FİNANSAL SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER 5 PROF.DR. YILDIRIM BEYAZIT ÖNAL

Transkript

1 FİNANSAL SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER 5 PROF.DR. YILDIRIM BEYAZIT ÖNAL

2 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER 1970 öncesi dönemlerde gelişmekte olan ülkeler ithal ikameci politikalar izlemiş ve dış finansman ihtiyaçlarını büyük ölçüde devletten devlete yardımlarla ve uluslararası resmi kuruluşların desteği ile karşılamışlardır. Bu dönemlerdeki krizler genellikle döviz darboğazlarından ve üretim için gerekli ithalatın yapılamamasından kaynaklanmıştır. Ekonominin dış dengesinin sağlanabilmesi için IMF destekli kısa vadeli istikrar programları uygulanmış, para ve maliye politikaları dengelenerek döviz kuru ayarlamaları yapılmıştır.

3 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER 1980'li yıllara gelindiğinde söz konusu ülkelerin büyüme performanslarını sürdürebilmeleri için, dış kaynaklara olan gereksinimleri artmış ve değişen koşullarda ödemeler dengesi krizleri yerini borç krizlerine bırakmıştır. Küreselleşme olgusuyla beraber bu ülkeler, dünya ile bütünleşmek ve uluslararası finansal piyasalar yoluyla daha fazla kaynak elde edebilmek amacıyla önce cari işlemler bilançosunun daha sonra da sermaye hareketlerinin konvertibilitesini gerçekleştirmişlerdir.

4 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER te yaşanan Meksika pezo krizi ve 1997 deki Asya finansal krizi ile sermaye çıkışının yarattığı kırılganlık daha da önemli hale gelmiş ve sermaye hareketlerinin özellikle de ani sermaye çıkışlarının ülkeleri krize götüren süreçteki rolünü, önceki dönemlerle karşılaştırıldığında daha da arttırmıştır. 20. yüzyıldaki sermaye hareketlerinin krizlere neden olma potansiyeli 19. yüzyıla göre daha yüksektir. 19. ve 20. yüzyıldaki küreselleşme evreleri arasındaki en önemli fark; 19. yüzyıldaki küreselleşmenin reel bir mal ile, altın standardında düzenlenmesi; 20. yüzyıldaki küreselleşmenin ise ulusal paraların değişim değerlerine duyarlı olması ve ulusal paraların değişim değerlerinin altın veya benzeri hiçbir mal tarafından desteklenmeyen, nominal büyüklüklerden ibaret olmasıdır.

5 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Son dönemlerdeki para krizleri daha derin ve toplumlar için çok maliyetli olmuştur. Sermaye hareketliliğinin yüksek olduğu bir dünyada gelişmekte olan ülkeler arasındaki uluslararası portföy dağılımlarında en küçük değişiklikler bile sermaye hareketlerinde geniş çalkantılara sebep olmaktadır. Bu hareketlerdeki ani değişiklikler ülkelerin döviz kuru ve/veya faiz oranları ayarlamalarını artırmasına neden olurken, çok hızlı bir şekilde çıkan sermaye, ülkelerin kredibilitesi için tehlikeli bir döngü yaratmaktadır. Gelişmekte olan ülke açısından sermaye girişi dışsal bir finansal şok niteliği taşımaktadır. Yüksek miktarlarda borcu olan ülkeler için bu şoklar her ne kadar olumlu bir durumsa da, ülkeye giriş yapan sermayenin dönemselliği bu olumlu gelişmenin geçici olacağı yönünde bir risktir. Dolayısıyla, gelişmekte olan ülkelere yönelen sermayenin belli bir dönem sonunda geri dönebileceği olasılığı da hesaba katılmalıdır.

6 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Sermayenin ülkeleri terk etmesi sürecinde, makro ekonomik politikalarda önemli düzeltmeler yapılması gerekirken, sermaye çıkışının yaşandığı ülkelerde gerekli düzenlemelerin yapılmasının gecikmesi veya yetersiz kalması, belirsizlik ortamını körüklemiş ve söz konusu ülkelerin risk derecesini artırmıştır. Sonuç olarak, çok büyük miktarlarda sermaye, yükselen piyasalar olarak adlandırılan ve geçmişte yatırım için çok cazip olanaklar sunan bu ülkeleri terk etmiştir. Yaşanan sermaye çıkışı sonrasında söz konusu ülkelerin uluslararası rezervleri çok düşük ve tehlikeli seviyelere gerilemiş ve ulusal paraları reel olarak aşırı değerli hale gelmiştir. Dolayısıyla sermaye çıkışlarının yaşandığı ülkeler farklı derecelerde krizler yaşamış, sabit döviz kuru uygulamalarından vazgeçerek ülke paralarını dalgalanmaya bırakmak zorunda kalmıştır.

7 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER FİNANSAL SERMAYE HAREKETLERİ VE KRİZ İLİŞKİSİ Yapılan tüm analizler ve ülke deneyimleri, finansal liberalizasyon sürecine giren ülkelerde finansal krizlerinin arttığı ve bu krizlerin gelişmekte olan ülkeleri istikrarlı bir büyüme patikasından uzaklaştırdığı görülmektedir. Finansal sistemde yaşanan bu krizler ve krizlerin yan ürünü diyebileceğimiz bankacılık sistemi krizleri, son yıllarda tüm dünya ekonomisini sarsacak bir fenomen haline gelmiştir. Özellikle bankacılık sisteminde yaşanan krizler, sadece ABD ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerin değil; gelişmekte olan ülkelerin de ekonomik yapılarının bir özelliği haline gelmiş durumdadır. Yine de bankacılık sisteminde meydana gelen herhangi bir krizde, gelişmiş ülke ekonomileri büyük zararlar alsa da gelişmekte olan ülkelerde yaşanan bir krizin etkileri ve ekonomiye faturası çok daha büyük olmaktadır.

8 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Finansal krizler, özellikle 1990 sonrasında uluslararası finansal sistemi sarsacak şekilde şiddetli ve bulaşıcı olmaya başlamışlardır. Finansal sistemlerin zayıflamasına yol açan ve büyümeyi yavaşlatan krizler bir çok farklı şekilde ortaya çıkmıştır. Yaşanan krizlerin çoğunda, krizlerin yarattığı toplam maliyetin, bankacılık sistemini sağlıklı bir yapıya kavuşturma, krizden dolayı yaşanan ekonomik küçülme ve oluşan işsizlik düşünüldüğünde önemli boyutlara ulaştığı görülmektedir. Bütün bunlara ilaveten krizlerin büyük bir çoğunluğunun para ve sermaye piyasaları üzerinden ve ticari bozulmalar kanalıyla diğer ülkelere de yayıldıkları görülmektedir.

9 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Krizlerin her birinin ortaya çıktıkları ülkelerin yada bölgelerin kendine has özelliklerinden etkilendikleri bir gerçektir. Fakat ortak özellikleri de belirli bir kalıp izlediklerini ortaya koymaktadır. Bir çok ülkede, kriz öncesinde kredi arzında hızlı bir genişleme olduğu ve bu durumun finansal sistemin serbestleştirilmesi çabalarıyla birlikte gerçekleştiği görülmektedir. Krizin hemen arkasından bankacılık sistemine bir göz atıldığında, bankaların kredi değerlendirmelerinde zayıf bir yapı sergiledikleri, spekülatif faaliyetlerle uğraştıkları, yüksek kaldıraç oranlarına sahip oldukları ve düzenleyici ve denetim otoritesinin kontrollerinin zayıfladığı görülür.

