Transkript

1

2 ÖNSÖZ Haritada bir nokta şeklinde gösterilen Kütahya İl Merkezi nin üzerine pergelin bir ayağını koyalım ve yüz elli kilometre yarıçapında bir daire çizelim. Bu dairenin içine; Kütahya İli nin ilçeleri ile birlikte tamamı, Eskişehir, Uşak, Afyonkarahisar il merkezleri, Bursa İli nin güneyi ve Balıkesir İli nin güneybatısı girer. Bu yöreye kabaca İç Ege veya İçbatı Anadolu denir. Doğduğum, büyüdüğüm, yaşadığım ve yaşlandığım bu yerler, Kurtuluş Savaşı nın en önemli olaylarının geçtiği kutsal topraklardır. Bu topraklar, o zaman ki adı ile Kütahya Livası (Sancağı) (Mutasarrıflığı), şimdiki adı ile Kütahya İli toprakları ve çevresidir. Kütahya İl Merkezinde, Gediz, Simav, Altıntaş, Dumlupınar ilçelerinde, Eskişehir, Uşak ve Afyonkarahisar da, Türk Milli Mücadelesi nin destanları yazılmıştır yılından, 1918 yılına kadar tam kırk yıl boyunca, Osmanlı-Rus (93 Harbi), Trablus, Balkan ve Birinci Dünya savaşlarında, Türk Ordusu galibiyet yüzü görmedi. En sonunda Mondros Ateşkes Anlaşması ile Ülke yolun sonuna geldi. Çanakkale de yazılan destan Ülke nin talihini düzeltmeye yetmedi. O günlerde, bu yörede yaşayan insanları, ülkenin ve ulusun gerçeklerinden soyutlamak mümkün değildi. Anadolu nun her yerinde görülen, karamsarlık, bıkkınlık, İttihat ve Terakki liderlerine ve ordu komutanlarına duyulan öfke buralarda da vardı. Halk perişandı, yoksuldu, güvenlik hiçbir yerde kalmamıştı. Yıllarca süren savaşlar nedeniyle erkek nüfusu azalmıştı. Yöre halkı bu güç şartlar altında yeni bir döneme başladı. Bu döneme Kuvayı Milliye Dönemi adı verilir. 15 Mayıs 1919 gününden itibaren önce İzmir e, daha sonra dalga dalga Ege Bölgesi ne, oradan da daha doğuya yayılan Yunan istilasına karşı halkın oluşturduğu gücün adı Kuva-yı Milliye dir. Bu ortamda Kuva-yı Milliye, düşmana karşı bir güç olarak gelişirken, Devlet yönetimini de, Ankara da Türkiye Büyük Millet Meclisi eline almaya başlamıştır. Böylelikle Devlet yönetiminde ikili iktidar oluşmuştur. Bir yanda galip devletlerin işgali altındaki İstanbul da bulunan padişah hükümeti, diğer yanda ise Mustafa Kemal Paşa nın başkanı ve önderi olduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti vardır. Ankara Hükümeti ilk günlerde ve aylarda düzenli ordudan yoksundu. Bir halk hareketi olarak başlayan milli iktidar, gücünü gene bir halk hareketi olan Kuva-yı Milliye den alıyordu. Mustafa Kemal Atatürk ün dediği gibi, Kuva-yı Milliye yi amil (etkin) ve Milli İrade yi hâkim kılmak esastır. Böyle olunca, Anadolu nun diğer yerlerinde olduğu gibi, buralarda da sivil ve askeri idare tercihini Ankara Hükümeti nden yana koydu. Kuva-yı Milliye nin sivil örgütlenmesi olan Müdafaa-i Hukuk ve Reddi İlhak şubeleri; Kütahya, Eskişehir, Uşak, Afyonkarahisar, Gediz, Emet ve Simav da faaliyete başladı. Mustafa Kemal Paşa nın yakın arkadaşı Ali Fuat Paşa 20.Kolordu Komutanı olarak Eskişehir de Kuva-yı Milliye nin en büyük 2

3 yardımcısı oldu. Osmanlı Ordusu nun Batı Anadolu da kalan birliklerini derleyip, toparladı. Birbirine taban tabana zıt iki kuvvet, ordu ve çeteler, bir amaç için birleştiler ve ortak hareket etmeye başladılar. Kuva-yı Milliye çeteleri, subaylardan ve askeri eğitimden nefret eden, genellikle adaletle ve jandarma ile başı derde girmiş, kanun kaçağı liderlere sahipti. Ama düşmana karşı herkesin birlik olması ve ülkenin kurtuluşu için el ele vermeleri gerekiyordu. Çete liderleri içinde asker kökenli olanlar da vardı, ama bunlar azınlıktaydı. Bu askerler içinde çetecilik rüzgârına kapılanlar da vardı. Kuva-yı Milliye nin asker ve bağış toplama yöntemleri farklıydı. Kırk yıl boyunca savaştan ve yenilgiden bıkmış olan halk orduya değil, çetelere yöneliyordu. Orduya katılacak askerin giyim-kuşam, silah ve cephane ihtiyaçları Ankara Hükümeti tarafından karşılanırken, çeteler köylerden adamlarını kıyafetleri, silah ve cephaneleri ile birlikte topluyorlardı. Kuva-yı Milliye nin gelirleri, halktan bazen gönüllü, bazen de zorunu olarak alınan paralardan oluşuyordu. Başlangıçta devlet ve millet için para toplanması fazla bir hoşnutsuzluk yaratmazken, daha sonraları halk arasında bıkkınlık, korku ve endişe yaratmaya başladı. Başkent İstanbul un bir taşra kenti olan Kütahya da bu dönemde çeşitli siyasal görüşler toplumun çeşitli katmanlarında çatışmaya hazır hale geliyordu. Kütahya yı yöneten sivil yöneticiler ve memurlar iki siyasal parti etrafında kümelenmişti. Her ne kadar askeri yenilginin ve ülkenin kötüye gidişinin sorumlusu İttihat ve Terakki Partisi olsa da, hâlâ bu partiye yakınlık duyanlar vardı. İstanbul Hükümeti nde söz sahibi olan Hürriyet ve İtilaf Partisi taraftarları devlet idaresinde etkili olmaya çalışıyorlardı. O günün koşullarında Türkler arasında esnaf ve sanatkâr çok azdı. Bu meslekler daha çok Rum ve Ermeni azınlıklar arasında yaygındı. O yıllara kadar, gerek Türk olsun, gerekse azınlık olsun esnaf ve sanatkârlar politik ideolojiler ile pek ilgili değillerdi ve padişahlarına bağlı, Osmanlılık düşüncesine sahip kendi hallerinde topluluklardı. Hatta İzmir in Yunanlılar tarafından işgalini protesto için günü Kütahya'da yapılan mitinge Kütahyalı Rum ve Ermeni halk ta katıldı. Fakat onların içinde de çağın radikal siyasi eğilimlerine kapılmış gençler bulunuyordu. Özellikle Rum azınlık içinde, Yunanistan ın etkili propagandasından etkilenmiş Rum gençleri çoğalmaya başlamıştı. Fakat buralarda azınlıkta bulundukları için pek sesleri çıkmıyordu. Yunan askerinin İzmir e çıkmasından sonra, Rumlar arasında bu durumdan hoşnut olanlar bulunduğu gibi, Ankara Hükümeti nin ve Kuva-yı Milliye nin onlara karşı harekete geçeceğinden çekinenler de az değildi. İzmir ve çevresindeki Rumların taşkınlıkları buradan da duyuluyordu. Bu nedenle yerli Rumlar kendilerine misilleme yapılmasından çekiniyorlardı. Köylerde yaşayan Türk nüfusunun asıl derdi, geçim ve güvenlik derdi idi. Kırk yıldan beri süren savaşlar, köylerde erkek nüfusun azalmasına yol açmıştı. Halk yoksuldu, bir yandan jandarma, diğer yandan da eşkıya korkusu onları bezdirmişti. 3

4 Bu koşullar içinde, Türk Milli Mücadelesi başladı, Bu mücadele, emperyalist Avrupa ve onun maşası Yunanistan ile Anadolu Türkü arasında geçti. Avrupa ve özellikle Yunanistan için FELÂKET le Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Milleti için ZAFER le sonuçlandı. Eskişehir, 30 Ağustos 2011 Cengiz ÇETİNTAŞ 4

