ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ayda BİLGİN DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ ve ÇEVRESİNDE ÜNİVERSİTE KAMPUS PLANLAMASI ÜZERİNE BİR İNCELEME MİMARLIK ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ ve ÇEVRESİNDE ÜNİVERSİTE KAMPUS PLANLAMASI ÜZERİNE BİR İNCELEME Ayda BİLGİN YÜKSEK LİSANS TEZİ MİMARLIK ANABİLİM DALI Bu tez /.../.. Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği /Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza. İmza.. Prof.Dr. Erkin ERTEN Yrd.Doç.Dr. Mustafa YEĞİN Prof.Dr. Erdoğan GÜLTEKİN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Mimarlık Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof.Dr.Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: MMF2005YL4 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ ve ÇEVRESİNDE ÜNİVERSİTE KAMPUS PLANLAMASI ÜZERİNE BİR İNCELEME Ayda BİLGİN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MİMARLIK ANABİLİM DALI Danışman : Prof.Dr.Erkin ERTEN Yıl: 2006, Sayfa: 132 Jüri: Prof.Dr.Erkin ERTEN : Yrd.Doç.Dr.Mustafa YEĞİN : Prof.Dr.Erdoğan GÜLTEKİN Çalışmada öncelikle üniversite kavramı, dünyada ve ülkemizde üniversitelerin tarihi, mimarisi, kentsel tasarım alanlarındaki gelişimi, bu gelişimin evreleri ele alınmıştır. Burada zaman içerisinde üniversitelerin yerleşim kararlarının kent üniversitesinden üniversite kentine geçişi ile yerleşim modelleri, büyüme ve yer seçimi gibi tasarım kriterlerine etkisi irdelenmiştir. Çalışmanın ikinci adımında araştırma evrenini oluşturan kampus üniversitelerinin, iklim, topografya, coğrafi konum ve çevre ilişkileri ile ilgili yapılan literatür çalışması sonuçları ile tanımlanmasına çalışılmıştır. Çalışmanın üçüncü adımında üniversitelerin tasarım kriterlerine- yerseçimi, yerleşim, ulaşım ağları, büyüme modeli-göre değerlendirmesi ve birbirleri arasında karşılaştırılması yapılmıştır. Çalışmada, üniversite kampuslarının büyüme modellerinin analizi ile birlikte akademik bölgelerinin de büyüme modelleri üzerine analiz çalışması yapılmıştır. Analiz çalışmasında bu ayrımı vurgulamak için akademik bölge büyüme modelleri de, üniversite kampus büyüme modellerinden ayrı olarak şematize edilmiştir. Ülkemizdeki kampus üniversitelerinin Doğu Akdeniz ve çevresindeki kentler ölçeğinde incelemeleri yapılmıştır. Mevcut üniversite kampuslarının fonksiyonel analizinin yapıldığı çalışma da; ele alınan faktörler, kampusların yerleşim modelleri, büyüme modelleri, akademik alan büyüme modelleri, bölgeleme, taşıt- yaya ayrımı, yaya ölçeğinde üniversitelerin ulaşılabilirliği olmuştur. Kampuslardaki farklı fonksiyonel alanları, akademik, idari, barınma, ortak kullanım alanları,-sosyal-kültürel merkezler, açık-kapalı rekreasyon alanları ve yardımcı fiziksel alanlar olarak sıralandırmak mümkündür. Çalışmanın sonucunda varılmak istenen nokta, ülkemizde üniversite kampus yapılarının planlamasında dikkate alınması gereken kriterler daha önceki çalışmalarda olduğu gibi bir kez daha vurgulanarak, Doğu Akdeniz ve çevresindeki kampus üniversitelerinin gelişimi, planlaması bu kriterler doğrultusunda değerlendirilmiştir. Değerlendirme sonuçlarının gelecek yıllarda kurulması düşünülen yeni kampus üniversiteleri için fizibilite raporlarının oluşturulmasında, planlamasında birer kaynak olarak kullanılması önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kampus, Kampus Planlaması, Üniversite. I