10 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Meksika,Türkiye ve Arjantin örneklerinde olduğu gibi, bir istikrar programı uygulayarak ülke ekonomisinde belirli bir istikrar yakalanmış olsa bile; herhangi bir iç veya dış şok sebebiyle ekonomi krize yakalandığında, gelişmekte olan bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısında yaşanan yıkım çok daha büyük olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ve yoğunlukla gelişmekte olan ülkelerde 1980 lerde başlayan ve 1990 larda tamamlanan finansal serbestleşmeye yönelik reformlara büyük beklentilerle başlanmış fakat Güneydoğu Asya daki bazı ülkeler hariç reformlar başarılı sonuçlanamamış ve birçok ülkede finansal krizlere yol açmıştır.

11 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Calvo, Leiderman ve Reinhart finansal sermaye hareketlerinin, akımlara ev sahipliği yapan ülkelerin ekonomilerine etkilerini kısaca şu şekilde sıralamaktadır; v -Serbestleşme sonrasında ülkeye gelen yabancı sermaye ilk olarak ciddi bir döviz birikimi sağlamaktadır. v -Döviz fazlasının artırdığı para arzı ve göreli zenginleşmeye bağlı olarak ithalat ve tüketim harcamaları artmakta, tasarruflar azalmaktadır. Bu durum milli gelirde bir artışa neden olmaktadır. v - Sermaye akımlarında azalma ve/veya kesilme meydana geldiğinde, artan ithalat sebebiyle oluşan büyük cari işlemler açığını ekonominin yumuşak karnı olarak ortaya çıkarmaktadır. Kısaca özetlenen bu süreç, finansal bir krizle son bulmaktadır.

12 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Finansal serbestleşme politikalarında öncelikle faiz oranları serbest bırakılmıştır. Faiz oranlarını serbest bırakmanın arkasındaki gerekçe; finansal baskılama politikalarına son vererek faiz oranlarındaki artışla finansal aktif stokuna arttırmak böylece likidite ihtiyacını azaltmak ve karlı yatırımlar için gerekli kredilerin daha kolay bulunmasını sağlamaktır. İkinci olarak finansal sermaye akımlarına ülke içi ve dışında serbestçe hareket etme imkanı sağlanmıştır. Bu serbestleştirmenin gerekçesi de herhangi bir yatırımın finansmanını sağlamakta iç kredilerin yetersiz olması durumunda ve dış kredilerin kolaylıkla ve daha düşük faizle bulunmasını sağlamaktır. Ucuz ve kolay kredi ile hem yatırımlar hem de yatırımların verimliliği artacaktır. Fakat yukarıda da belirtildiği gibi reformlar istenilen sonuçlara ulaşmada pek başarılı olamamış hatta 1980 lerde çok gözde olan bu politikaların bizzat finansal krizlerden sorumlu olduğu dile getirilir olmuştur.

13 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Finansal serbestleşme politikalarının kriz yaratan etkileri olduğuna dair görüşlerin temel dayanak noktasını sıcak para akımları ve yarattığı olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Genellikle gelişmekte olan ülkelerde, büyük ölçekli mali açıkları ve yetersiz ulusal tasarrufları kapsayacak şekilde makroekonomik dengesizliklerden kaynaklanan nispeten yüksek kısa vadeli faiz oranları karşılığında yabancı sermaye girişleri olmaktadır. Böyle durumlarda sermaye girişleri, yerel piyasalarda aşırı ısınma (overheating) problemine nende olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, finansal serbestleşme sonrasında yaşanan bir diğer olumsuzluk ise, yurtiçindeki piyasaların yüksek miktarlarda sermaye girişlerine aracılık edecek ölçüde derinliğe sahip olmamasıdır.

14 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Kısa vadeli sermaye akımlarının finansal bir krize yol açmaması için finansal ve mali serbestleşmeden önce finansal sektörlerin finansal altyapısının sağlam temellere oturtulması gerekmektedir. Yani, etkin bir fon aktarım mekanizmasının olması gerekmektedir. Sermaye hesabını serbestleştiren gelişmekte olan ülkeler, makroekonomik istikrarlarını sağlamada ve yurtiçi finansal piyasalarını yeterli gelişmişlik düzeyine ulaştırmada sorunlar yaşadıkları için sermaye akımlarının olumsuz etkilerine maruz kalmışlardır. Finansal serbestleşme politikalarının genel uygulanışı sonrası dünya piyasalarında hiçbir engelle karşılaşmadan dolaşan finansal sermayenin, etkin bir fon aktarım mekanizmaları var olmadığı sürece, spekülatif ve kısa dönemli yapısının özünde istikrarsızlık yaratıcı olduğu açıktır.

15 SERMAYE HAREKETLERİ VE FİNANSAL KRİZLER Söz konusu istikrarsızlıkların odak noktası, kısa dönemli yabancı sermaye bolluğunun neden olduğu döviz kurunda ulusal paranın aşırı değerlenmesi olgusudur. Sıcak para akımları, ulusal piyasalardaki görece yüksek reel faize yönelirken, kısa dönemli döviz birikimi sağlamakta, bu da ulusal paranın yabancı paralar karşısında aşırı değer kazanmasına yol açmaktadır. Böylece ithalat malları ucuzlarken, ihracatçı sektörler gerilemekte, cari işlemler açığı da büyümektedir. Bu koşullarda sağlanan iktisadi büyüme ise dışa bağımlı ve yapay bir nitelik göstermekte ve reel faiz ile döviz kuru arasındaki hassas dengelerin bozulmasıyla ani bir çöküntüye uğrayabilmektedir.

16 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Ek 1. Finansal Krizler Kriz; herhangi bir mal, hizmet, faktör veya döviz piyasasındaki fiyat veya miktarlarda kabul edilebilir bir değişme sınırının dışında gerçekleşen dalgalanmalardır. Krizler Belirsizliklerin artması ve genelleşmesi, düzenlemelerin bozulmasıyla tehlike ve şansların büyümesi sonucu ortaya çıkar şeklinde tanımlanmaktadır. Kriz Çince'de iki sembolle yazılmaktadır; tehlike ve fırsat kavramlarını içerir, bir krizle iyi başa çıkılırsa ortaya fırsatlar çıkar, iyi başa çıkılmazsa tehlikeler doğar".

17 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Latince ve Yunanca'dan türeyen kriz sözcüğünün, günümüz ekonomi ve politika alanındaki yaygın anlamı ikili olarak verilmektedir. Kriz sözcüğü, bir yönü ile, dışsal bir faktöre bağlı, beklenmedik bir zamanda ortaya çıkan sancılı bir dönem olarak anlaşılmaktadır. Aynı sözcük, ikinci anlamı çerçevesinde ise, bazı çevreler veya kesimler için yeniden yapılanma yolunda bir fırsat, bir olanak olarak anlaşılmaktadır. Dikkatlice bakıldığında, bu iki farklı yorumun birbirini tamamlayıcı nitelikte olduğu ve yaşanan ekonomik ve politik bunalımın, bir kesim için gerçek anlamda bunalım ve çöküş olduğu halde, diğer kesimler için, eskiye oranla daha güçlü yeni bir yapılanma ile içinden çıkılabilecek bir olanak olduğu anlaşılır.

