada Haluk İpekten in hazırlamış olduğu Karamanlı Nizami Divanı esas alınmıştır: Haluk İpekten, Karamanlı Nizami: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara, İsa Kocakaplan, Açıklamalı Edebî Sanatlar, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1992, s.161

22 kullanılmasına; zoraki, köhne, süflî hayallerden kaçınılmasına dikkat etmek lâzımdır. 7 Teşbih sanatına daha çok şiirde başvurulmuştur. Nesirde, şiirdeki kadar çok kullanılmadığı gibi makbul da sayılmamıştır. Fakat fazla kullanılmaması şartıyla mensur eserlerde de teşbihe müracaat, üslûbu güzelleştirme yolu olarak görülmüştür. 8 Teşbihten umulan başlıca yarar, anlatımı somut hale getirmek ve iletilmek istenilen düşünce ve duyguyu dinleyiciye etkili şekilde sunmaktır. Aslında benzetme, dilin tabii bir fonksiyonudur. Bir kısmı dilde yerleşmiş bir şekilde bulunur. Dolayısıyla benzetmeler her zaman zorunlu olarak sanat değeri olan bir beceriyi ve hüneri yansıtmazlar. Ancak şahsî bir tasarrufu yansıtan etkileyici ve doğru benzetmeler sanatla ilişkilendirilebilir. 9 Bir teşbihin başarılı ve güçlü kabul edilmesi için kendisine benzetilenin benzeyenden daha fazla bilinip tanınması gerekmektedir. Teşbih sanatında dört unsur bulunmaktadır. Teşbih sanatı, bu unsurların varlığına ve sayısına göre çeşitli başlıkları altında gruplandırılır. Ancak öncelikli olarak teşbihi meydana getiren unsurları tanıtmak faydalı olacaktır: 1.1. TEŞBİHİN UNSURLARI: Yukarıda da belirttiğimiz gibi teşbihin dört unsuru vardır. 1)Müşebbeh (Benzeyen): Aralarında benzerlik bulunan unsurlardan zayıf olanıdır. 2)Müşebbehünbih (Kendisine benzetilen): Aralarında benzerlik bulunan unsurlardan güçlü olanıdır. Benzeyen ve kendisine benzetilen, teşbih sanatının asıl unsurlarıdır. Bu iki unsur için tarafeyn-i teşbîh ismi de kullanılır. Bu iki unsurdan biri kaldırılırsa teşbih, teşbih olma fonksiyonunu korumakla birlikte istiare adını alır. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır; teşbihin iki unsurunun bulunması demek onların bizzat söylenilmeleri, metinde yer almaları demek değildir. Cümlede özne, kim ve ne olduğu belli olma şartı ve bir sebep dolayısıyla 7 Kâzım Yetiş, Talîm-i Edebiyat ın Retorik ve Edebiyat Nazariyâtı Sâhasında Getirdiği Yenilikler, AKM Yayınları Sayı:104, Ankara 1996, s Numan Külekçi, Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Akçağ Yayınları, Ankara 1999, s.28 9 M. A. Yekta Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Gökkube Yayınları, İstanbul 2004, s.119