4 ABSTRACT M.SCIENCE THESIS THE PLANNING OF THE UNIVERSITY CAMPUSES IN THE EASTERN MEDITERRENEAN AREA Ayda BİLGİN ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF BASIC AND APPLIED SCIENCE DEPARTMENT OF ARCHITECTURE Supervisor: Prof.Dr.Erkin ERTEN Year: 2006, Pages: 132 Jury: Prof.Dr.Erkin ERTEN : Yrd.Doç.Dr.Mustafa YEĞİN : Prof.Dr.Erdoğan GÜLTEKİN First of all the concept of university, the history of universities in our country and in the world, the architecture of universities, the development of the urban areas in the city and the phases of this development was investigated in this study. In addition, the decision of the campus settling plans due to the change in concept from the city university to university cities settling plans were evaluated according to various criteria such as, populations, expensions and location. The second part of this study defines the campus universities by the literature and observational investigations on the climate, topography, geographical location and the environmental relations. The third part of this study investigates and defines the universities according to their design criteria such as, location selection, transportation, developmental model as well as comparing them with each other. The developmental model of the university campuses and the development of the academical areas within that area were analyzed. In the analysis study the academical growth models were shown schematically independent from the campus growth plans. The investigations were conducted in the universities and cities of the East Mediterrean section of our country. The functional analysis of the existing universities were investigated in this study. Factors which were taken into account were, the settling plans of the campuses, developmental growth plans, academical development plans, divisions, vehicle-pedestrian seperation, the transportation from the pedestrian scale. The functional areas in campuses can be divided as academical, administrative, housing, common-use areas, social and cultural centers, open and closed recreational areas. The conclusion of this study emphasizes the criteria which were mentioned in previous studies and need to be considered in the planning of the campus buildings. The development and plannig of university campuses in the Eastern Mediterrenean area and its vicinity were evaluated in accordance with the criteria mentioned above. The conclusions obtained from these evaluations are suggested for use in the feasibility studies of the new campuses planned to be built in the upcoming years. Key Words: Campus, Campus Planning, University. II

5 TEŞEKKÜR 2003 yılında lisanstan mezun olduktan hemen sonra devam ettiğim yüksek lisans çalışmamda, uzun ve yoğun geçen çalışma sürecinde beni hiç yalnız bırakmayan ve benden desteğini esirgemeyenlerin bu çalışmaya katkısı oldukça fazladır. Başta yabancı olduğum ancak içine girdikçe çalışmaktan keyif aldığım Üniversite Kampus Planlaması konusunun seçiminde ve tezimin tamamlanması aşamasına kadar olan süreçte tez danışmanlığımı üstlenerek her konuda bana yol gösteren, derin bilgisi, yapıcı eleştirileri, yorumlarıyla çalışmamın daha geniş bir perspektife sahip olmasında katkısı yadsınamayacak olan kıymetli hocam Prof.Dr. Erkin ERTEN e bana ve tezime verdiği emekten dolayı teşekkürlerimi sunarım. Tezimin tamamlanması süresince, saat menfumu olmadan gönül rahatlığıyla arayıp bilgisinden faydalandığım, bana çalışmam süresince destek olan Yrd.Doç.Dr. Mustafa YEĞİN hocama da teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak, hayatımın her aşamasında yanımda olan, maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen, ilgi ve sabırlarıyla bana en büyük dayanak olan aileme sonsuz teşekkür ediyorum. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.. I ABSTRACT.. II TEŞEKKÜR.. III İÇİNDEKİLER IV ÇİZELGELER DİZİNİ.... VII ŞEKİLLER DİZİNİ.. VIII EKLER DİZİNİ. XI 1. GİRİŞ Çalışmanın Önemi ve Amacı Çalışmanın Kapsamı ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve METOD Materyal Metod ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Kent Üniversitesi Kavramı Toplumdaki Yeri ve Rolü İşlevleri Tarihsel Gelişimi İşlevleri Yerseçimi Ölçütleri Yerleşim Modelleri Moleküler Tip Yerleşim Yaygın Tip Yerleşim Lineer Tip Yerleşim Ağ Tipi Yerleşim Haç Tipi Yerleşim Merkezi Tip Yerleşim Üniversite Kampuslarının Nüfus ve Büyüklük Kriterleri...45 IV

7 Büyüme Modelleri Kendiliğinden Büyüme Lineer (Doğrusal) Büyüme Tek (Aynı) Merkezli Büyüme Moleküler Büyüme Bölgeleme (Zoning) Ulaşım Düzeni Kampuslarda Ulaşım Sistemlerinin Düzenlenmesi Kampuslarda Yaya Ulaşım Sistemleri Çalışma Kapsamındaki Üniversiteler Adana İli Hakkında Genel Bilgiler Çukurova Üniversitesi Çukurova Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Mersin İli Hakkında Genel Bilgiler Mersin Üniversitesi Çiftlikköy Kampusu Yerleşkesinin Değerlendirmesi Hatay İli Hakkında Genel Bilgiler Mustafa Kemal Üniversitesi Tayfur Sökmen Kampusu Yerleşkesinin Değerlendirmesi Kahramanmaraş Hakkında Genel Bilgiler Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Gaziantep Hakkında Genel Bilgiler Gaziantep Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Kayseri İli Hakkında Genel Bilgiler Erciyes Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi Niğde İli Hakkında Genel Bilgiler Niğde Üniversitesi Niğde Üniversitesi Kampus Yerleşkesinin Değerlendirmesi V

8 5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER VI

9 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Kuruluş Tarihlerine Göre Ülkemizdeki Yükseköğretim Kurumlarının Sıralanışı 26 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Değerlendirmede Uygulanacak Metod...9 Şekil 3.2. Çalışmada Uygulanacak Metodun Akış Diagramı...10 Şekil 3.3. Ülke Sınırları İçerisindeki Araştırma Alanı 11 Şekil 4.1. Moleküler Tip Yerleşim Modeli...35 Şekil 4.2. Moleküler Tip Yerleşim Modeli Üniversitesi Örneği, San Diego Üniversite, California.. 35 Şekil 4.3. Yaygın Tip Yerleşim Modeli..36 Şekil 4.4. Yaygın Tip Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Twente Üniversitesi, Hollanda.36 Şekil 4.5.a. Lineer Tip Yerleşim Modeli 37 Şekil 4.5.b. Lineer Tip Yerleşim Modeli 2 37 Şekil 4.6. Lineer Tip Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Bath Üniversitesi, İngiltere.38 Şekil 4.7. Lineer Tip Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Surrey Üniversitesi, İngiltere..39 Şekil 4.8. Ağ Tipi Yerleşim Modeli...40 Şekil 4.9. Ağ Tipi Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Essex Üniversitesi, İngiltere.40 Şekil Ağ Tipi Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Manchester Üniversitesi, İngiltere..41 Şekil Haç Tipi Yerleşim Modeli...42 Şekil Haç Tipi Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Bochum Üniversitesi, Almanya.42 Şekil Haç Tipi Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Resenburg Üni 43 Şekil Merkezi Tip Yerleşim Modeli..44 Şekil Merkezi Tip Yerleşim Modeli Üniversite Örneği, Stirling Üniversitesi.44 Şekil Kendiliğinden Büyüme Modeli...47 Şekil Lineer Büyüme Modeli 48 VIII