5 1. BÖLÜM: KURTULUŞ SAVAŞI BAŞLARKEN BİR BELGE KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA 30 Ekim 1918 tarihinde Devletimiz temsilcileri ve İngiltere, Fransa, İtalya temsilcileri arasında imzalanan ateşkes anlaşması ile dört yıl süren savaş sona ermiştir. Sözü edilen anlaşmanın Mutasarrıflığınızı ilgilendiren maddeleri aşağıdadır. Sınırların korunması ve iç güvenliğin sağlanması dışında, Osmanlı Ordusu derhal terhis edilecektir. İtilaf devletleri (İngiltere; Fransa, İtalya) güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde, herhangi bir önemli noktayı işgal edebileceklerdir. Osmanlı demiryollarından, İtilaf devletleri yararlanabileceklerdir. Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi, İtilaf devletlerine geçecektir. Askeri, ticari ve denizle ilgili madde ve malzemenin tahribi önlenecektir. İtilaf devletleri kömür, mazot ve yağ maddelerini Türkiye den sağlayacak ve bu maddeler hiçbir şekilde ihraç edilmeyecektir. Bütün demiryolları, İtilaf devletlerinin askerleri tarafından kontrol altına alınacaktır. Gerek askeri malzemenin teslimine, gerek Osmanlı Ordusu nun terhisine ve gerekse Kara taşıtlarının İtilaf devletlerine teslimine dair verilecek herhangi bir emir derhal yerine getirilecektir. Bu anlaşma maddeleri doğrultusunda gereğini önemle rica ederim. GENEL DURUM İstanbul, 2 Aralık 1918 Yusuf İzzet Sadrazam 1 Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşındaki yenilgisini belgeleyen 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Ateşkes Anlaşması nın imzalandığı günlerde, 1 Prof Dr. Hamza Eroğlu, Türk İnkılâp Tarihi, s.91-92, Devlet Kitapları, İstanbul,

6 Kütahya bağımsız bir sancaktı. 1 Gediz, Simav ve bugün il olan Uşak, bu sancağa bağlı birer ilçe idi. Sancak merkezi olan Kütahya Merkez İlçesi nin bucak ve köyleri ile birlikte nüfusu vardı. Nüfusun kadarı yerli Rumlardan oluşuyordu yılında dolayında olan Ermeni nüfus, savaş sırasındaki tehcir nedeniyle önemli ölçüde azalmıştı. Kütahya Mutasarrıfı Naci Bey in, Mondros Ateşkes Anlaşması nın uygulanması ile ilgili yazıyı aldığı günlerde, anlaşma hükümlerini uygulamaktan başka bir yolu yoktu. Kütahya, daha önceki yüzyıllarda olduğu gibi, o dönemde de adını çinicilikle duyuruyordu. Kentte 1900 lü yıllarda bir çini fabrikası kurulmuştu. Bunun yanı sıra, el sanatları düzeyinde, küçük atölyelerde de çini üretiliyordu. El sanatlarında halıcılığın da önemli bir yeri vardı. Bu alanda Simav ve Uşak önde geliyordu. Kütahya maden, özellikle linyit yatakları bakımından da zengindi. Çok sayıda linyit ocağı özel kişilerce işletiliyordu. Emet te krom ve bor mineralleri yatakları vardı. Ancak bu madenleri işleme teknolojisi henüz gelişmediği için değeri bilinmiyordu. Gediz ırmağı ile kollarının suladığı verimli topraklar, özellikle bahçe tarımına ve bağcılığa çok elverişli idi. Bu nedenle halkın büyük bir bölümü bahçecilikle uğraşıyordu. Bahçe ve bağ ürünlerinin dış satımı İzmir Limanı yoluyla gerçekleşiyordu. Ürünler bu limana, Alayunt a dek uzanan demiryoluyla ulaştırılıyordu. Alayunt tan, Kütahya Kenti ne on kilometre uzunluğunda bir demiryolu bağlantısı daha vardı. Mondros Anlaşması nın ilk uygulamaları sırasında Kütahya nın siyasal ve toplumsal yaşamında önemli bir değişiklik olmadı. Kayda değer tek gelişme, demiryolunu denetim altına almaya çalışan İtalyanların, Alayunt a ve Tavşanlı ya üç, beş kişilik birer birlik göndermeleriydi. Bu birlikler de halkın gündelik yaşamına karışmamaya özen gösterirlerdi. Kütahya Ateşkes Anlaşması sonrasında, karargâhı Ankara da olan 20. Kolordu nun denetim alanı içindeydi. Kente en yakın askeri birlik Afyonkarahisar da bulunan 23. Tümen idi. 2 KÜTAHYA SİVAS KONGRESİ KARARLARINI DESTEKLİYOR 4 11 Eylül 1919 da toplanan Sivas Kongresi, tüm Anadolu da canlı bir direniş havası yaratmıştı. Kongre nin önemli kararlarından biri, milli nitelikte bir hükümet kuruluncaya kadar İstanbul la her türlü haberleşme ve ilişkinin kesilmesiydi. Sivas ta seçilen Anadolu ve Rumeli Müdafaayı Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti bu kararı bütün vilayetlere ve mutasarrıflıklara iletiyor, buna 1 İl ile ilçe arasında bir yönetim birimi. İller livalara (sancaklara)(mutasarrıflıklara), livalar da ilçelere (kazalara) ayrılırdı. Kütahya Livası herhangi bir il e bağlı değildi, bağımsız sancaktı. Doğrudan doğruya Sadaret e (Başbakanlığa) bağlı idi 2 Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5305, Anadolu Yayıncılık, İstanbul,

7 uyulmasını istiyordu. Anadolu daki birçok yönetici gibi Kütahya Mutasarrıfı Sait Bey de bu kararı uygulamaya başlamış ve Mustafa Kemal Paşa nın yanında yer almıştır. Her bakımdan milli bir kongre özelliği taşıyan Sivas Kongresi sonrasında İstanbul Hükümeti ne, Anadolu daki milli hareket kabul ettirilmiş, Osmanlı Mebusan Meclisi için seçim yapılmış ve Meclis toplanmıştır. Bu Mebusan Meclisi nde, 28 Ocak 1920 tarihinde Misak-ı Milli kararı alınmış ve milli sınırlarımız belirlenmiştir. İstanbul Hükümeti nin başındaki Ali Rıza Paşa, artık bundan sonra Meclisin, milli isteklerin ortaya konacağı, görüşüleceği ve karara bağlanacağı tek yer olmasını istemiştir. Daha sonra Hükümetin, Aznavur İsyanı ve Yunan ordusunun tekrar ilerlemeye başlaması üzerine istifa etmekten başka çaresi kalmamıştır. Ali Rıza Paşa nın istifasını haber alan Mustafa Kemal Paşa ise Padişaha 4 Mart 1920 tarihinde bir telgraf çekerek, İç ve dış bin türlü kötü niyetlerin taşkınlığı ile huzuru tehlike içinde bulunan memleketin, milli vicdana hesap veremeyecek bir hükümet başkanına bir dakika bile tahammül edemeyeceğini, aksi halde devletin tarihinde görülmemiş derecede üzücü olaylar çıkabileceğini bildirmiştir. Aynı gün Meclis Başkanı na da telgraf çekerek durumu anlatan Mustafa Kemal Paşa, hemen yayınladığı bir bildiri ile ulusal kuruluşlara durumu açıklayarak, milli isteklere uygun bir hükümetin kurulmasını sağlamak için derhal Meclisi Mebusan Başkanlığı na telgraflar çekilmesini istemiştir. Bu bildiri kısa sürede etkisini göstermiş, Meclisi Mebusan Başkanlık Divanı na bütün yurttan telgraflar gelmiştir. Mustafa Kemal Paşa nın bildirisi üzerine, yeni hükümetin ulusal isteklere uygun nitelikte kurulması için Mebusan Meclisi'ne Kütahya dan aşağıda adları olan kuruluş ve kişiler telgraf çekmiştir: 1 Kütahya Müdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti Reisi Nüzhet Kütahya Belediye Reisi Hasan Sırrızade Rıfat Uşakizade Rifat Yamalızade Hüsnü Dülgerzade Süleyman Kuyumcuzade Fevzi Kösezade Ahmet Germiyanzade Yakup Safizade Ahmet Karaağazade Mehmet Ispartalızade Gıyas Şeyh Bedreddinzade Seyfi Gediz Belediye Reisi Ali Osman Şeyh Yunus Belediye Azasından Salih Şeyh Hakkı Müftü Şakir Hacı İsmail 1 Sevinç Sezengöz, Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya ve Birinci Meclis te Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri ve Hizmetleri (Dumlupınar Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s.37-38, belgeler.com, Kütahya,