18 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Bir finansal krizin iki temel öğesinden söz edilebilir: Döviz kurunun özünde varolan volatilite (değişkenlik) ve finansal piyasaların farklı yapıları. Bu yüzden, finansal piyasalar şu özellikleriyle diğer piyasaların birçoğundan ayrılırlar: (i) işlem maliyetleri daha düşüktür ya da ayarlanma hızı daha yüksektir; (ii) piyasada beklentiler, dedikodular, söylentiler; kredibilite ve fiyatları etkiler; (iii) hem ödünç alanlar ile verenler hem de finansal piyasa katılımcıları ile yetkili kurumlar arasında bilgi asimetrisi yaygındır; (iv) ahlaki çöküntü yüksektir (v) hiçbir şey finansal aracılığı ikame edemez. Finansal krizlerin hafifletilmesinde yapılabilecek şey, ahlaki çöküntüyü ve asimetrik bilgiyi sınırlamaktır.

19 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Mishkin (1996)'e göre finansal krizlerin temel nedenini asimetrik bilgi oluşturmaktadır. Asimetrik bilgi, finansal sözleşmelerde bir tarafın diğer tarafa kıyasla daha az (doğru) bilgiye sahip olması olarak tanımlanmakta ve finansal sistemin etkin çalışmasına engel olmaktadır. Asimetrik bilginin hatalı seçim (adverse selection) ve ahlaki çöküntü (moral hazard) olmak üzere iki önemli sonucu vardır. Örneğin; riski seven bir kişi geri ödeyemeyeceği bir borcu alıp geri ödemezse, kredi kurumu daha sonra kredi riski daha düşük olan kredi taleplerini bile karşılamayabilir. İşte bu bir (adverse selection) hatalı seçimdir. Ahlaki çöküntü, borç verenle yatırım yapan arasındaki ilişkiden kaynaklanır. Bir yatırımcı borç alarak yüksek riskli projelere yatırım yapabilir. İş başarılı olursa yatırımcı kazanır ve borcunu öder. İş başarısız olursa borç verenin parası geri ödenmez ve zarara uğrar. Bu gelişme ahlaki çöküntü olarak ifade edilmektedir.

20 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER EK 2. Ekonomik Krizler Ekonomik kriz, toplumların ekonomik yapısı ve ilişkilerinden kaynaklanan kriz şeklinde kabul edilmektedir. Bu nedenle, uygulanan ekonomik modelin bütününden kaynaklanan krizden söz edilebildiği gibi, ekonomik modeli oluşturan çeşitli ekonomik mekanizmalardan kaynaklanan krizlerden de söz edilebilmektedir.

21 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Ekonomik krizler; herhangi bir mal, hizmet, üretim faktörü veya döviz piyasasındaki fiyat ve miktarlarda, kabul edilebilir bir değişim sınırının ötesinde gerçekleşen şiddetli dalgalanmalar olarak tanımlanabilir. Belli başlı makro ekonomik kriz türleri, Şekil 4.1'de olduğu gibi reel sektör krizleri ve finansal krizler olmak üzere iki ana başlık altında toplanabilir. Reel krizler; mal-hizmet ve işgücü piyasalarındaki miktarlarda yani üretimde ve/veya istihdamda ciddi daralmalar (durgunluk işsizlik krizi) biçiminde ortaya çıkar. Mal ve hizmet piyasalarındaki genel fiyat düzeyinin sürekli artışları ise, bilindiği üzere, enflasyon olarak adlandırılır. Enflasyonist baskı veya şokları yaratan etkenlerin arasında; para arzı genişlemesi tarafından takip edilen sürekli ve yüksek kamu kesimi açıkları, ithal girdi fiyatlarında artışlar yaratarak üretimi olumsuz etkileyen sürekli döviz kuru artışları ve ekonomik birimlerin yüksek enflasyon bekleyişleri gibi geçici olmayan çeşitli etkenlerin yanı sıra, ülkedeki uzun süreli politik istikrarsızlık ve hükümetin enflasyonu düşürme konusundaki istek, kararlılık ve becerisine kamuoyunca yeterince güven duyulmaması gibi etkenler sayılabilir.

22 Şekil 4.1. Temel Makro Ekonomik Krizlerin Sınıflandırılması Ekonomik Krizler Reel Sektör Krizleri Finansal Krizler Mal ve Hizmet Piyasalarında Kriz İşgücü Piyasasında İşsizlik Krizi Enflasyon Krizi Durgunluk Krizi Bankacılık Krizi Döviz Krizi (CurrencyCrisis is) Borsa Krizi Ödemeler Dengesi Krizi (Balance of Payments Crisis) Döviz Kuru Krizi (Exchange Rate Crisis) Açıklama : Bu çalışmada, döviz krizleri, Kibritçioğlu(2000) tarafından önerilen isimlendirmeye uygun biçimde,

23 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Şekil 4.1'de görüldüğü üzere, Finansal krizler; döviz ve hisse senedi piyasaları gibi finans piyasalarındaki şiddetli fiyat dalgalanmaları veya bankacılık sisteminde bankalara geri dönmeyen (batık) kredilerin aşırı derecede artması sonucunda yaşanan ciddi ekonomik sorunlar olarak kabul edilebilir.

24 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER EK.3. Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Finansal Krizler Finansal istikrarsızlığın ortaya çıkışı ve yayılmasını Mishkin (1997; 2001) finansal istikrarsızlıkların ortaya çıkışının nedenleri, biçimi ve yayılması bakımından gelişmiş ülkeler ile yükselen ekonomilerdeki benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koymaktadır.

25 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Finansal krizlere görünürde yol açan faktörler başlıca dört kategoride toplanabilir: (i)faiz oranlarının artması, (ii)banka bilançolarının bozulması, (iii)borsa endeksinin düşüşü, (iv)belirsizliklerde fazlalaşma. Bu dört temel neden hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler için geçerlidir. Ayrıca faiz oranlarındaki artış, banka bilançolarını zayıflatmış ve ahlaki rizikoyu arttırmıştır.

26 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Kriz, hatalı seçim (adverse selection) ve ahlaki çöküntü (moral hazard) problemlerinin ortaya çıktığı mali piyasalarda meydana gelen bozulma olarak tanımlamaktadır. Aynı zamanda bu bozulma sonucunda mali piyasalar, verimli alanlara yatırım yapabilecek yatırımcıya fon sağlama konusunda yetersiz kalabilmektedir. Bu durum, etkin bir şekilde çalışan finansal piyasaların yetersizliğine ve dolayısıyla ekonomik büyümenin gerilemesine ve hatta küçülmesine neden olmaktadır.

27 Şekil 4.2. Gelişmekte Olan Ekonomilerde Finansal Krizlerin İzlediği Yol Finansal krizlere ilk etkiler Faiz Banka Borsa Belirsizliklerde oranlarının bilançolarının endeksinin fazlalaşma artması bozulması düşüşü Hatalı seçim ve ahlaki çöküntü artışı Döviz krizinin oluşması Hatalı seçim ve ahlaki çöküntü artışı Ekonominin daralması Bankacılık krizi Hatalı seçim ve ahlaki çöküntü artışı Ekonominin daralması

28 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Bu dört temel etken finansal istikrarsızlığın yayılması konusunda sanayileşmiş ve gelişmekte olan ekonomilerde farklı yayılma mekanizmaları harekete geçiren kurumsal farklılıklara sahiptirler. Finansal bir krizin nasıl oluştuğunu ve ekonomik hayatı nasıl etkilediğini anlayabilmek için finansal krizlerin artmasına neden olan faktörleri incelemek gerekmektedir.