23 kaldırılabilir. Ve kaldırılan bu unsur müşebbeh/benzeyen olabilir. Bunu istiarenin tarifindeki teşbihin iki unsurundan birinin kaldırılması ile bir tutmamak gerekir. 10 3)Vech-i Şebeh (Benzetme Yönü): İki önemli unsur olan benzeyen ve kendisine benzetilen arasındaki ortak noktadır. Benzetmedeki amaç da zaten bu yönü ortaya koymaktır. Bu yön tek veya çok taraflı olabilir. Yüzü güle teşbih ederken yalnız gülün penbeliği düşünülür ve tekildir. Ancak aya teşbih edildiği durumda benzetme yönü çoktur. Hem yuvarlaklık hem de parlaklık yönüyledir. 11 4)Edat-ı Teşbih (Benzetme Edatı): Benzeyen ve kendisine benzetilen arasında benzetme ilgisi kuran ve karşılaştırma olanağı sağlayan kelime ve eklerdir. Teşbihte çok fazla kullanılan kelime ve ekler şunlardır: gibi, bigi, tek, sanki, nitekim, çü, çün, kimi, tıpkı, -âsâ, -vâr, -veş, âdetâ, andırır, benzer, gûyâ, gûne, gûyiyâ, mânend, meğer ki, misâl, misl, sıfat, nisbet Bunların dışında yine benzetme edatı görevi gören başka sözcük ve ekler de vardır: benzemek, dönmek, sanmak, zann olun-, - ce, -ca, -casına, -cesine, -cileyin,- cılayın, -layın, -leyin Teşbih sanatı yukarıda bahsettiğimiz unsurlara bağlı olarak çeşitli esaslar da göz önüne alınarak belirli bazı başlıklar altında sınıflandırılmıştır: 1.2. ÖĞELERİNİN SAYISINA GÖRE TEŞBİH ÇEŞİTLERİ Teşbih-i Mufassal: Belâgat açısından makbul sayılmayan bu teşbih türü, dört unsurun da kullanılmasıyla yapılır. Teşbihte daha az sözle daha çok şey ifade edebilmek makbul sayıldığından bu teşbih türü usta şairler tarafından çok fazla kullanılmamıştır. Şairler bu teşbihi kullanırken söylemek istediklerini daha etkili bir biçimde söyleyebilmek için ya çok orijinal yönler yakalamışlardır ya da mufassal teşbihin yanında başka söz sanatlarından da faydalanmışlardır. 10 M. A. Yekta Saraç, age, s Numan Külekçi, Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Akçağ Yayınları, Ankara 1999, s.30

24 Nice dilber ki yüzi şem ine eylerse nazar Yandurur şevk ile pervâne gibi per nergis (K.5/B.23) Bu beyit sevgilinin fiziksel güzelliği üzerine kurulmuştur. Şair sevgilinin güzelliğini anlatırken mufassal bir teşbihe başvurmuştur. O, öyle gönül çelen bir sevgilidir ki nergis bile onun mum gibi parlak olan yüzüne nazar eylediğinde pervane gibi aşk ile kanatlarını mumun(sevgilinin yüzü) ateşine yandırır. Şair bu beyitte benzetmenin 4 unsurundan da faydalanarak mufassal(ayrıntılı) teşbih yapmıştır: Benzeyen: Nergis Kendisine Benzetilen: Pervane Benzetme yönü: Per(ini) şevk ile yandırmak Benzetme edatı: Gibi Tıfl-ı mektep gibi başını öñine bırağur Gözlerüñ şîvesi vasfın ider ezber nergis (K.5/B.32) Nergis tıpkı okuldaki küçük bir çocuk gibi başını önüne bırakıp sevgilinin gözlerinin edasının özelliklerini ezberlemektedir. Bu beyitte de şair yine teşbihin 4 unsurundan faydalanmıştır: Benzeyen: Nergis Kendisine Benzetilen: Tıfl-ı mektep Benzetme yönü: Başını önine bırağur Benzetme edatı: Gibi Ayrıca teşbihin yanında, nergisin boynunun bükük olmasını da sevgilinin gözlerinin edasını düşünmesi gibi güzel bir nedene bağlayarak bir hüsn-i talil yapmış, böylelikle teşbihin daha etkileyici olmasını sağlamıştır. Şöyle hayrân itdi kaddüñ servi ey Leylî-hırâm Kim başında yapdı Mecnuñ gibi kuşlar âşiyân (G.88/B.2) Leyla yürüyüşlü sevgili, servi ağacını öyle hayran etmiştir ki tıpkı Mecnûn gibi kuşlar başında yuva yapmıştır. Şair, bu beyitte sadece mufassal teşbihten yararlanmamış aynı zamanda servi ağacının üstünde kuş yuvası olmasını da sevgiliye hayran olması gibi güzel bir