8 Tuzcu Mehmet Hocazade Umrani Hacı Salih Gediz Müdafaayı Hukuk-u Milliye Reisi Ali Haydar İŞGAL ASKERLERİ Anadolu da bazı vali ve mutasarrıflar Sivas Kongresi kararlarını tanımayarak İstanbul la ilişkilerini sürdürdüler. Kimileri daha da ileri giderek, Kongre Temsil Heyeti nin çalışmalarını baltalayıcı önlemler almaya yöneldiler. Bunlarda biri de Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey di. İstanbul Hükümeti ile sürekli haberleşerek Temsil Heyeti nin çalışmalarının önlenmesini, bu arada bölgedeki 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa nın görevden alınmasını isteyen Hilmi Bey yaptığı görüşmelerde, gerekirse bölgedeki yabancı işgal güçlerinin de desteğini isteyebileceğini belirtiyordu. Mondros Ateşkes Anlaşması ndan sonra Kütahya İstasyonu na bir çavuş, beş er ve Alayunt İstasyonu na iki subay, on beş er İtalyan askeri konuşlandırılmıştı. Bunlar demiryolunun ve trenlerin güvenliğini sağlamak için bulunuyorlardı. 15 Mayıs 1919 günü İngilizlerin desteği ile Yunan askerinin İzmir e çıkmasından sonra, İtilaf devletleri arasında meydana gelen görüş ayrılığı nedeniyle, İtalyan askerleri Kütahya dan çekilmişler ve boşalan bu istasyonlara İngiliz askerleri yerleşmişlerdi. Hilmi Bey in yardımına başvurmayı düşündüğü yabancı güç buydu. 1 İNGİLİZ KONTROL SUBAYLARI: Mondros Ateşkes Anlaşması imzalandıktan sonra, İngilizler hemen her tarafa kol atmış, kontrol subayları şurada, burada devlet idaremizi sıkı bir gözetim altına almışlardı. Bunların asıl görevleri, Anlaşma hükümleri gereğince tutuklu olup, serbest bırakılacak Hıristiyan azınlıklardan kimse kalmamasını, ordumuzun terhisinin yolunda gitmesini izlemekten ibaretti. Bunlar ise, kendilerine bütün Türk memurlarının üstünde bir mevki vermek istiyorlar, her işe karışıyorlar, haber alma ve istihbarat işleri ile uğraşıyorlardı. 2 İngilizler görünürde Kütahya da halkın arasında bulunmuyorlardı. Yalnızca istasyonların, demiryolunun ve trenlerin güvenliğini sağlıyorlardı. Komutanlarının Ali Fuat Paşa ya hiç bir işe karışmayacakları konusunda güvence vermesine rağmen, 20. Kolordu güçleri ile bölgedeki İngiliz güçleri arasında gerginlik arttı. Ali Fuat Paşa nın Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey i korkutmak ve sindirmek için Eskişehir yakınlarına sığınak yapmasından telaşa düşen İngiliz Generali Sally Clade, 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa ya bir ültimatom 1 Kazım Özalp, Milli Mücadele , c.1, s.39, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.1, s.124, Tekin Yayınevi, İstanbul,

9 göndererek Türk birliklerinin Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar ya da İzmit e girmeleri durumunda silahla karşılık verileceğini bildirdi. Aynı günlerde, İngilizlerin Alayunt İstasyonu nda büyük bir handa bulunan sandık cephaneyi İzmit e taşımak istedikleri istihbaratı alındı. Birinci Dünya Savaşı sırasında, İtilaf Devletleri nin Çanakkale Boğazı na saldırıları sırasında büyük miktarda cephane, Kütahya ya nakledilip istasyondaki büyük handa saklanmıştı. Kuva-yı Milliye için büyük önemi olan bu cephanenin İngilizler tarafından Kütahya dan çıkarılmasını önlemek gerekiyordu. Bunun için Ali Fuat Paşa, Kütahya ya bir birlik göndermeye karar verdi. Böylece hem İngilizlerin ültimatomu yanıtlanmış olacak, hem de cephane düşmanın eline geçmeyecekti. 1 MÜDAFAA-İ HUKUK ŞUBESİ AÇILIYOR 20 Eylül 1919 Cumartesi günü akşamı Binbaşı İsmail Hakkı, Yüzbaşı İsmet, Yüzbaşı Süleyman ve Teğmen Tahsin beyler başta olmak üzere Kuva-yı Milliye güçleri, Ali Fuat Paşa nın emri üzerine Kütahya ya geldiler. Kısa süre içinde, Uşak, Gediz, Simav, Akhisar ve Alaşehir den gelen atlı çetelerle, 350 kişilik bir müfreze kuruldu. Birliğin komutanı Binbaşı İsmail Hakkı Bey oldu. KUVA-YI MİLLİYE (Ulusal Güçler): Kurtuluş Savaşı nı ( ) yürüten ulusal direniş kuvvetlerinin genel adı. Dar anlamda düzenli ordunun oluşmasından önceki direniş kuvvetlerini belirlemek için de kullanılır. Kuva-yı Milliye, Ege de Yunan işgalinin başlamasıyla birlikte çoğu kendiliğinden harekete geçen çeteleri, milis kuvvetlerini, Müdafaa-i Hukuk, Redd-i İlhak, Heyet-i Milliye gibi direniş örgütlerini, yerel ve bölgesel kongreleri kapsıyordu. Bazı Osmanlı ordu birlikleri de resmi kimliklerini kullanmadan Kuva-yı Milliye saflarında direnişe katıldılar. Önceleri gerilla taktiği ile çalışan Kuva-yı Milliye, zamanla düzenli bir yapıya yönelerek çeşitli cepheler oluşturdu. Kuva-yı Milliye nin değişik kesimlerden gelme insanlardan oluşan karmaşık bir yapısı vardı. Saflarında ulusal duygularla çarpışmalara katılan gönüllülerin yanı sıra Kurtuluş Savaşı öncesinde ve savaş sırasında askerlikten, adaletten kaçanlar da yer alıyordu. Kuva-yı Milliye ye katılmak ve ayrılmak serbest olduğundan mevcutların sayısı da sürekli değişiyordu. Kuva-yı Milliye çeteleri düzenli ordunun kurulması için gerekli zamanı ve ortamı sağladı. Ayrıca Müdafaa-i Hukuk örgütlerinin oluşumuna yardımcı olarak, Kurtuluş Savaşı karşıtlarını sindirdi. İstanbul yanlısı iç ayaklanmaların bastırılmasında yer yer belirleyici rol oynadı. Türk köylerini Rum ve Ermeni çetelerinden korudu. Aralık 1920 de Kuva-yı Milliye çetelerinin askeri 1 Yurt Ansiklopedisi, c.8, s , Anadolu Yayıncılık, İstanbul,

10 başarısızlıklara yol açtığı saptandı ve düzenli ordu aşamasına geçilmesi kararlaştırıldı. 1 İsmail Hakkı Bey, ilk iş olarak Belediye Başkanı Şeyh Seyfi Efendi, Tahrirat Müdürü Hasan Sami Bey ile Polis Baş komiseri Feyzi Bey in çabalarıyla ve köylülerin yardımıyla Alayunt İstasyonu ndaki cephanenin bir kısmını, çevredeki köylere taşıttı. 2 Bunun üzerine İngiliz Bölüğü, durumun tehlikeli olduğunu sezerek Eskişehir e taşındı. Binbaşı İsmail Hakkı Bey de, İngilizlerin yeniden Kütahya ya dönmelerini önlemek amacıyla, Alayunt Köprüsünü havaya uçurtturdu. Böylece Kütahya ve çevresinin denetimi Kuva-yı Milliye güçlerinin eline geçmiş oldu. BİR TELGRAF ANADOLU VE RUMELİ MÜDAFAA-İ HUKUK, TEMSİL HEYETİ BAŞKANI MUSTAFA KEMAL PAŞA YA Kütahya ve civarından toplanan 350 dolayında atlı birlik, komutanları İsmail Hakkı yönetiminde Kütahya ve Alayunt istasyonlarında güvenliği sağlamış olup, buralarda bulunan İngiliz askerleri trenle daha kuzeye Bilecik dolaylarına çekinmişlerdir. Durum bilgilerinize arz olunur. Eskişehir, 29 Eylül 1919 Ali Fuat 20.Kolordu Komutanı 3 Binbaşı İsmail Hakkı Bey in Kütahya ya gelmesiyle halkın direniş eğilimi de güçlendi. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kütahya Şubesi nin kurulması da bu döneme rastlar. Şube Başkanlığına Eski Askerlik Şubesi Başkanı Binbaşı Şükrü Bey seçildi. Daha sonra Emet Şubesi kuruldu. Başkanlığına da Doktor Fazıl Bey getirildi senesinde çıkan bir yangınla tamamen yanan Gediz e bir yıl sonra, İzmir in işgali ile Manisa ve Aydın yörelerinden Anadolu içerisine çekilen ve cephe tutmaya çalışan milis kuvvetleri geldiler. Evini, barkını yangınla kaybetmiş bulunan fakat topraklarını korumaya azimli olan Gedizlilerle, milis kuvvetleri beraber Redd-i İlhak Cemiyetini kurdular. Bu heyet sonra da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adını aldı ve başkanlığına Ali Haydar Bey getirildi. Bundan sonra Gediz in idaresi tamamen milis kuvvetlerine geçti ve Kasabalı 1 Ana Britannica, c.14, s.119, Ana Yayıncılık, İstanbul, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.181, Maarif Vekâleti, İstanbul, Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.1, s.246, Tekin Yayınevi, İstanbul, Yurt Ansiklopedisi, c.8, s , Anadolu Yayıncılık, İstanbul,