29 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Asimetrik bilgi sorunlarının ve dolayısıyla bir finansal krizin büyümesine neden olan dört faktör bulunmaktadır. Bunlar: 1.Mali sektör firmalarının bilançolarının bozulması, 2.Faiz hadlerinde artışlar, 3.Belirsizliklerin artması, 4.Varlık fiyatlarındaki değişimlerden ötürü mali olmayan bilançoların bozulması olarak sayılabilir.

30 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Bankacılık Krizleri ve Krizlere Karşı Politika Önerileri Bir ülkede mali sistem fon aktarma rolünü gereği gibi yerine getiremezse ekonomi etkin bir şekilde çalışamaz ve ekonomik büyüme önemli ölçüde zarar görür. Bankacılık krizleri, sadece bankalarla sınırlı kalmayan bir özelliğe sahip olmaları nedeniyle önemlidir. Bu sistemde meydana gelen kriz yatırımların finansmanını engelleyerek yaşayabilir firmaların da iflas etmesine; iç finansal kurumlara olan güvenin sarsılması nedeniyle tasarrufların azalmasına ve dışarıya sermaye kaçışına neden olabilir.

31 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin finansal yapısında temel iki farklılık bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde enflasyon düşük ve bunun sonucu olarak da bankaların aktifinde uzun vadeli ve sabit faizli borç sözleşmeleri bulunmaktadır. Ayrıca yabancı para cinsinden borçlanma oldukça azdır. Buna karşın gelişmekte olan ülkelerde enflasyon yüksek ve değişken olduğundan, vadeler kısalmakta, yabancı para cinsinden borçlanma önemli hale gelmektedir. Bu yapı krizin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklı şekillerde ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

32 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Bankacılığın değişik modelleri Genel olarak bankacılığın ABD tipi ve Asya tipi olmak üzere iki değişik modelinden söz edilebilir. ABD modelinde menkul kıymetler piyasası önemini korurken şirketlerin borç/sermaye oranı düşüktür. Burada hükümet bankaların kredi politikalarıyla ilgilenmemektedir. Buna karşılık Asya modeli bankacılıkta menkul kıymetler piyasasının çok önemi bulunamamakta, şirketlerin borç/sermaye oranları yüksek olmaktadır. Asya modeli bankacılık hükümetlerin bankacılık kesimine müdahalesinin ve finansal baskılarının olduğu ve kredi politikalarında aktif olarak etkili yaklaşımlarının bulunduğu bir bankacılık modeli olarak karşımıza çıkmaktadır.

33 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Modellerin farklı olması, bankacılık kesimindeki krizleri de etkilemektedir. Asya modelinde bankacılar, hükümetlerin teşvikleri veya emirleri doğrultusunda özel sektörün verimli olmayan yatırımlarını da finanse edebilmekte, büyüme oranlarında bir düşme meydana geldiğinde sistem çok büyük bir değersiz alacak problemiyle karşı karşıya kalmaktadır. Bu bağlamda, krizin etkileri, bankacılık kesiminin ekonomideki ağırlığına göre farklı düzeylerde hissedilecektir.

34 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Kriz ve Liberalizasyon-Globalizasyon Hükümetler, merkezi planlamanın uygulamada başarısız olmasından sonra piyasalara olan müdahaleci düzenlemeleri kaldırmaya başlamıştır. Liberalizasyon ekonomik büyümenin bir şartı olarak ortaya çıkmıştır. Mali sistem serbestleştikçe, mali kurumların riskli işlemler nedeniyle zarar uğrama ihtimalleri de artmıştır. Globalizasyonla birlikte sermayenin uluslar arası dolaşımına konulan kısıtlamalar kaldırılmıştır. Bu da iç finansal sistemi dışarıdan gelen etkilere açık hale getirmiştir. Globalizasyonla birlikte, özel sermayenin ülkeler arasındaki dolaşımı, büyük ölçüde bankacılık sistemi aracılığıyla artmıştır. Bu durum bankacılık kesimini de uluslar arası krizlerden etkilenir hale getirmiştir.

35 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Krizde Gelişmiş Gelişmekte Olan Ülke Ayrımı 1980 yılından beri (2008 yılına kadar) dünya bankacılık sisteminde 67 kriz olduğu, bunun 52 sinin gelişmekte olan, 15 inin de gelişmiş ülkelerde ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde iç finansal sistemde meydana gelen bir kriz, döviz kurunu, ödemeler dengesini ve dış borçları etkilemektedir. Öte yandan sermaye hareketlerindeki dalgalanmalar ve döviz kurunda meydana gelen dalgalanmalar da iç finansal sistemi etkileyebilmektedir. Gelişmiş ülkelerde ise, döviz kurundaki dalgalanmalar iç finansal sistemi iç finansal sistemde meydana gelen dalgalanmalar da döviz piyasasını etkilememektedir.

36 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Kriz Neden Olmaktadır? Her kriz kendine has özellikler taşımakla beraber krizlerin bazı ortak özellikleri de bulunmaktadır. Asya krizi dikkate alınarak kriz nedenleri şu şekilde özetlenebilir: Yabancı yatırımın şekli: doğrudan yatırımların fazla olması ülke ekonomilerini olumsuz etkilememektedir. Ancak yabancı sermaye girişleri kısa süreli ve portföy yatırımları şeklinde olduğunda bu tür sermaye ülkeden çok hızlı çıkabildiği için krizlere neden olabilmektedir.

37 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Hükümetlerin politikası ve makro ekonomik değişkenler: kriz hükümetlerin yatırımcıların güvenini kaybedecek makro ekonomik politikalar izlemesinden kaynaklanmaktadır. Bankaların yapısı: toplanan fon ve kullandırılan krediler arasında vade uyumsuzluklarının olması, Kredi riskinin olması. Enformasyon (bilgi) eksikliği: Enformasyon eksikliği finansal sistemin etkin çalışmasını önlemektedir. Bu da krize yol açabilmektedir. Asimetrik bilgi iki sonuca neden olur. Bunlar; ters seçim ve ahlaki rizikodur. Ahlaki riziko: Aşırı yatırım, aşırı dış borçlanma ve aşırı ödemeler dengesi açığı gibi unsurlar ahlaki rizikonun varlığı halinde ortaya çıkmaktadır.

38 SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER Enformasyon eksikliği çerçevesinde krizin açıklanması: Finansal istikrarsızlığın bir sonucu olarak yatırımların ve harcamaların finansmanı yapılamamakta ve ekonomi daralmaktadır. Asimetrik bilgi probleminin varlığı halinde finansal istikrarsızlığa: i.)faiz oranlarındaki artış, ii.)belirsizlikteki artış, iii.)varlıkların fiyatlarındaki değişmeler ve iv.)bankacılık sektöründe meydana gelen problemler neden olabilir.