25 sebebe bağlayarak sevgilinin yürüyüş ve endamının güzelliğini güçlü bir şekilde hissettirmiştir. Aynı zamanda Leyla ve Mecnûn aşkını ve kuşların Mecnûn un başında yuva yapması olayını da hatırlatarak telmih sanatından da faydalanmıştır. Teşbih-i mufassalı oluşturan öğeler şunlardır: Benzeyen: Serv Kendisine Benzetilen: Mecnûn Benzetme yönü: Başında yapdı kuşlar âşiyân Benzetme edatı: Gibi Leşger-i düşmen ne deñlü çoğ ise yıldız gibi Âfitab-ı tal atuñ gördükce olur târmâr (K.11/B.11) Nasıl ki güneşin doğuşuyla yıldızlar ortadan kaybolur, tıpkı bunun gibi düşman askerleri de her ne kadar yıldızlar gibi çok ise de sevgilinin yüzünün güneşini görünce darmadağın olurlar. Şair, sevgilinin yüzünün güzelliğini ön plana çıkarmak için güneş ve yıldız benzetmelerinden faydalanmıştır. Teşbih-i mufassalı oluşturan öğeler şunlardır: Benzeyen: Leşger-i düşmen Kendisine Benzetilen: yulduz Benzetme yönü: Çoğ (olması) Benzetme edatı: Gibi Teşbih-i Mücmel veya Muhtasar (Kısaltılmış Teşbih): Benzetme yönü (vech-i şebeh) söylenilmeden yapılan teşbihtir. Vech-i şebehin söylenilmemesi müşebbeh ile müşebbehünbih arasındaki benzerliğin kolay anlaşılmasına bağlıdır. 12 Bu teşbih türünde benzetme yönü söylenmediğinden mufassal teşbihe göre daha az sözle daha çok şey ifade etmek anlamı taşır. Bunun için de tam teşbihten daha üstün görülmüş ve daha fazla tercih edilmiştir. Pür hışm çeşmüñi çûn kaşuñ içinde gördüm Sandum ki eylemişdür Mirrîh kavsı menzil (K.6/B.4) 12 Numan Külekçi, age, s.32

26 Şair, sevgilinin gözlerinin kaşları içindeki öfkeli durumunu, Mirrih yıldızının yayı menzil tutması olayıyla ilişkilendirmiştir. Bu durumda gözleri Mirrih e, kaşları da yaya benzetmiş, benzetme edatı göreviyle de sandum sözcüğünü kullanmıştır. Gözlerin Mirrih e teşbihi, sevgilinin gözlerindeki öfkeyle doğrudan alakaldır. Çünkü eskiler bu yıldızın etkisi altında doğan insanların kuvvetli, öfkeli ve sert bir yapıya sahip olduklarına inanırlarmış. 13 Sevgili de zaten âşığa zulm eden acımasız ve öfkeli özellikleriyle öne çıkar. Beyitteki teşbihte benzetme yönü vurgulanmadığından mücmel teşbihe örnektir. Sen zer ü sîm ile sayd olduğunı işideli Gözlerüm gümüşe döndi yüzüm altun gibidür (G.10/B.4) Sevgilinin gümüş ve altına av olduğunu işittiğinden beri âşığın gözleri gümüş, yüzü ise altın gibi olmuştur. Böylece benzetme yönünün ne olduğu söylenmeyip mücmel teşbih örneği yapılmıştır. Benzeyen: göz/yüz Kendisine Benzetilen: gümüş/altın Benzetme edatı: gibi Gitse gözümden olur gözüme âlem karañu Ol ki alnı aya beñzer yanağı gün gibidür (G.10/B.6) Alnı ay, yanağı gün gibi olan sevgili, gözden gitse âşığın gözüne âlem karanlık gelir. Karanlığı aydınlığa çeviren ışıktır, bu da sevgilin alnı ve yanağındadır. Yitirilmiş olan bu unsurlardan dolayı âlem karanlığa gark olmuştur. Şair benzetmeyi oluştururken unsurlar arasındaki benzetme yönünden(ışık yayma) bahsetmeyerek mücmel teşbih oluşturmuştur. Benzeyen: alın/yanak Kendisine Benzetilen: ay/gün Benzetme edatı: benzer/gibi Anberîn beñlerüñe beñzedügi ni metine Şükr idüp el yüze sürmekdür işi her megesüñ 13 İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 1989, s.352