11 Zühtü Sait Bey e Gediz in güvenliği görevi verildi. Milis kuvvetlerine Gediz den de katılanlar olmuş ve buradan Salihli Cephesi ne kuvvet sevk edilmiştir. 1 Ayrıca Binbaşı İsmail Hakkı Bey 1 Kasım 1919 günü Simav a giderek Red-di İlhak Derneği nin kurulmasında ön ayak oldu 2 İsmail Hakkı Bey, Kütahya da duruma hâkim olduktan sonra yaptığı ilk işlerden biri, Köşk ve Salihli cephelerine gönderilmek üzere eşraftan ve halktan lira dolayında yardım toplamak oldu. Toplanan para, bu cephelerde savaşan Kuva-yı Milliye güçlerine gönderildi. 3 İLK KÜTAHYA MİLLETVEKİLLERİ BİR BELGE KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA Devlet Başkentinin de İtilaf Devletlerince resmi olarak işgali; yasama, adalet ve yürütme gücünün meydana getirdiği milli devlet gücünü kırmış ve Millet Meclisi, bu durum karşısında görev yapamayacağını Hükümete resmi olarak bildirerek dağılmıştır. Şu duruma göre, Devlet Başkentinin korunması, ulusun bağımsızlığını ve devletin kurtarılmasını sağlayacak önlemleri düşünüp uygulamak üzere ulusça olağanüstü yetki verilecek bir Meclisin Ankara da toplantıya çağrılması ve dağılmış olan milletvekillerinden Ankara ya gelebileceklerin de bu meclise katılmaları zorunlu görülmüştür. Bunun için, aşağıda belirtilen yönerge gereğince, seçimlerin yapılmasını yurtseverliğinizden ve anlayışınızdan beklerim. DAĞITIM: Valiliklere, Bağımsız Ankara, 19 Mart 1920 Mutasarrıflıklara, Kolordu Komutan- Temsil Heyeti adına lıklarına, Ordu Müfettişliğine Mustafa KEMAL 4 Mutasarrıf Rahmi Bey TBMM seçimleri ile ilgili genelgeyi alır almaz seçim hazırlıklarına başlanmış ve yapılan seçimlerin sonunda; Maarif (Milli Eğitim) Müdürü Besim (Atalay) Bey 103 oy, Daimi Encümen Üyesi Cemil (Altay) Bey 108 oy, 1 Mubahat Erdoğan, Milli Mücadelede Kütahya ve Çevresindeki Savaşlar (Dumlupınar Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s.49, Kütahya, Alaattin Gürırmak, Simav Düşman İşgalinden Nasıl kurtuldu (Makale), 3 Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, 1975, İstanbul 4 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s , Bil Yayıncılık, Ankara,

12 Dar ül Muallim (Öğretmen Okulu) Müdürü Cevdet İzrap (Barlas) Bey 144 oy, Dava Vekili (Avukat) Haydar Bey 149 oy, Belediye Reisi Şeyh Seyfi (Aydın) Efendi 180 oy alarak Kütahya dan Milletvekili seçilmişlerdir. Ayrıca İstanbul Mebusan Meclisi'nden gelen Ragıp Bey de Ankara daki Mecliste Kütahya Milletvekili olarak yer almıştır. Birinci Dönem Kütahya Milletvekillerini tespit eden seçim mazbatası 4 Nisan 1920 tarihinde düzenlenmiş ve Ankara ya ulaştıktan sonra 24 Nisan 1920 tarihinde T.B.M.M. de onaylanmıştı. 1 BESİM ATALAY BEY (Atalay) Ahmet Besim Atalay, 1882 yılında Uşak ta doğmuştur. Demirci Mehmet Çavuş un oğludur. İlk ve orta öğrenimini Uşak İptidai Mektebi ve Rüştiyesinde tamamladıktan sonra on bir yıl Medrese de eğitim ve öğretim görmüştür te İstanbul a giderek, Şehzade Camii nde Arapça derslerine devam etmiştir da İstanbul (Darülmuallimin) Yüksek Öğretmen Okulu nun sınavını kazanarak, 1909 yılına kadar burada okumuştur yılında Yüksek Öğretmen Okulu ndan mezun olan Besim Atalay, 18 Ekim 1910 tarihinde Konya Öğretmen Okulu na Fenni Terbiye ve El İşleri Öğretmeni olarak atanmıştır. 4 Ocak 1912 tarihinde Trabzon Öğretmen Okulu Müdürlüğü ne nakledilmiştir. 5 Ekim 1913 tarihinde Ankara Öğretmen Okulu Müdürü olmuştur. Ancak dokuz gün sonra İstanbul Darüşşafaka Akaid-i Diniye Öğretmenliği ne tayin edilmiştir. 2 Nisan 1914 tarihinde bu görevinden istifa ederek ayrılmıştır. 5 Nisan 1914 tarihinde Konya Öğretmen Okulu Müdürü olarak görevlendirilmiştir. 2 Ekim 1915 tarihinde Maraş Maarif Müdürlüğü ne getirilmiştir yılları arasında İçel ve Niğde maarif müdürlükleri yaptı. 23 Nisan 1919 günü İstanbul Hükümeti tarafından görevden alınmıştır. 30 Ağustos 1919 tarihinde ikinci defa İçel Maarif Müdürlüğü ne atanmıştır. Burada Milli Mücadele ye katılarak Silifkeli öğretmen ve aydınlarla birlikte Müdafaayı Hukuk Cemiyeti ni kurmuştur. Memleketi olan Uşak a giderek Kurtuluş Savası nı destekleyen faaliyetlerde bulunan Besim Atalay, Reddi İlhak - Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinde konferanslar vermiştir. Uşak ta, işgal günlerinde Annesi ve kız kardeşi Yunanlılar tarafından şehit edilmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Birinci Dönemi nde Kütahya dan Milletvekili seçilerek 24 Nisan 1920 günü Meclis e katılmıştır. II., III., ve IV. Dönemlerde Aksaray dan; V., VI. ve VII. Dönemlerde tekrar Kütahya dan Milletvekili seçilerek Meclis teki yerini 1946 ya kadar korumuştur. Parlamento 1 Sevinç Sezengöz, Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya ve Birinci Meclis te Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri ve Hizmetleri (Dumlupınar Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s , belgeler.com, Kütahya,