39 1994 MEKSİKA KRİZİ Meksika nın uyguladığı programla enflasyon oranı %100 leri aştığı 1987 yılından 1993 yılında %9 a düşmüş, enflasyon bazlı bir bakış açısı ile kısmen dengeli maliye politikası ve nominal kur çıpası bileşimi başarılı gözükmektedir. Bütün bu gelişmeler ile IMF ve DB uzmanları arasında ve medyada bir Meksika mucizesinden bahsedilmeye başlanmıştır. Kriz 1994 yılına patlak vermiş olsa da, Meksika ekonomisinde kriz sinyali veren gelişmeler 1994 öncesinde de vardı. Uzmanlar, 1994 öncesinde Meksika ekonomisinde en önemli problem olarak aşırı değerli kuru göstermekteydi. Uygulanan program ve liberalleşme politikaları gereği Meksika nın sermaye hesabının serbestleştirilmesi, enflasyonu baskı altında tutmak için uygulanan yüksek faiz politikası ve uygulanan döviz çıpası ülkeye sermaye girişlerini arttırmıştı ve sermaye girişleri kurun değerlenmesine neden olmaktaydı. Meksika ülke içinde bütün ekonomik kararlarını doğru olarak alsa ve uygulasa bile, derinliği olmayan Meksika finansal piyasalarında sermaye akışları ekonomiyi dış şoklara açık hale getiren bir dengesizlik yaratmaktaydı.

40 1994 MEKSİKA KRİZİ 1991 ve 1993 yılları arasında Meksika ya akan sermaye GSYİH nın %7 sini aşmış durumdaydı ve bu mevcut durumun uzun süre sürdürülemeyeceği aşikardı. Yani bir noktadan sonra söz konusu akımlar duracak veya yavaşlayacaktı ki; bu durum Meksika nın ülke içinde yaşadığı kısmi dengesizliklerle birleşirse büyük bir problem yaratabilecek potansiyeldeydi yılının başlarında Meksika nın aynı politikalarla devam etmesi ve enflasyonun tek haneli rakamlarda kalması bekleniyordu. Fakat, ilan edilen döviz kuru üst bandında bir artışa izin verilmiş; ayrıca seçimlerin yaklaşması nedeniyle maliye politikasında gevşemeler olmaya başlamıştır sonlarında Meksika nın NAFTA ya katılmasının kesinleşmesinden sonra ülkeye gelen doğrudan ve dolaylı yabancı sermayenin, üretimin ve ihracatın artacağı beklentisi, hem Meksikalı uzmanlar hem de yabancı uzmanlar arasında yaygındı.

41 1994 MEKSİKA KRİZİ 1994 yılı başlarken, Meksika ekonomisi istikrarlı, iyileşme sürecine devam eden ve programı başarıyla uygulayan bir ekonomi görünümü vermekteydi. Bu olumlu gelişmelerin yanında 1993 yılında, hali hazırda dünya standartlarını aşan ve kısa vadeli sermaye akımları ile finanse edilen cari açık 1994 yılında tehlike sinyali olarak kabul edilebilecek GSYİH nin %8 i seviyesine ulaşmıştır. Bu şartlar altında Meksika ya akan sermaye miktarının aynı miktarda korunabilmesinin imkansızlığı kadar Meksika nın resmi rezervlerinin yabancı para cinsinden yükümlülükleri karşılama yeteneği de sorgulanır olmuştur.

42 1994 MEKSİKA KRİZİ Krize doğru gidişin sinyallerini, USD bazında M2 ve resmi rezervler arasındaki ile kamunun özel sektöre olan USD bazında yüksek borcu ile resmi rezervler arasındaki büyük uçurumlar vermiştir. Aslında M2 ile rezervler arasındaki farkın büyük olması tek başına yeterli bir gösterge değildir. Örneğin, Avusturya da da M2 ve rezervler arasındaki fark çok büyüktür fakat bu fark istikrarlıdır. Aradaki farkın istikrarsız bir gidişat göstermesi, Meksika gibi ülkelerde tehlike sinyallerini vermektedir. M2 deki söz konusu yükseliş, sıkı kredi kontrollerinin tasfiyesi, rezerv gereksinimi oranlarının azaltılması, yine 1989 da başlayan büyük finansal sermaye girişleri, ekonominin ısınması ve özel harcamaların artmasından kaynaklanmaktaydı.

43 1994 MEKSİKA KRİZİ Ekonomik alandaki gelişmelerin yanı sıra, Meksika 1994 yılının başlamasıyla zorlu bir dönemden geçmekteydi. Ocak ayında, Zapatistalar Meksika nın güneyinde bir ayaklanma başlatmıştı. Bu ayaklanmanın yarattığı politik belirsizlik, her ne kadar döviz kurunun bandın üst sınırına dayanmasına yol açmışsa da kısa vadeli hükümet kağıtlarının faizlerinde önemli bir artış ve rezervlerde bir düşüşe yol açmamış; hatta doğrudan yabancı yatırımlarda rekor bir seviyeye ulaşılmıştı. Bunu yanında Meksika henüz FED in sıkı para politikası uygulama kararından da etkilenmiş görünmemekteydi. Fakat Mart ayında iktidardaki partinin başkan adayı bir suikaste uğradığında bu defa finansal piyasalarda panik oluştu. Peso cinsinden yatırım araçlarına düşen talep karşısında para otoritesi piyasaya ciddi olarak müdahale etti ve rezervlerden yaklaşık 10 milyar USD harcamak durumunda kaldı ve peso cinsi yatırım araçlarının faizlerindeki sürekli yükseliş ve kurun da hali hazırda bandın taban seviyesinde olmasının bir devalüasyonu imkansız hale getirmesine de ABD nin 6 milyar dolarlık yardımı yetişti.

44 1994 MEKSİKA KRİZİ 1994 yılı sonlarında rezervler 12.5 milyar USD ye gerilemişti ve bu miktar sadece kısa vadeli kamu borçlarını bile (yaklaşık %70 i Tesobonoslardan oluşan 27 milyar USD) karşılayabilecek durumda değildi ve kısmen durumun farkında olan yatırımcılar Meksika dan çıkmaya başlamıştı. Rezervlerin tehlikeli seviyelere düşmesi nedeniyle otoriteler kur bandını genişleterek %15 lik bir devalüasyona izin verdiler. Fakat bu önlem yatırımcılarda güven uyandırmadı ve sermaye kaçışları devam etti. Bir gün içinde Banco de Mexico 4 milyar USD kaybetti. Bütün bu olanlardan sonra kurun dalgalanmaya bırakılmasından başka çare kalmamıştı ve otoriteler de bunu yaptılar.

45 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Düzenlenmemiş bir finansal serbestleşmenin olumsuz etkileri Türkiye örneğinde kolayca görülebilir. Akımlar üzerindeki kontrollerin zaman içinde tasfiyesi ve liberalleşme ekonomiyi yeni gelişen finansal akımların dolaşımına bağlı kılmıştır. Serbestleşme sonrasında özel sektörün finansman uygulamaları değişiklik göstermemiştir. Devletin oluşan yeni araçlarla kamu açıklarını fonlama imkanı artmıştır. Alıcılarının tabana yayılması gereken kamu borçlanma kağıtlarının temel müşterisi bankalar olmuştur. 24 Ocak kararları ve devamında gelen liberal reformlar neticesinde sermaye akımlarına yönelik kontroller aşamalı olarak kaldırılmıştır yılında kur rejimi serbestleştirilmiş, yerleşiklerin bankalarda döviz mevduatı bulundurması ve bankaların döviz işlemleri yapmaları serbest bırakılmış, 1986 da kısa vadeli borçlanma imkanı sağlaması açısından Interbank piyasası oluşturulmuş ve İMKB kurulmuştur.