11 Şekil Tek (aynı) Merkezli Büyüme Modeli..48 Şekil Moleküler Büyüme Modeli..49 Şekil Lineer Yerleşim Modeli...54 Şekil Merkezi Yerleşim Modeli 55 Şekil Lineer-Merkezi Yerleşim Modeli...55 Şekil Kampusun İki Bölge Olarak Ele Alındığı Yerleşim Modeli...56 Şekil Kampusun Tek Bölge Olarak Ele Alındığı Yerleşim Modeli..57 Şekil Yaya ve Taşıtların Yatay Düzenleme İle İki Boyutlu Trafik Ayırımı (Radburn Sistemi)...58 Şekil 4.26a. Radburn Kasabası Yerleşimi, New Jersey, Şekil 4.26b. Radburn de Uygulanan Yaya-Taşıt Ulaşımı Sistemini Gösteren Yerleşim Planı 59 Şekil Radburn Sisteminde Yer Alan Cul-De-Sac Adı Verilen Çıkmaz Sokaklar.59 Şekil 4.28a. Yayaların Üstte, Taşıtların Altta olduğu Ulaşım Düzeni...60 Şekil 4.28b. Taşıtların Üstte, Yayaların Altta olduğu Ulaşım Düzeni...61 Şekil Yaya ve Taşıtların Zaman Düzenlemesi ile Ayrımı Şekil Mekan- Yol İlişkileri...63 Şekil Lineer Ulaşım Sistemi.64 Şekil Lineer Ulaşım Sistemi.65 Şekil Gridal Ulaşım Sistemi.66 Şekil Gridal Ulaşım Sistemi.67 Şekil Gridal Ulaşım Sisteminde Trafik Düzenlemesi...67 Şekil Işınsal Ulaşım Sistemi 68 Şekil Işınsal Ulaşım Sistemi Modifikasyonu Sonucu Oluşan Modeller...68 Şekil Organik Ulaşım Sistemi..69 Şekil Kampuslarda Yaya Ulaşım Sisteminin Belirlenmesi...71 Şekil Yaya Ulaşım Sisteminde Alternatifler.72 Şekil Çukurova Üniversitesi Kampusu...77 Şekil Çukurova Üniversitesi Kampusu Kentteki Yeri...78 Şekil Çukurova Üniversitesi Akademik Bölge...79 IX

12 Şekil Çukurova Üniversitesi Rektörlük ve Kütüphane Binası...80 Şekil Çukurova Üniversitesi Barınma Bölgesi...81 Şekil Çukurova Üniversitesi Yaya Yolları...82 Şekil Çukurova Üniversitesi Yaya Ölçeği...83 Şekil Mersin Üniversitesi Çiftlikköy Kampusu...85 Şekil Mersin Üniversitesi İdari Merkez...87 Şekil Mersin Üniversitesi Çiftlikköy Kampusu Yaya Ölçeği...88 Şekil Mustafa Kemal Üniversitesi, Tayfur Sökmen Kampusu...90 Şekil Tayfur Sökmen Kampusu Fakülte Binaları...91 Şekil Mustafa Kemal Üniversitesi Tayfur Sökmen Kampusu Yaya Yolları...92 Şekil Mustafa Kemal Üniversitesi Tayfun Sökmen Kampusu Yaya Ölçeği...93 Şekil Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Kampusu Kentteki Yeri...95 Şekil Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Kampusu Yerleşim Planı...97 Şekil Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Kampusu...98 Şekil Avşar Kampusu Taşıt- Yaya Ayrımı...99 Şekil Gaziantep Üniversitesi Kampus Yerleşim Planı Şekil Gaziantep Üniversitesi Fakülte Binası- Laboratuarlar Şekil Gaziantep Üniversitesi Öğrenci Yurtları Şekil Gaziantep Üniversitesi Yaya- Taşıt Yolları Şekil Gaziantep Üniversitesi Yaya Ölçeği Şekil Erciyes Üniversitesi Kampusu Şekil Erciyes Üniversitesi Kampusu Yerleşim Şeması Şekil Erciyes Üniversitesi Fakülte Binaları Şekil Erciyes Üniversitesi Kampusu Yaya Ölçeği X

13 EKLER DİZİNİ Tablo Tablo Çukurova Üniversitesi Vaziyet Planı Mersin Üniversitesi Vaziyet Planı Mustafa Kemal Üniversitesi Vaziyet Planı Sütçü İmam Üniversitesi. Vaziyet Planı Gaziantep Üniversitesi Vaziyet Planı Erciyes Üniversitesi Vaziyet Planı XI