13 yaşamının yanında Türk Dili nin sadeleştirilmesi alanında çalışmaları ve araştırmaları ile tanınmıştır da Dil Encümeni ne, 1931 de Türk Dili Tetkik Cemiyeti ne üye olmuştur. 18 yıl boyunca sürdürdüğü Türk Dil Kurumu ndaki etkin görevi sırasında Atatürk ün başkanlığında Dolmabahçe Sarayı nda toplanan I. Dil Kurultayı na katılmış ve yılları arasında Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi nde Farsça profesörlüğünde bulunmuştur. Besim Atalay, Atatürk e olan sevgi ve bağlılığının nişanı olarak Atalay soyadını almıştır. Çalışmaları ve araştırmalarını kitap halinde ve ayrıca çeşitli dergilerde yayımlamıştır. Eserlerini Ankara Etnografya Müzesi ne bağışlamıştır. Bu müzenin Besim Atalay Salonu nda ünlü dil bilgini ve yazarı olan Kütahya Milletvekillerinden Besim Atalay Bey in eserleri sergilenmektedir. Besim Bey, ileri yaşlarda evlendi ise de kısa bir süre sonra ayrılmıştır. Arapça ve Farsça bilen Ahmet Besim Atalay, 6 Kasım 1965 tarihinde Ankara da vefat etmiştir. Yurtsever ve yardımsever bir kişi olan Besim Atalay, kendi deyişiyle sinesinde doğup büyüdüğü Uşak taki hayır kurumlarına yardım ederdi. Uşaklılar, Besim Atalay a olan sevgi ve şükranlarını Uşak Lisesi binasında 1968 de açılan ortaokula Besim Atalay Ortaokulu adını vererek ebedileştirmişlerdir. CEMİL BEY (Altay) Yusuf Cemil Altay, 1868 yılında İzmir in Kınık İlçesi nde doğmuştur. Bergama eşrafından Halil Kamil Efendi nin ve Ayşe Hanım ın oğludur. İlköğrenimini yaptığı mahalle mektebinden sonra bir süre Medrese ye devam ederek dini bilgiler ve Arapça öğrenmeye çalıştı. Genç yaşta Anne ve Babasını kaybetmesi üzerine onlardan kalan mallar sayesinde zengin ve rahat bir yaşantı sürerken kefil olduğu kişilerin iflası, taşınmaz mallarının ellerinden çıkmasına yol açtı. Bu sırada askere alınarak Simav Redif Taburu na katıldı. Taburu ile Birinci Dünya Savası nın Yemen Harekâtında ve daha sonra 1897 Türk-Yunan Savaşı nda Dömeke Meydan Savaşı nda vatan hizmetinde bulundu. Taburu Simav a döndükten birkaç yıl sonra askerlikten çekilerek ticaret hayatına atılmış ve maddi durumunu düzeltmiştir yılından itibaren Simav a yerleşerek, orada çalışmasını sürdürmüştür de II. Meşrutiyet in ilanı ile İttihat ve Terakki Fırkası nda yer alarak politikaya girmiş ve partinin İlçe Yerel Yönetimi nde etkili olmaya başlamıştır de İttihat ve Terakki Fırkası nın Kütahya Genel Meclisi ne üye seçilince Simav dan ayrılmış ve ticaret hayatına Kütahya da devam etmiştir. Milli Mücadele de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nde ulusal direnişe katılmıştır. TBMM nin Birinci Dönemi nde Kütahya Milletvekili seçilerek, 23 Nisan 1920 günü Meclis in açılısında hazır bulunmuştur. Meclis te Maliye, Mali Kanunlar, Dışişleri ve Dilekçe Komisyonlarında çalışmıştır. Birinci toplantı yılında Tasarı Komisyonu nun kâtipliğini yapmıştır de Müdafaa-i Hukuk Grubu ndan istifa etti ise de muhalefeti oluşturan II. Grup içinde yer 13

14 almamıştır. Dönem sonunda Meclis ten ayrıldıktan sonra Kütahya daki menkul ve gayrimenkul malları Yunan işgali sırasında yağmaya uğradığı için Ankara da bir dükkân açarak ticarete devam etti tarihinde evlenen Cemil Bey in, Muhasin ve Suavi adlarında iki erkek, Sebahat adında bir kız çocuğu vardır. 9 Mart 1925 tarihinde Ankara da vefat etmiş, Cebeci Asri Mezarlığı na defnedilmiştir. CEVDET BEY (İzrap) Mehmet Ali Cevdet Barlas (veya Izrab), 1891 yılında Gaziantep te doğmuştur. Abdülkadir Bey in oğludur. İlk ve orta öğrenimini Gaziantep Rüştiyesi ve Amerikan Koleji nde tamamlamıştır yılında İstanbul Sultanisi nden mezun olduktan sonra Devletçe açılan sınavı kazanarak Fransa ya gönderilmiştir. Paris te Ecole Turmal Superieur Yüksek Öğretmen Okulu nu bitirmiştir. Ayrıca Fransızca tez yazarak mekteplerde bedeni terbiye konusunda ihtisas sahibi olmuştur. Yurda dönüşünde 15 Kasım 1913 tarihinde Konya Sultanisi ilk kısım öğretmenliğine atanmıştır. 24 Mart 1914 tarihinde Konya Öğretmen Okulu Müdür Yardımcılığı, 20 Eylül 1915 tarihinde ise Kütahya Öğretmen Okulu Müdürlüğü görevlerine atanmıştır. 24 Mayıs 1919 da Damat Ferit Hükümeti nin Milli Eğitim Bakanı olan Ali Kemal Bey tarafından, Milliyetçi olduğu için görevine son verilmiştir. 22 Ocak 1920 tarihinde Temsil Heyeti tarafından Kütahya Sultanisi Fransızca öğretmenliğine getirilmiştir. Bu görevde iken TBMM nin I. Dönemi için yapılan seçimlerde Kütahya Milletvekili olmuştur. 23 Nisan 1920 günü Meclisin açılısında hazır bulunmuş ve en genç üye olarak, Başkanlık Divanı na Geçici Kâtip Üye olarak seçilmiştir. Ayrıca Tutanakları İnceleme Komisyonu nda görev almıştır. 25 Nisan da Divan Kâtipliği görevine asaleten seçilmiştir. Cevdet Bey, ayrıca Milli Eğitim, Dışişleri ve Anayasa Komisyonları nda çalışmıştır. II. Toplantı Yılı nda Milli Eğitim Komisyonu nun önce kâtipliğini sonra da sözcülüğünü yapmıştır. 4 Aralık 1920 tarihinde Meclis tarafından Ankara İstiklal Mahkemesi Üyeliği ne seçilmiştir. Cevdet Bey, II. ve III. dönemlerde yine Kütahya dan seçilerek milletvekilliği görevini sürdürmüştür. 4 Mayıs 1931 tarihinde Meclis ten ayrılınca, öğretmenlik görevine dönmüştür yılları arasında Kütahya Ortaokulu nda ve Lisesi nde Fransızca Öğretmenliği yapmıştır. 13 Aralık 1933 tarihinde Yozgat Maarif Müdürlüğü ne atanmıştır. 13 Şubat 1934 te Adana Lisesi, 1 Eylül 1936 da İstanbul Erkek Öğretmen Okulu, 2 Ekim 1938 de Erenköy Kız Lisesi Fransızca Öğretmenliği görevlerini yapmıştır. Son görevi Çamlıca Kız Lisesi Müdürlüğü ve Fransızca Öğretmenliğidir. Bu görevinden 24 Temmuz 1951 tarihinde emekliye ayrılmış, sonraki yıllarını sağlık durumunun iyi olmaması nedeniyle evinde geçirmiştir. Cevdet Bey, 18 Ocak 1960 günü, İstanbul da vefat etmiştir. Evli olup bir çocuk babasıdır. 14