46 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Finansal piyasaların derinleşmesini sağlaması gereken serbestleşme, hane halkını finansal piyasalarda işlem yapmaya itmemiş, tasarrufların bankalarda döviz mevduatları olarak tutulmasının yolunu açmıştır. Türkiye nin bankacılık sektörü ve finansal piyasaları üretici sektörden kopmaya başlamış, sermaye hareketleri ekonomiyi yönlendiren baskın güç haline gelmiştir. Bu bağlamda, 1990 lar boyunca sermaye akımlarının hacim ve yön değişimleri, ekonomik büyümede patlama ve çöküş dönemleri yaratmıştır. Ekonomideki diğer yapıları düzenlemeye gitmeden sermaye kontrollerinin kaldırılması sonrasında Türkiye de finansal sistemin, denetimsiz kısa vadeli sıcak paranın etkisi altına girmesi kaçınılmaz olmuştur. Zayıf ve problemli bankacılık sistemi ve sürekli artan bütçe açıkları durumu daha da kötü hale getirmiştir. Türkiye 2000 ve 2001 de yaşadığı krizlerden sonra herhangi bir sermaye kontrolü uygulamasına gitmemiş, tekrar IMF destekli politikalar ile krizin yarattığı etkileri ortadan kaldırmaya çalışmıştır.

47 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Uygulanan program gereği parasal genişleme net yabancı varlıklardaki artışa bağlandığından merkez bankası genel olarak kullanılan politikalardan hiçbirini kullanamaz hale gelmiş durumdaydı. Tamamen kısa vadeli yabancı akımların devamlılığına bağlı hale gelen para politikası otoriteleri, piyasadaki para arzı miktarını belirlemekten oldukça uzaktı. Cari işlemler açığının finansmanı ve vadesi gelen borçların ödenmesi için yabancı sermaye akımlarına bağımlı hale gelen Türkiye, yine sermaye akımlarının sürekliliğini sağlamak için yüksek faiz oranları sağlamaya devam etmek zorunluluğunda kalmış, faiz politikası da bu şekilde büyük oranda etkinsiz hale gelmiştir. Yüksek faiz oranları, spekülatif sermayeye bağlı para arzı ve kur çıpasının varlığı sonuçta beklenen spekülatif saldırıları getirmiş ve iktisat politikası uygulama şansı kalmayan Türkiye yi krize sokmuştur.

48 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Türkiye nin finansal serbestleşmeyi gerçekleştirmesinden sonra, sermaye akımlarının ülke ekonomisi üzerine etkileri şu şekilde özetlenebilir; v Finansal serbestleşme, Türkiye de sermayenin maliyetini artırmıştır (faiz oranlarının artması) ancak kredi kısıtının ortadan kaldırılması konusunda pozitif etkileri olmuştur. v Finansal serbestleşme politikaları, finansal kesim ile üretici kesim arasındaki ilişkiyi zayıflatmıştır. Zayıflayan ilişki, finansal piyasalarda alınan kararların ve/veya hükümetlerin bu piyasalar için aldıkları kararların reel kesimde beklenen yansımalarına yapmamasına neden olmuştur. v Türkiye, finansal serbestleşme sonrasında, doğrudan yabancı yatırımlardan beklenen getiriyi sağlayamamıştır. Ayrıca ekonomik büyüme üzerinde dikkate değer etki yaratmamıştır.

49 TÜRKİYE KRİZİ ( ) KRİZèTürkiye sermaye hesabını liberalleştiren, kur rejimini değiştirmiştir. Temel politikalardaki bu değişiklik enflasyon oranlarını düşürmek, istikrarlı ve öngörülebilir bir ekonomik yapı yaratmak amaçlıydı. Fakat, devlet harcamalarının para basarak finanse edilmeyecek olması bu harcamaların iç borçlanma ile karşılanması anlamına gelmekteydi. İç borçlanma ile bütçe açıklarını kapatmak enflasyonda çok dikkate değer bir düşme yaratmamasına rağmen, faiz oranlarında yarattığı artış ve artan iç borç yükü vergi ödeyen vatandaşlar için fazladan yük yaratmaya başlamıştır. Liberalleşmenin gerçekleştirildiği yıl iç borcun GSMH ye oranı %5,6 iken, 1994 te %14,4 e, 1999 yılında ise %41,7 ye yükselmiştir.

50 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 2000 yılının Kasım ayında, krizin uyarısı Türkiye yi bir rüyadan uyandırmaya yetmemiş, 2001 Şubat ında kriz tüm şiddeti ile ülkeyi vurmuştur. Genel olarak medya organları ve resmi olarak kabul edilecek yerli ve yabancı çoğu kurum bir açıklama üzerinde mutabakata varmış gibidir. Devlet bürokrasisi ekonomiye dair yapısal reformları hayata geçirmekte başarısız olmuş, bu sebeple serbest piyasa oyuncularının ve yabancı sermayenin güvenini kaybetmiş, sonuçta yabancı sermaye ülkeyi terk etmiştir. Türkiye nin ev ödevlerini yerine getirememesi sonucu krize yakalandığı söylemi bir tarafa; kriz öncesi veriler dikkate alındığında, ekonomide süregelen sürekli dalgalanma ve bozulmanın, temel nedeni olarak mali yönetimin teknik yanlışları yada bürokratik işleyiş hatalarının ortaya konulmasının pek de doğru olmadığı görülebilir. Ekonomideki problemlerin kaynağının; 1980 sonrasında ekonomide en etkin güç olarak yer almaya başlayan geleceği göremeyen, kararsız ve sürü psikolojisi ile hareket eden dengesiz piyasa güçleri olduğu söylenebilir.

51 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Türk ekonomisinde krize yol açan dinamikleri görmek isteyenler için 1980 lerin son yılları özel önem arz eder yılında yapılan düzenlemeler ile ülke içine ve dışına, ülkede yerleşikler veya yabancılar tarafından yapılan her türlü finansal işlem üzerindeki engeller kaldırıldı ve ekonomi küresel finansal sermayenin kaprislerine açık hale geldi. Bu finansal serbestleşme kararında, kısmen açık olmayan amaç bütçe açıklarını dışlama etkisi olmadan finanse edebilmekti. Fakat yeni politikaların bütçe için getirdiği mali yük ağır olmuştur. Zira, artık daha güvenli piyasalarda, daha istikrarlı para birimlerine yatırım yapmak dünyadaki her yatırımcı için çok kolaylaşmış ve Türkiye ihtiyacı olan fonları bulabilmek ve uluslararası sermayeyi ülkeye çekebilmek için yüksek faiz sağlamak zorunda kalmıştır.

52 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Süreç içinde iki faktör kamu borçlarının faizlerindeki artışta hayati rol oynamıştır. İlk olarak, dolarizasyon ülkeye giren ve çıkan paranın dönüşüm masraflarını azaltarak net getiriyi arttırmış; ikinci olarak da, enflasyon oranlarındaki dengesizlik ve sürekli dalgalanma Türkiye nin daha fazla risk pirimi ve dolayısıyla daha fazla faiz ödemesine neden olmuştur. Bu iki faktör ciddi anlamda para ikamesine neden olmuş, ülke içinde yerleşiklerin bankalardaki yabancı para cinsinden mevduatlarının toplam mevduata oranı 1990 daki %25 den 1999 da %43 e çıkmış, yıllık USD faizleri 1997 sonrasında da iki haneli olmuştur. Ekonomide meydana gelen bu gelişmeler sonrasında, kamu borçlarının hızla artmaya, ülke içinde finansal sistem de kamunun borçlanmasındaki yüksek faiz oranları ile sağlanan arbitraj karlarına dayanan bir yapıya dönüşmeye başlamıştır. Hükümet, yüksek faiz ödemelerini yapabilmek amacıyla sürekli yeni borçlar sağlamak durumunda kalmıştır.