14 1. GİRİŞ Ayda BİLGİN 1. GİRİŞ 1.1. Çalışmanın Önemi ve Amacı Ülkemizde 53 ü devlet, 24 ü vakıf olmak üzere toplam 77 yüksek öğretim kurumu bulunmaktadır. Devlet üniversitelerinin 21 i şehrin belli bir bölgesinde, merkeze belli bir uzaklıkta ve bütün birimleri bir merkez çevresinde toplanmış olan kampus üniversiteleridir. Ülkemiz hızlı nüfus artışı ve buna paralel bilimsel araştırma ve mesleki eğitim faaliyetlerine olan talep artışını karşılamak için, üniversitelerimizin artan bir ivmeyle büyüme ve gelişme göstermesi gerekmektedir. Bununla birlikte üniversiteler sadece eğitim yapıları olmaktan çıkmakta, sosyal faaliyetleri ve barınma ihtiyacını da karşılayan küçük yerleşimleri oluşturmaktadırlar. Kent merkezindeki yüksek öğretim yapıları hem artan nüfusu hem de sosyal beklentileri karşılamakta zorlanmaktadır. İhtiyaca cevap verebilmek, bu büyüme ve gelişmeyi karşılayabilmek için yeni binalara duyulan ihtiyacı kent içinde yer bulunamaması veya gelecek yıllardaki büyümeyi karşılayacak alanın kent içinde olmaması; üniversiteleri, istenilen gelişimi kolaylıkla sağlanmaları bakımından kent dışında kampus oluşumuna yöneltmiştir. Eğitimli nüfusun artışı, eğitim niteliklerinin değişmesi ve gelişmesi; eğitimi, gelişmiş bilgi teknolojilerinin de yardımıyla geleneksel sınıf ortamından kampus alanına yaymayı başarmıştır. Ülkemizde kampus üniversitelerinin çoğu yerleşim modelinden kentte ki konumuna, yer seçiminden ulaşımına, alt yapısına kadar pek çok planlama sorunuyla karşı karşıyadır. Bu sorunların ana başlıklarını oluşturmak ve çözüm aramak için yapılacak araştırmada, Doğu Akdeniz Bölgesi ve çevresinde bulunan yedi kampus üniversitesi Adana Çukurova üni., Mersin üni., Hatay Mustafa Kemal üni., Kahramanmaraş Sütçü İmam üni., Gaziantep üni., Niğde üni., Kayseri Erciyes üni.- kapasite, ulaşım ağları, yerleşim ve büyüme modeli bakımından değerlendirilecek ve ülkemizdeki kampus üniversitelerinin hepsinde bulunan planlama sorunları, bu yedi üniversitemizde belirlenmeye çalışılacaktır. 1

15 1. GİRİŞ Ayda BİLGİN Varılacak olan sonuçların, mevcut üniversitelerde alınması gereken önlemler ve gelecek yıllarda yapımı düşünülen kampus üniversiteleri proje çalışmaları için veri tabanı oluşturması düşünülmektedir. Gelişen dünyada öğrenim, öğretim ve araştırma eylemleriyle birlikte pek çok sosyal fonksiyonu da içinde barındıran üniversite kampusunu oluşturan fiziksel yapıların beklentiye karşılık verebilmesi için belli temel nitelikleri ortaya çıkarmaya çalışılacaktır. Bundan sonra ülke gelişiminde payı olacak yeni üniversite kampuslarının kurulmasında yol gösterecek bir kaynak oluşturulmaya çalışılacaktır. Ülkemizde mevcut üniversite kampuslarının, mevcut nüfusunun, yeni bilim alanlarının ve buna paralel genişleyen öğretim kadrosu ve öğrenci nüfusunun artmasıyla ne derece büyüme- gelişmeye açık olduğu, ve bu büyüme- gelişmeyle birlikte ortaya çıkacak sorunlar belirlenmeye çalışılacaktır. Ülkemizin belli bölgesinden seçilen yedi üniversite kampusunun mekansal analizleri yapılacak ve elde edilen veriler kampus planlamasında kullanılabilecek temel kriterleri oluşturmaya yardımcı olacaktır. Üniversite kampuslarını oluşturan fiziksel yapıların zaman içerisinde yeni gelişmelere uyum sağlayabilmesi, ihtiyaca göre değişime adapte edilebilmesi, gelecek nesillere hizmet vermesi, üniversitenin statikliğini sürdürmesi açısından önemlidir ki, seçilen yedi üniversite kampusunun değerlendirme ve analiz çalışması sonucu bu konuya da ışık tutulabileceği düşünülmektedir. Çalışmanın sonucunda elde edilecek bilgilerin, farklı noktalarda ele alınıp yeni araştırmalara ve bilgi üretimine katkıda bulunmaya çalışılacaktır Çalışmanın Kapsamı Üniversitenin tanımı, toplum içindeki işlevi, evrensel bir anlatımla açıklanabiliyorsa da, her toplumun yapısal özelliğine ve amaçlarındaki farklılığa göre üniversitelerinin örgütlenmesinde de farklılıklar gözlenebilir. Bilim dallarının süratle çoğalması, disiplinler arası ve disiplinler üstü ilişki ve eğitimin önem kazanması sonucu olarak, farklı disiplinlerin birbirine daha yakınlaşması yeni üniversite organizasyonlarının oluşumuna sebeptir. (Kortan, 1981) 2