15 HAYDAR BEY Haydar Bey, 1872 yılında Serez de doğmuştur. Mehmet Emin Efendi nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini ailenin göç ettiği Manisa da tamamladıktan sonra yüksek öğrenimini İstanbul Hukuk Fakültesi nde tamamlamıştır. Bir süre Hâkimlik ve Ceza Mahkemesi Başkanlığı yapmıştır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra İttihat ve Terakki Fırkası nda politikaya girerek Osmanlı Mebussan Meclisi nin I. Dönemi için 17 Ekim 1908 tarihinde yapılan seçimlerde Saruhan (Aydın) Livası ndan milletvekili olmuştur. Haydar Bey, Mebussan Meclisi nde, Adalet, Milli Eğitim ve iç tüzük komisyonlarında çalışmıştır. Milli Eğitim Komisyonu nun sözcülüğünü yapmıştır. II. ve III. Dönemlerde yeniden seçilmiştir. Bu görevi, Osmanlı Mebusan Meclisi nin son toplantısında Misak-ı Milli yi (Milli Andı) kabul etmesi üzerine 16 Mart günü İstanbul un İtilaf devletlerince resmen işgal edilmesi ve 18 Mart 1920 günü Mebusan Meclisi nin İtilaf kuvvetlerince basılıp dağıtılmasından sonra, Padişah tarafından resmen kapatıldığı 11 Nisan 1920 yılına kadar sürdürmüştür. Meclisten ayrıldıktan sonra Uşak ta Avukatlık yapmaya başlayan Haydar Bey, Yurdumuzun işgal edilmesi üzerine Milli Mücadele ye katılmıştır. Haydar Bey, TBMM nin Birinci Dönemi için 16 Mart tarihli genelge doğrultusunda, 4 Nisan 1920 tarihinde Kütahya da yapılan seçimde Kütahya Milletvekili olarak seçilmiş, 23 Nisan 1920 günü Meclis in açılısında hazır bulunmuştur. Uşak ta halk tarafından oluşturulan Hücum Taburu eşliğinde bando mızıka ile Meclis e uğurlanan Haydar Bey, trene binmeden halka hitaben kısa bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında şunları söylemiştir. Efendiler, hiçbir kıymetim, hiçbir meziyetim olmadığı halde beni TBMM üyeliğine seçmenizden dolayı teşekkür ederim. Eğer biz vazifemizi hakkıyla yaparsak bu çalgılarla karşılarsınız, yoksa sopalarla. Efendiler, sopalarla! Haydar Bey, 25 Nisan günü Başkanlık Divanı nın oluşturulmasında kâtip üyeliğe seçilmiş, bu görevini II. ve III. Dönemlerde de sürdürmüştür. Ayrıca Tasarı Komisyonu nda da çalışmıştır. 22 Kasım 1920 tarihinde Meclis tarafından Eskişehir İstiklal Mahkemesi Üyeliğine seçilmiştir. Mahkemenin görevinin son bulduğu 17 Şubat 1921 tarihinde Meclis çalışmalarına geri dönmüştür. 5 Ocak 1922 tarihinde hastalık nedeniyle Şubat ayı sonuna kadar izin almıştır. Hastalığının devamı üzerine izni iki ay uzatılmış, 6 Nisan 1922 tarihinde felç geçirerek hastanede tedavi altına alındığı, Kayseri Mutasarrıflığı tarafından Meclis Başkanlığı na bildirilmiştir. Bunun üzerine 15 Nisan tarihinde, iyileşinceye kadar ödeneği tam olarak ödenmek üzere izinli sayılması kararlaştırılmıştır. Cemil Bey Kütahya Milletvekili ve arkadaşları ile Karesi (Balıkesir) Milletvekili Hasan Basri Bey, 7 Nisan 1923 tarihinde Meclis Başkanlığı na verdikleri kanun teklifleri ile halen felçli olan ve iyileşme imkânı olmayan, 1908 den beri milletvekilliği yapan arkadaşlarına Vatana hizmet aylığı bağlanmasını 15

16 önerdilerse de, bu ancak II. Dönem de 13 Nisan 1924 tarihinde gerçekleşmiştir. Bu kanunla Haydar Bey e ayda 25 lira aylık bağlanmıştır. Haydar Bey in nüfus kaydı bulunamaması nedeniyle medeni hali, yakınları ve ölüm tarihi tespit edilememiştir. Ancak 1934 yılında Manisa Asliye Hukuk Mahkemesi nde açılan veraset davasından ve 1934 yılı içinde vatani hizmet aylığının kesilmesinden dolayı, bu tarihten önce vefat ettiği anlaşılmaktadır. RAGIP BEY (Soysal) Mehmet Ragıp (SOYSAL) Bey, TBMM ne İstanbul Mebusan Meclisi'nden gelenler arasındadır yılında Uşak ta doğmuştur. Hocazade Hasan Hilmi Efendi nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini Uşak Sıbyan Mektebi ve Rüştiyesi nde okuyan Ragıp Bey, 1895 yılında orta öğrenimini tamamladıktan sonra ayrıca altı yıl özel öğrenim görmüştür. Yerel bazı memuriyetlerde bulunmakla beraber genel olarak ticaretle meşgul olmuştur yılları arasında Uşak Medresesi nde Tarih Öğretmenliği yapmıştır den sonra tekrar ticaretle uğraşmaya devam etmiştir. Osmanlı Mebusan Meclisi nin son dönemi için 24 Aralık 1919 tarihinde yapılan seçimlerde Kütahya Milletvekili seçilmiştir. 16 Mart 1920 de İstanbul un işgali üzerine firar ederek Heyeti Temsiliye nin çağrısı üzerine Ankara ya gelmiş ve TBMM ne katılmıştır. Ragıp Bey, 23 Nisan 1920 günü TBMM nin açılısında hazır bulunmuştur. Ragıp Bey, Meclis te, İçişleri, Program, Milli Eğitim, Anayasa, İçtüzük ve İktisat Komisyonlarında çalışmıştır. 9 Aralık 1920 de Divan Kâtipliği ne seçilmiştir. Bu görevi, II. Toplantı Yılında da sürdürmüştür. II. ve III. dönemlerde de Kütahya dan Milletvekili seçilerek yasama görevini 5 Mart 1931 tarihine kadar sürdürmüştür. Milletvekilliği sona erince Ankara ya yerleşerek ticaret ile uğraşısını sürdürmüştür. 25 Kasım 1947 tarihinde vefat eden Ragıp Bey, evli ve dört çocuk babası idi. ŞEYH SEYFİ EFENDİ (Aydın) Seyfi Aydın: 1873 yılında Kütahya da doğmuştur. Germiyanoğlu Yakup Bey Tekkesi Şeyhi Bedreddinzade Şeyh Ahmet Fazıl Efendi nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini Kütahya Medresesi nde tamamladıktan sonra İstanbul a giderek Kara Mustafa Paşa Medresesi nde bilgisini geliştirmiş ve müderrislik icazeti almıştır. Bir süre de Hukuk Mektebine devam etti ise de bitiremeden memleketine dönmüştür. Milli Mücadele sırasında Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti nde yararlı hizmetlerde bulundu. Özellikle Birinci Dünya Savaşı sırasında Kütahya da depo edilen silah ve malzemenin savaş sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi hükümlerinin uygulanması sırasında 16

17 İngilizler ele geçirmeden, ulusal direnişe katılan kuvvetlere dağıtılmasını sağlamıştır. Milli teşkilat kurulduktan sonra bu cephaneden faydalanılmıştır. Şeyh Seyfi Aydın, Sivas Kongresi ne Kütahya Delegesi olarak katılmıştır. Seyfi Efendi, Kütahya Belediye Başkanı iken TBMM nin Birinci Döneminde Kütahya Milletvekili olarak seçilmiştir. 23 Nisan 1920 günü Meclisin açılısında hazır bulunmuştur. Büyük Millet Meclisi nde, Şer iye ve Evkaf Komisyonu, İrşat, Dilekçe, Sağlık ve Sosyal Yardım Komisyonlarında çalıştı. II. Dönemde Meclisteki yerini korudu. Dönem içinde hastalanarak, izinle ayrılması nedeniyle etkinliği kalmadı. Kütahya da 15 Nisan 1925 tarihinde vefat etmiştir. Evli ve iki çocuk babası olan Seyfi Efendi nin kızı ve oğluna, 25 Haziran 1927 tarihinde Vatani Hizmet Aylığı bağlanmıştır. Seyfi Aydın, Mecliste Şeyh Seyfi Efendi olarak anılırdı. 2. BÖLÜM: ÇETECİLİK DÖNEMİ ÇERKEZ ETEM KÜTAHYA DA Çerkez Ethem Bey ve Kuva-yı Seyyaresi, Aznavur, Düzce ve Yozgat isyanlarını bastırdıktan sonra Ankara ya geldi. Niyetleri burada kalıp iktidar mücadelesi vermekti. ÇERKEZ ETHEM VE KUVA-YI SEYYARE (Gezici Güçler): Kurtuluş Savaşı sırasında Yunan işgaline ve iç ayaklanmalara karşı yararlıkları görülen direniş örgütü. İzmir in işgalinden sonra Yunan birliklerinin Ege içlerine doğru ilerlemeye başlaması sırasında Kuva-yı Milliye olarak adlandırılan bazı silahlı çeteler ve yerel gruplar karşı koydu. Poyraz Ağa ve Alaşehirli Mustafa Bey gibi çete reisleriyle direnişe katılan Çerkez Ethem, kısa bir süre sonra çetenin başına geçerek Salihli de bir direniş çetesi oluşturdu. Zamanla Kuva-yı Seyyare adını verdiği çetesini güçlendirerek Kütahya yı merkez edindi. Çerkez Ethem ve Kuva-yı Seyyare yıllarında patlak veren Düzce, Adapazarı ve Yozgat ayaklanmalarının bastırılmasında belirleyici rol oynadı. Çerkez Ethem gerek bu harekâtlardaki başarısının getirdiği saygınlıkla, gerekse ağabeyleri Reşit ve Tevfik beylerin T.B.M.M. içindeki etkinliğiyle bir güç odağı durumuna geldi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paşa yla ve TBMM Hükümeti yle çatışmalara girdi. Ethem in Ankara nın otoritesini zayıflatıcı tutumları ve Sovyet Devrimi nden etkilenen Yeşil Ordu örgütündeki etkin rolü T.B.M.M. Hükümeti ni giderek daha fazla rahatsız etmeye başladı. Albay İsmet Bey in (İnönü) Batı Cephesi komutanlığına getirilmesinden sonra Ankara ile ilişkileri daha da gerginleşen Çerkez Ethem İstiklal Mahkemeleri ne ve bütün milis kuvvetlerinin düzenli ordu birliklerine dönüştürülmesine karşı çıktı sonlarında kardeşleri ve bir grup çeteci arkadaşlarıyla birlikte Ankara Hükümeti ne karşı ayaklanarak kendisini Umum Kuvayı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı ilan etti. Başlangıçta Ethem le uzlaşmaya 17