53 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 1990 ların başlarında GSYİH nin % 10 undan az olan bütçe açığını finanse edebilmek adına sürekli yeni borçlanma enstrümanlarına başvurulmuş ve nihayetinde 90 ların sonunda açık neredeyse GSYİH nin %40 ını bulmuştur. Birçok gelişmekte olan ülke gibi, Türkiye deki finansal piyasalarda da faiz oranları ve döviz kurları 1990 lar boyunca dalgalanmalar göstermiş, yabancı finansal sermaye akımlarında patlama ve çöküş dönemleri sürekli birbirini izlemiştir yılına gelindiğinde Asya ve Rusya Krizleri ve depremin yarattığı yıkım ekonomik aktiviteyi önemli ölçüde etkilemiş, ekonomi ciddi anlamda küçülmüştür. Kamu borçları, aynı yılın sonunda GSYİH nin %60 ına ulaşmıştır. Bu borcun üçte ikisi de iç borçtan oluşmaktaydı. Faiz oranları, enflasyon oranını yüzdesel olarak 30 puan aşmış durumdaydı. İstikrarlı bir mali sistem oluşturmak için, enflasyonun ve buna bağlı olarak faiz oranlarının aşağı çekilmesi gerekmekteydi.

54 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Bankacılık sistemi, oldukça kırılgan olmasına rağmen etkili bir denetim olmadan mevduat garantisi ile ayakta tutulmaya çalışılmıştır. Bankalar, olağan işleyişlerinden uzaklaşmış, yüksek enflasyon-yüksek faiz sisteminde iç borç piyasasının en büyük alıcısı olan devletin finansörlüğünü yapar hale gelmişlerdir yılında devlet, bankaların özel sektöre açtığı kredilerin iki katı kadar iç borç kullanmış, kamu borçlarına ödenen faiz GSYİH nin %15 ini geçmiştir. Bankalar da yurt dışından büyük miktarlarda kredi kullanarak, aldıkları krediyi de yüksek faizle devlete borç vererek standart bankacılık faaliyetlerinden oldukça uzaklaşmışlardır. Hükümet IMF ve DB ile uzun süren görüşmelerin ardından 1999 yılı Aralık ayında IMF destekli bir istikrar programı uygulamaya koymuştur. Programın temel amacı enflasyonu düşürmek olarak belirlenmiştir.

55 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Hükümetler, vatandaşlara kur çıpasının zarardan çok yarar sağlayacağı konusunda güvenceler verdiklerinden; çıpadan çıkışı, güven kaybetmemek ve sermaye akımlarında keskin düşüşler görmemek adına gönülsüzce yaparlar. Fakat kuru serbest bırakmakta geciktikçe döviz kurlarının yanlış dengelerde olması, dış dengenin bozulması ve nihayetinde gerektiği zaman kur rejimini doğru bir şekilde ayarlayamama gibi problemlerle karşılaşırlar. Bütün bu problemleri yaşamamak adına Türkiye de çok sıkı bir çıpa rejiminden çıkış takvimi belirlenmişti. Fakat bu takvim, aynı zamanda enflasyonu düşürme sürecinde başarısızlığa uğranılması halinde büyük bir sorun yaratabilirdi. Enflasyon hedeflerinin tutturulamaması halinde, önceden açıklanan çıkış tarihinde yerel paranın değerinde keskin bir düşüş veya kura erkenden bir saldırı olasılığı ortadaydı. Türkiye de olan da tam olarak bu oldu.

56 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 2000 yılı boyunca nominal kur, net iç varlıklar ve bütçe açığı hedefleri tutturulmuş, fakat fiyatların yapışkanlığı beklenenden daha kuvvetli çıkmıştır. Tüketici fiyat endeksi 2000 Şubat ayından sonra düzenli olarak düşmüş fakat ilerleme hızı düşük kalmış, yıl sonu enflasyonu hedefin 15 puan üzerinde kalmıştır. Nominal döviz kuru için önceden belirlenen yolun izlenmesi reel kurun önemli ölçüde değerlenmesi ile sonuçlanmış, bu durum USD nin euro karşısında değer kazanması ile de kötüleşmiştir.

57 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Faiz oranlarının fark edilebilir bir şekilde ve enflasyon oranlarından hızlı şekilde düşmesinin yanında ve beklenenden de çok daha hızlı bir şekilde düşmüştü fakat çok dalgalı bir görüntüsü vardı. 3 aylık hazine bonolarının yıllandırılmış faizleri 1999 yılında %100 iken Ocak-Kasım 2000 yılında %38 olmuştur. Ortalama hazine bonosu reel faizleri negatifti. Daha önceki istikrar programları enflasyonu düşürmede kısmen başarılı olmalarına rağmen faiz oranlarında başarısız olduklarından bu durum kısmen heyecanla karşılanmıştı. Faiz oranlarındaki bu keskin düşüş bütçeye bir rahatlama getirmiş ve borç birikiminin durdurulmasında önemli rol oynamıştır. Faiz dışı fazla hedef olan GSYİH nin %2,2 sini aşmış durumdaydı (%2,8). Fakat hükümet Türk Telekom un özelleştirilmesinde anayasal ve siyasi zorluklarla karşılaşmıştı. Özelleştirme sürecinde fiyat 3,2 milyar USD olarak belirmiş (GSYİH nin %1,5 i) fakat bu hedef olan GSYİH nin %3,6 sından uzak bir rakamdı.

58 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 2000 yılında Ocak-Kasım arasında Türkiye ye gelen yabancı sermaye miktarı 15,2 milyar USD yi bulmuştur. Yaklaşık 10 milyar USD lik kısmı cari işlemler açığını finanse eden bu akımın kalan kısmı da yerleşiklerin yurt dışına çıkardıkları fonlara karşılık gelmektedir. Yine aynı yıl içinde bankacılık sektörü dışarıdan sağladığı kredileri 4,7 milyardan 11,1 milyar USD ye çıkarmıştır. Bu süreçte bankacılık sektörünün kısa vadeli borç stoku 13,2 milyardan 16,9 milyar USD ye çıkmıştır.

59 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Söz konusu sermaye girişi, sadece giderek artan cari işlemler açığını değil yurt içinde yerleşik olanların çıkışlarını da finanse etmiş; ayrıca, rezervlerde de önemli bir artış sağlamıştır. Bretton-Woods kurumlarının istikrar programına olan büyük desteği ve IMF nin herhangi bir acil durumda kredi verecek olması yabancı yatırımcıların davranışlarında önemli rol oynamıştır. Tersine, yerleşiklerin de yurt dışında sahip olduğu ve aradaki getiri farkına rağmen ülkeye geri getirmekte oldukça gönülsüz olduğu büyük miktarda sermayenin varlığından da söz edilebilir. Benzer şekilde, bankalardaki döviz mevduatları da hem miktar olarak hem de toplam mevduatlardaki pay olarak artış göstermiştir. Ülke içindeki yatırımcılar, döviz mevduatlarını, TL ye çevirerek kur riskini almak istememekteyken yabancılar kur riskinin program ile ortadan kaldırıldığını görmüş ve spekülatif kar elde etmenin tüm olanaklarını değerlendirmişlerdir.