27 (G.59/B.4) Şair, yiyeceği sevgilinin anber kokulu saçlarına benzediği (için) her sineğin işinin şükredip ellerini yüze sürmek olduğunu söylemektedir. Böylece megeslerin ni meti sevgilinin anber kokulu saçlarına benzetilmiş, ancak benzetme yönünden bahsedilmeyerek mücmel bir teşbih örneği verilmiştir. Teşbih öğeleri şunlardır: Benzeyen: Ni met Kendisine Benzetilen: Anberîn beñ Benzetme edatı: Beñzedügi Teşbih-i Müekked (Pekiştirilmiş Teşbih): Benzetme unsurlarından edat-ı teşbihin kullanılmadığı teşbihlerdir. Yani benzeyen, kendisine benzetilen ve benzetme yönünden müteşekkil teşbih çeşididir. Hâlûn ol Hindû ki Rûm ilinde tutmışdur vatan Zülfüñ ol tâvûs kim gülşende olmışdur mukîm (G.73/B.6) Beyitte sevgilinin güzelliğini oluşturan unsurlardan bahsedilmiş, benler Rûm (Anadolu) ilini tutmuş Hindû ya benzetilirken zülüf, gülbahçesinde oturan tâvûsa teşbih olunmuştur. Benzetmede benzetme edatı bulunmadığından müekked teşbih yapılmıştır. Benzeyen:Hâl/Zülüf Kendisine Benzetilen:Hindû/Tâvûs Benzetme yönü: Rûm ilinde tutmışdur vatan/ Gülşende olmışdur mukîm Ey Nizâmî ol sanemden kaçsa zâhid tâ ñ degül Neylesün huffâşdur hûrşîd-i tâbândan kaçar (G.26/B.7) Şairin sevgilinin güzelliklerini ön plana çıkarırken farklı bir yol izlediğini görürüz. Sevgilinin güneş gibi parlak olan yüzünü anlatabilmek için zâhid-huffâş benzetmesinden faydalanmıştır. Aslında dinen yasak olduğu için zâhidin sevgiliden kaçması olayını da güzel bir hüsn-i talille süsleyerek vermiştir şair. Yarasalar doğası

28 gereği gün ışığından kaçarlar, ona göre zâhid de yarasa gibi olduğundan sevgilinin parlak yüzünden kaçmıştır. Tabii zahid yarasaya benzetilirken şair, yarasaların kör olmaları durumuna atıfta bulunmuş, sevgiliden kaçtığı için onun da kör olduğunu vurgulamıştır.benzetmenin öğeleri şunlardır: Benzeyen: Zâhid Kendisine benzetilen: Huffâş Benzetme yönü: Hûrşîd-i tâbândan kaçar Göñlini yıkma Nizâmî nün ki yapılmaz dahi Şîşe kim uşansa kimdür eyleyen anı dürüst (G.6/B.9) Şişe ve gönül kırılması arasında ilgi kuran Nizâmî, sevgiliyi bir konuda uyarmak istemektedir. Nasıl ki şişe kırıldığında bir daha eski haline getirilemiyorsa Nizâmî nin gönlü de kırıldığında bir daha eski şekline dönüştürelemeyecek. Gönül, kırılganlığı yönüyle şişeye teşbih olunmuş, teşbih edatı kullanılmamıştır. Müekked teşbih örneği verilmiştir: Benzeyen: Gönül Kendisine benzetilen: Şişe Benzetme yönü: Uşanmak (Kırılmak) Uyutmaz beñlerüñ fikri beni kim Meges çog olsa gelmez göze uyhu (G.91/B.3) Bu beyitin, şairin gözlem yeteneğinin bir sonucu olduğunu görmekteyiz. Aynı zamanda meges in bu kadar yoğunluklu kullanılması bize şairin yaşadığı yerin coğrafyasının da bir sonucu olduğu ipucunu vermektedir. Sevgilinin benlerinin düşüncesi sineklerin çok olduğu zamanlarda insanı rahatsız edip uyutmaması gibi şaire rahat vermemektedir. Aslında rahatsızlık verici bir durummuş gibi görünen bu durumdan şair şikayetçi değil, bilakis memnundur. Beñler fazla ve siyah olmaları yönüyle megese teşbih olunmuş olup edat kullanılmamıştır. Benzeyen: Beñ Kendisine benzetilen: Meges Benzetme yönü: Çoğ olması