18 çalışan Ankara Hükümeti bundan sonuç alamayınca zora başvurdu. Kütahya dan Gediz e çekilmek zorunda kalan Çerkez Ethem in Şubat 1921 de Yunanlılara sığınmasıyla birlikte Kuva-yı Seyyare dağıldı, başındaki çete reisleri düzenli orduya teslim oldu. 1 Bu sırada büyük Yunan saldırısı başlar. Yunanlılar hızla ilerlemektedir. Balıkesir ve Bursa nın düşmesi beklenmektedir. Yunan ilerleyişi karşısında, ne Kuva-yı Milliye müfrezeleri, ne de ordu birlikleri en ufak bir direniş gösteremezler. Disiplin ve yönetimi büsbütün bozulan ordu tümenlerinin geri çekilmesi, bir dağılma biçimini almıştı. Önceleri vatanı fedakârlıklarla savunmuş olan o kahraman yığınlar öteye beriye kaçıyorlar, önlerine çıkan her şeyi tahrip ediyorlardı. Bu perişanlıktan yararlanan Yunan Ordusu Salihli ve Alaşehir i almış ve Balıkesir e yaklaşmıştı. 2 Mustafa Kemal Paşa, Genel Kurmay Başkanı Albay İsmet Bey ve Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa, iç isyanların bastırılmasında büyük başarılar gösteren Ethem Bey i ve adamlarını Ankara ve civarından uzaklaştırmak, Bursa Cephesine yerleştirmek istiyorlardı. BİR TELGRAF KUVA-YI SEYYARE KOMUTANI ETEM BEY E Genelkurmay a gelen son savaş raporlarına göre, hiçbir tarafta ciddi direnme göstermeyen ordu birlikleri ve milis kuvvetlerimiz, düşmen ilerledikçe erimekte ve dağılmakta, savunmayı zayıf bulan düşman ordusu da iki koldan ileri hareketine devam etmektedir. Bir kolu Balıkesir i, öteki kolu da Alaşehir ve civarını işgal etmiş bulunuyor. Eğer Yunanlılara herhangi bir taraftan bir darbe indirmeyi başaramazsak, durmadan ilerleyecekler, Kuva-yı Milliye nin can damarlarını teşkil eden önemli noktaları ellerine geçireceklerdir. Bu pek doğaldır. Bundan çıkacak fenalığın ve tehlikenin önünü almak şu durum içinde bizler için sonradan mümkün olmayacaktır. Henüz yeni ortadan kaldırılmış iç isyanlar kuşkusuz yeniden canlanacaktır. Böyle bir direnişi, böyle önemli bir görevi üzerine alıp başarabilecek olan kuvvet, ancak sizin morali kırılmamış müfrezelerinizdir. Ankara, 3 Temmuz 1920 İsmet Genelkurmay Başkanı 3 Ethem Bey ve kardeşleri ise Ankara da kalmak ve iktidar mücadelesi vermek istiyorlardı. Bu öneriyi zoraki kabul ederler ve Kuva-yı Seyyare yi, Eskişehir deki istirahatları bittikten sonra Kütahya ya geçirir. 1 Ana Britannica, c.14, s.119, Ana Yayıncılık, İstanbul, Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.2, s.564, Tekin Yayınevi, İstanbul, a.g.e, s

19 KUVA-YI SEYYARE ESKİŞEHİR DE: Ethem ve kardeşleri, Yozgat İsyanını bastırdıktan sonra Ankara ya döndükleri zaman, kendilerine yapılan gösterilerle, Anadolu nun başkentinde dahi biricik güç, şeref ve iktidar sahibi adamlar olduklarını gördüler. Onlar kendilerini milli ihtilâlın efendisi saymakta haklı görüyorlardı. Büyük Millet Meclisi nde önemli yandaşlara sahip oldular. Meclis ve hükümet onların tüfeklerinin kuvvetiyle yaşıyordu. Onları cephede bir görev vermek üzere Eskişehir e göndermek bile incelik ve politikayla çözüldü. Onlar Ankara da kalmak istiyorlardı. Fakat vatanseverlikleri söz konusu edilerek Eskişehir e Garp Cephesi emrine hareket etmelerine razı ettirildiler. Ankara dan Eskişehir e gelen Kuva-yı Seyyare, hiç kimseye başvurmaksızın kendi konakçı subayları vasıtası ile keyiflerinin istediği en güzel evleri boşaltarak sahiplerini içlerinden kovup yerleştiler. Cepheye hareket etmezden önce biraz yorgunluk çıkardılar. Günlerce gezdiler, eğlendiler, at oynattılar. Yozgat tan elde ettikleri banknotları, sarı liraları, kadınlara mahsus asım takımları burada israfla sarf eylediler. Kamçılarını gümüşlettiler, kılıçlarını savlaştırdılar, hesaplarını düzelttiler. 1 Yunan saldırısı sonunda yerel cepheler dağılınca, geniş bir bölgeyi içine alan ve daha çok oynak savaş yöntemlerini kullanan bir örgütlenme ortaya çıktı ve Ethem Bey, Kütahya ve Havalisi Kuva-yı Seyyare Komutanı olarak sesini daha çok duyurdu. 1. Kuva-yı Seyyare adı da verilen bu Kuva-yı Milliye gücü, gerçekten de adı gibi her gittiği yerden ses getiren çevik bir kuvvetti. 2 Askerleri ayda on beş liradan otuz liraya kadar aylık alırlardı. Yani düzenli ordu askerlerinin aldığı aylıktan hemen hemen üç kat daha fazla. Bu nedenle ordu askerlerinin bir kısmı da onlara katılıyordu. 3 ÇETECİLİK: Uzun süren 1. Dünya Savaşı, askerlik ve ordu, özellikle subaylık için bir soğukluk doğurmuştu. Fakat bunun asıl nedeni bu değildi. Millet savaştan ve kavgadan bıkmıştı. Bu nedenle kendisini kavgaya sürükleyenler kimlerdir diye çevresine bakınca subayları ve komutanları görüyordu. Şimdi onun gözünde bir yenilik gerekliydi. Subaylık yerine, atın üstüne binmiş, çaprazvari fişeklikleri boynundan ve koltuklarının altından geçirilmiş, iki üç bombayı kemerinden sarkıtmış, uzun kama, yüksek kalpak, çizmeler veya tozluklar. İşte milli harekâtın çetesi budur. Birçok subaylar dahi, zamanın modası budur diye bu kıyafete girdiler. Zorunlu askerlik hizmeti yaşında bulunan vatandaşlar askeri kıtalara katılacakları yerde, böyle kıyafetlere bürünüp çetecilere katıldılar. Bu aynı zamanda çıkar sağlıyordu. Çünkü çete olunca 20 liradan 40 liraya kadar maaş, hayvanının ve kendisinin yeme içmesi, genellikle köylünün 1 Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı nın Zorlu Yılları, s.141, Kastaş Yayınevi, İstanbul, Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.151, Atlas Kitapevi, İstanbul,