16 1. GİRİŞ Ayda BİLGİN Ülkemizde üniversite kampusları, dünyadaki diğer üniversite kampuslarını oluşturan evrensel kriterlerin yanı sıra, ekonomik ve sosyal koşullara bağlı olarak farklı işlevlerde yüklenmiştir. Üniversite, kurulduğu kentlerin ekonomik yapısını ve toplumsal morfolojisini değiştirecektir düşüncesi ile kente üniversitenin kazandıracağı prestij ve kentin ticari hayatına sağlayacağı hareketlilik ümidi bulunmaktadır.(birkan, 1972) bu anlamda, yer seçimi kriterlerinin üniversitelerimize olan etkisi çalışmanın kapsamında olacaktır. Gelişmiş bölgelerde halkın eriştiği eğitim düzeyinin yüksek oluşu ve kentlerdeki kültürel aktivitenin gelişmişliği sonucu, üniversitenin kentlerden uzaklaşmasının toplum yaşantısına etkisi olumsuz yönde olmayabilir. Diğer taraftan, ülkemizde az gelişmiş bölgelerin merkezlerinde kurulacak üniversitelerin kent ile bütünleşmesi kaçınılmaz bir zorunluluktur. Ulaşım ve iletişim olanaklarının bu kentlerde yeterince gelişmiş olmaması, kent dışı kampusların, kent üzerindeki sosyal ve kültürel etkilerini büyük ölçüde azaltacaktır. Bunun sonucunda, bölge halkı, kampus yaşantısına devamlı olarak yabancı kalacak, kampusta ve kentte yaşayan toplulukların bütünleşmesi iyice güçleşecektir. Çalışma kapsamında, üniversitelerin ulaşım ağları, kent ile olan bağlantıları, ulaşım kolaylığı, yaya ölçeğinde üniversitelerin yerleşim modelleri incelenecektir. Eğitimli nüfusumuzun artışıyla birlikte üniversitelerden beklentilerin artması kaçınılmaz bir sondur. Araştırma imkanlarının artmasını, teknolojinin gelişimiyle kolaylaşan hayatın öğretim mekanlarına da yansımasını, üniversitenin gelişen teknolojiyi takip etmesini, hatta gelişen teknoloji merkezleri olmasını bekleyen bir kullanıcı kitlesi mevcuttur. Üniversiteler, büyüme ve gelişmeye açık, esneklik ve değişebilirlik kriterlerine sahip olmalıdır. Çalışma kapsamında, büyüme modellerine göre üniversiteler incelenecektir. Araştırmada model alınan 70 sonrası üniversitelerinin, evrensel kriterler çerçevesinde incelenmesi ve varılacak sonuçların ülkemizde bundan sonra kurulması düşünülen üniversitelere planlama aşamasında kaynak olması açısından önem arz edebileceği düşünülmektedir. 3

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ayda BİLGİN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Tekeli (1972), Üniversitelerin Yer seçimi kararlarına esas teşkil edecek politik düzeydeki kararları dört madde ile açıklamıştır; a. Üniversitelerin merkezleşmesi (büyükkent merkezlerinde kurulması) veya çevreselleşmesi (bölge merkezi şehirlerde kurulması) kararlarının belirlenmesi, b. Üniversitelerin yerleşme kademelenmesinde, kurulacağı şehrin kademe ve temel ekonomisinin belirlenmesi, c. Üniversitelerin yer seçimi kriterlerinin, bölgelerarası dengesizliğe etkisinin belirlenmesi, d. Üniversitelerin kurulduğu bölgeye değişim ve kalkınma açısından getirilerinin belirlenmesi Tekeli (1972), Üniversitelerin yer seçiminde sosyal sistemin seçmelerine göre çeşitli hedefler konulduğu, belirlenen hedef doğrultusunda yer seçimi kararlarında değişim olabileceğini vurgular. Yer seçimi kriterlerinin ülkeler arası farklılık göstermesinin tek sebebi belirlenen hedeflerin farklılığı değil; sınır faktörlerinin gösterdiği farklılıklar olarak tanımlar. Linde(1971), Turcan(1996), üniversite kampus yerleşim modellerini 6 sınıfta toplamıştır. Bunlar; 1. Moleküler tip yerleşim 2. Yaygın tip yerleşim 3. Lineer tip yerleşim 4. Ağ tipi yerleşim 5. Haç tipi yerleşim 6. Merkezi tip yerleşim Karaaslan(1979), üniversite kampuslarında uygulanan farklı yerleşim modellerinden doğan farklı büyümeleri 4 başlık altında toplamıştır. 