60 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Aşırı değerli TL, ithalatta yaşanan artış trendi ve ihracattaki yavaşlama cari açığın hızla büyümesine yol açmaktaydı yılında ihracat gelirleri %2,8 artmışken, aynı dönemde ithalat harcamaları %32,7 artmıştır. Program cari açığı GSMH nin %1,5-2 si dolayında, 3-4 milyar USD olarak öngörmüştü fakat gerçekleşen açık 9,765 milyar USD olmuştur. Artan petrol fiyatlarının da cari açığın beklenenden çok yüksek çıkmasında etkisi göz ardı edilemez fakat en önemli etki otomobil örneğinde de görülebileceği üzere dayanıklı tüketim mallarındaki ithalatın artışıydı. Oluşan büyük cari açık da sürekli dış kaynak girişine bağlıydı. Doğrudan yatırım şeklinde Türkiye ye gelen yabancı sermaye dönem için önemli rakamlarda olmadığından, dış kaynak girişi dış borçlanma yoluyla olmak zorundaydı. Bu durumda borç verenlerin ülkeye bakışı önemliydi. Bu bakış da ülkenin krize giden yolunu çizdi.

61 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Büyük miktardaki sermaye akımları, ülke içinde bir talep artışı yaratarak ithalatın artışını beslerken aynı zamanda resmi rezervlerde de artış yaratmaktaydı. Ancak, rezervlerdeki artışın, her ne kadar güçlü olsa da, sermaye akımlarının kesilmesi halinde ödemeleri karşılayacak miktarda olmadığı kesindi başlarında rezervler kısa vadeli borçları ancak ödeyecek miktardayken, yılın sonlarında 1997 krizi öncesi Tayland da olduğu gibi kısa vadeli borçlar rezervleri %50 oranında aşmış durumdaydı. Aynı dönemde cari işlemler açığının rezervlere oranı %10 dan %50 ye çıkmıştı. Aynı şekilde istikrar programı da benzer bir yol izlemiştir. Finansal sermaye akımlarında artış, ekonominin ısınması, TL nin aşırı değerlenmesi, artan dış ticaret açıkları ve kur riskinin artması. Buna rağmen, benzer programlar enflasyonu ciddi oranlarda düşürmekte başarılı olmuşken, Türkiye de finansal sermaye akımlarındaki büyük artış daha kısa sürmüş ve program enflasyon konusunda ciddi ilerlemeler kaydedemeden kriz çıkmıştır.

62 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Programa olan güven kaybolunca yabancı kreditörler bankalar ile yeni anlaşmalar yaparak borçları yenilemeyi reddetmiş yada TL cinsi varlıkları satıp ülkeden çıkmışlardır Kasım ayında yabancıların ülkeden çıkardığı sermaye miktarı 5,2 milyar USD yi aşarak TCMB nin rezervlerini tüketmiştir. Kasım ayını takip eden zamanda toplam 23,9 milyar USD ülkeyi terk etmiştir. Sadece Türkiye gibi sığ finansal piyasalara sahip olan bir ülkenin değil herhangi gelişmiş bir ülkenin bile bu şekilde bir finansal sarsıntıyı atlatabilmesi pek mümkün değildir.

63 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 2000 yılında uygulamaya konan programın hem para hem de maliye politikası uygulayıcılarını etkisizleştirmiştir. Piyasaları serbestleştirmek ve iyi yönetim adına piyasaları tüm spekülatif ataklara açık hale getirmiştir. Hassas finansal yapının yarattığı baskı zamanla krizi yaratmıştır. Yerel ve yabancı spekülatörlerin kısa vadeli bakışları ve sürü davranışları, IMF destekli enflasyonu düşürme programı para politikası uygulanamamasının ve kısa vadeli spekülatif sermaye giriş-çıkışlarının yaratabileceği tehlikelerle Türkiye yi baş başa bırakmıştır. Bu akımlar, aşırı derecede likit, volatil, hareketli ve yatırımcılardaki sürü psikolojisinin asıl nedenidir. Program, TCMB nin tüm parasal kontrol araçlarını ortadan kaldırarak ekonomiyi spekülatif ataklara karşı savunmasız bırakmıştır. Programın ve ilan edilen kur çıpasının sınırlamaları içinde TCMB sadece parasal hareketlerin kaydının tutan bir muhasebe memuruna dönüşmüştür. Bu şartlar altında banka ekonomiyi yönlendirme ve yatırımcılarda oluşan beklentileri değiştirecek tüm gücünü kaybetmiştir.

64 TÜRKİYE KRİZİ ( ) 16 Şubatta 27 milyar 943 milyon dolar olan döviz rezervleri, 19 Şubat 2001 itibariyle 22milyar 581 milyon dolara inmiştir. Merkez bankası böylece bir gün içinde (17 ve 18 Şubat ın hafta sonu tatili olması dikkate alındığında) 5 milyar doların üzerinde döviz rezervi kaybetmiştir. Dalgalı kura geçiş kararından sonra dolar 688 bin TL civarından 962 bin TL ye yükselmiştir. Artan döviz talebi yüksek faiz silahıyla durdurulmak istenince gecelik interbank faiz oranları en yüksek % 50 den, % 6200 e çıkmış, daha sonra hızlı biçimde düşerek Şubat ayı sonunda % 103 lere inmiştir. 16 Şubatta puan olan borsa endeksi, 19 Şubatta 8683 puana inmiştir. TL nin devalüe edilmesi bankaların açık pozisyonlarını yükselterek finans sektöründe hassaslığın artmasına ve reel sektöre açılan kredilerde kısıtlamaya gidilmesine yol açmıştır. Böylece hem finansal hem de reel sektör krizden büyük ölçüde etkilenmişlerdir.

65 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Kısa vadeli akımların, aşırı hareketli ve değişken yapısının Meksika, Asya ve Türkiye de yaşanan krizler üzerindeki etkileri üzerinde durulmuştur. Söz konusu üç ülkenin krizle karşı karşıya kalmalarına giden süreçte yaşadıkları süreçler benzerdir fakat birebir aynı değildir. Ancak, bu ülkelere belirli bir süre için büyük miktarlarda akan kısa vadeli sermayenin, ülkeden ani çıkışlarının yarattığı problemler aynıdır. Değişik makroekonomik sorunlar yaşasalar da tüm ülkelerin sonuçta mevcut kur politikasını sürdüremeyecek düzeye gelmeleri, ciddi devalüasyonların yaşanması ve toparlanma süreçlerinin uzunluğu oldukça benzerdir.

66 TÜRKİYE KRİZİ ( ) Sonuç olarak ortaya konulmalıdır ki; finansal serbestleşmenin abartılmış olumlu etkileri üzerine durarak ve gelişmekte olan ülkelere, dünya ile bütünleşme konusunda serbestleşme uygulamalarından başka bir seçenek bırakmayan gelişmiş ülkeler ve uluslararası finansal kuruluşlar da bugün kısmen de olsa sürecin belli noktalarda başarısızlığa uğradığını, zamanlama konusunda yanlışlar yapıldığını kabul etmektedir. Erken finansal serbestleşmeye giden ülkeler için dünya piyasalarıyla bütünleşmenin getirisi; iktisat politikaları üzerindeki kontrollerin kaybedilmesi ve etkin ekonomi yönetiminin yokluğu, ekonomik göstergelerin ve büyümenin kısmen dış akımlara bağlı hale gelmesi ve aralıklara gelen şiddetli krizler olmuştur.