20 sırtında, köylünün arpası, samanı, ekmeği ve koyunu, tavuk ve yumurtası çete için mubah sayılıyordu. Sonra önemli bir sıkılık yoktu. Herkes ağa, herkes komutan idi. 1 ALBAY İSMET BEY (İnönü), DÜZENLİ ORDU ZOR KURULUYOR: Çete düzenini savunanların işini kolaylaştıran, bizi güç durumlara sokan konu, bir düzenli ordu kurabilmek için halk ile ordu arasındaki ruhi bağı sağlayamamızdan ileri gelmektedir. Ülke on beş yıldan beri savaş belası içinde çok yorulmuş ve çok bezmişti. Birinci Dünya Savaşında askeri hareketler nedeniyle uzun yılların türlü yolsuzlukları halk zihninde tedavisi olanaksız yaralar açmıştı. Yunana karşı ülkeyi savunmak istiyoruz. Bunun için halk varını yoğunu vermeye hazır. Fakat halk seferberlik istemiyor. Artık malını ve evladını vermek istemiyor. Bir ordu, her şeyden evvel, ülke halkının o orduyu istemesi ile kurulur. İşin esası budur. Oysa böyle bir ruhi bağ kalmamış. Ben bir yere bir askeri birlik gönderdiğim zaman, devletin elinde olan her türlü nimetle donatıyorum, ülke diyorum, onu da anlıyor, gidiyor ve kaçıyor. Elbise, silah ve cephane de gidiyor. Reşit Bey le bu konuyu bir kere görüşmüştüm. Onlar yüz kişi ile gittikleri yerden yüz elli kişi olarak dönüyorlar. Firar şöyle dursun, kuvvetlerini artırmış olarak, daha sağlam olarak geliyorlar. Reşit Bey bana kendi yöntemlerini anlattığı zaman, sordu bunları yapabilir misiniz? diye. Ben, sizin yaptıklarınızın hiçbirini yapamayız, dedim. O da öyle ise orduyu da kuramazsınız, demişti. 2 Ethem Bey Kütahya ya geldikten sonra, Simav ve Demirci üzerinden Yunanlıları durdurmak için yapacağı seferin hazırlıklarına başladı. Silah gücünü ve adamlarının sayısını artırmak için Mutasarrıf Rahmi Bey den hapishanedeki mahkûmlardan yararlanacağını açıkladı. Hapishane tıklım tıklımdı. Cinayet işleyen, eli silah tutmasını bilen insandır mantığıyla 450 mahkûmu salıverdi. Bu mahkûmlara Hükümet Meydanında toplayarak Teselyalı Hafız Bey idaresinde eğitim yaptırdı kadar genç mahkûmu ve 150 kadar gönüllüyü silahlandırarak Cezalılar Taburu (Sonraki adıyla Katiller Taburu) 4 adı altında yeni bir birlik kurmuş ve bunlarla beraber kuvveti 5000 atlı ve yaya askerle, 4 top ve 14 makineli tüfeği bulmuştu. O günlerde iyi giyinmiş, donanmış, karnı tok, toplu tüfekli bu birlik, iki tümenden çok daha güçlüydü. Atlı ve yaya askerleriyle Birinci Kuva-yı Seyyare adı verilen bu kuvvetli birlik, gerçekten de adı gibi gittiği yerlerden ses getiren çevik bir kuvvetti. 5 1 Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s , Örgün Yayınevi, İstanbul, Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.202, Özgür Yayınları, İstanbul, Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s.275, Pozitif Yayınları, İstanbul, İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı nın Zorlu Yılları, s.141, Kastaş Yayınevi, İstanbul,

21 KÖYLÜLERİN KORKUSU: Dumlupınar da bulunan 23. Tümen Komutanı Yarbay İzzettin (Çalışlar) Bey 61. Tümen Komutanlığına tayin emrini aldıktan sonra yeni tümeninin başına gitmek için Afyon üzerinden Kütahya ya hareket etti. Ertuğrul Gurubu Kumandanı Albay Kazım (Özalp) Bey bu sırada Kütahya da idi. Kütahya, Birinci Kuva-yı Seyyare merkezi olduğu için Çerkez Ethem ve kardeşleri de orada idiler. İzzettin Bey yeni bölgeye geldikten sonra gördüğü durumu şöyle anlatmaktadır. Bir gün Kütahya da kaldıktan sonra Albay Kazım Bey ile birlikte 61. Tümenin bulunduğu Kızılinler e hareket ettik. Öğle molasını Seydiköy de vermiştik. Bu köye yaklaştığımız zaman köyün dışında ve harmanlarında çalışan birçok kadın ve kız bir feryat kopardılar ve hepsi köyün içine, evlere ve bazısı da köyün etrafındaki inlere sığındılar. Köye gittikten sonra soruşturdum, bizi çete zannederek korktuklarını öğrendim. Düzenli Ordu teşkilatını bir an evvel tamamlamak gerekli idi. Ben gördüğüm durumu ve düşüncelerimi bir mektupla T.B.M.M. Başkanı Mustafa Kemal Paşa ya ve Genel Kurmay Başkanı İsmet Bey e yazdım. 1 KÜTAHYA MİLLİ ALAYI Ethem Bey, 20 Temmuz 1920 tarihinde yanındaki çetecilerden Priştineli Jandarma Yüzbaşısı İsmail Hakkı Bey i Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilat-ı Mahsusa Komutanı (Uyarıda Bulunma Kuvveti ve Özel Örgüt Komutanı) unvanıyla Kütahya ya gönderdi. 2 İsmail Hakkı sert mizaçlı, idealist ama aynı zamanda acımasızdı. İşe, Kütahya Müdafaa-i Hukuk Şubesine, halka duyurulmak üzere bir bildiri göndererek başladı. BİR BELGE MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ KÜTAHYA ŞUBE BAŞKANLIĞINA Vatanın büyük bir gayretle, şiddetli bir istekle savunulmasını ve Kutsal topraklarımızı çiğneyen Yunan ın kovulmasını katkıda bulunmak için Kütahya ya geldim. Bu amaçla yapacağımız işlerin başında bir askeri birlik kurmak olacaktır. Bu nedenle kurulması düşünülen Kütahya Milli Alayının ihtiyaçlarını karşılamak için doğumlulardan 1894 doğumlulara kadar olanlar silâhaltına alınacaklardır. 2. Bunlardan fişek ve bir mavzer getirenler askere alınmayacaktır. 3. Askerin her türlü yiyecek, içecek ve giyecek ihtiyacı Müdafaa-i Hukuk Teşkilatı tarafından karşılanacaktır. 1 Çalışlar İzzettin, Gediz Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.3, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul,

22 4. Hükümetin bilgisi ve belgesi olmadan Kütahya dışına çıkanlar cezalandırılacaklar, mal ve mülkleri alınacak, çoluk ve çocuğu başka yerlere sürülecektir. 5. Kaçaklar belirtilen günde gelmedikleri takdirde asılacaklardır. 6. Memleket içinde kötü propaganda yapanlara en ağır cezalar verilecektir. 7. Kurulacak taburlar için, Müdafaa-i Hukuk teşkilatından veya mahallelerin ileri gelenlerinden tabur komutanı olarak üç kişi seçilecektir. 8. Özürlüler bir sağlık kurulu tarafından muayene edildikten sonra gerekli görülenler askerlikten muaf tutulacaklardır. Bu Kütahya halkına bir duyuru ve görevlilere emir mahiyetindedir. Kütahya, 20 Temmuz 1920 İsmail Hakkı Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilat-ı Mahsusa Komutanı 1 Priştineli İsmail Hakkı tarafından aynı şiddet ve kapsamda 21 Temmuz 1920 tarihli ikinci bir duyuru daha yapıldı. Fakat yeter sayıda silah ve cephane sağlanamıyordu. Bunun üzerine Müdafaa-i Hukuk Şubesi tarafından birer belge almak şartıyla isteyen gönüllülerin köylere gitmelerine izin verildi. Böylelikle üç gün geçmeden iki yüzü aşkın işe yarar silahla binlerce cephane toplandı. İsmail Hakkı Bey yaptıkları çalışmaları, Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa ya bir telgrafla bildirdi. 2 BİR TELGRAF 20.KOLORDU KOMUTANLIĞINA Kütahya da, doğumlu silâhaltında bulunanlardan ve doğumlu yaş grubundan kişilik bir nizamiye kolu ve beşer yüz kişilik muharip askerden oluşturulmuş 1. ve 2. taburlar kurulmuş ve subayları belirlenmiştir. Bu taburlar elde edilen silahlarla düzenli bir bölük şeklinde silahlandırılmış, kıyafetleri ve yiyecekleri sağlanarak harekete hazır bir kuvvet haline getirilmiştir. Kütahya Mutasarrıflığı nın, halkının ve eşrafın sözü üzerine, en geç bir hafta içinde 2000 silah toplanacağından, iki taburdan başka bir yardımcı kuvvetin daha silahlandırılmasına çalışılmaktadır. Bu iki taburun kadro ve teşkilatı sağlanınca emrimdeki 150 kişilik atlı asker müfrezesiyle birlikte Simav Cephesine hareket edeceğimi ayrıca bildireceğim. Durum bilgilerinize arz olunur. Kütahya, 26 Temmuz 1920 İsmail Hakkı Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilat-ı Mahsusa Komutanı 3 1 Mustafa Yeşil, Kütahya İlinin Kısa Tarihi, s.21-22, Ebüzziya Matbaası, İstanbul, Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.184, Maarif Vekâleti, İstanbul,