1.Kendiliğinden büyüme 2.Lineer(doğrusal) büyüme 3.Tek merkezli büyüme 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ayda BİLGİN 4.Moleküler büyüme 1933 yılında CIAM ın ( Congres Internationaux d Architecture Moderne) Atina da yapılan toplantısında, planlama kararı olarak bölgelemenin öncülüğünü yapan Tony Garnier in Endüstri Kenti Projesi örneği ve Modern Hareket in en önemli yapıtlardan biri olan Le Corbusier e ait Işıklı Kent Projesi örneği ile benimsenmiştir. Garnier, çağdaş kent planlaması örneği ile kenti, çalışma, barınma, sosyal faaliyetler ve ulaşım gibi kentin çağdaş gereksinimlerine başarılı çözümler getirmiş; kenti bölgelerin birbirini etkilemeden gelecekte olabilecek gelişmelerini de projesinde tasarlamıştır. Le Corbusier ise, çağdaş kent projesi tasarımında belirlediği dört ilke ile yola çıkmıştır. Bunlar; Kent merkezindeki tıkanıklığı gidermek, Yoğunluğu arttırmak, Dolaşım ortamını arttırmak, Parkları ve açık alanları arttırmak tır. CIAM de alınan kararlar doğrultusunda kenti ve üniversite kentini oluşturan dört ana işlevi akademik, barınma, ortak kullanım alanları bölgesi ve ulaşım düzenisınıflandırıp her birini kendi dokusunda incelediğimizde içlerinde barındırdıkları fonksiyonları net bir biçimde tanımlayabiliriz. Akademik bölge Ortak kullanım alanları Barınma bölgesi Ulaşım düzeni Bölgeleme ilkeleri kullanılarak tasarlanmış olan Surrey Üniversitesi nde (İngiltere) kampus üç bölgeden oluşmuştur. Akademik bölge, barınma bölgesi ve ortak kullanımlar bölgesi olarak ayrılan, lineer yerleşim modeli uygulanmıştır de Almanya da tasarlanan Bochum üniversitesi de yine üç bölgeden oluşan üniversitelere örnektir. Akademik bölge, barınma bölgesi ve ortak kullanımlar bölgesi olarak ayrılan, lineer-konsantrik yerleşim modeli uygulanmıştır.1962 de İngiltere de Bath Üniversitesi nde kampus iki bölgeden oluşmuştur. Akademik ve sosyal bölgeden oluşan üniversitenin yerleşim modeli lineer uygulanmıştır. (Kortan, 1981) 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ayda BİLGİN Ulaşım sistemlerinin organizasyon tekniklerini ise dört grupta inceler ve bunların kişisel farklılar gösterdiğini belirtir. Todd a göre ulaşım sistemi, lineer, gridal, ışınsal ve organik yapılı olarak adlandırılmıştır. Bu konuda bir başka araştırmacı Lynch ise ulaşım sistemini üç başlık olarak kabul etmiş ve bunları, gridal, ışınsal ve lineer olarak tanımlamıştır. M Skrzypczak- Spak, insanların yürüme eylemiyle ilgili olarak verdiği bulguları sıraladığında; Maksimum elverişli yürüme zamanının 30dakika, Yürüme hızının ise, kişiye göre değiştiğini, bunları genele indirgediğinde ise, İşçiler için, 5km/saat, Yetişkinler için, 4km/saat Yaşlılar, anne ve çocuklar için ise 2.5km/saat olarak belirlemiştir. Kent yerleşimlerinin geçmiş yıllardaki performansı, boyutları incelendiğinde elde edilen sonuçlar, yaklaşık 800m. çapında ki bir alanı kapsayan yerleşimlerin yaya olarak ulaşımını sağlayan bir kişiye optimum hizmeti sunduğunu göstermiştir. Yaya ulaşımı ile en uzak mesafeye yorulmadan, rahat ve hızlı, yani kabul edilebilir bir zaman sürecinde, bu yaklaşık olarak 12dakikadır, yürünebilir. Üstelik yaya olarak gezinti yapıldığı sırada, etraftaki diğer yayalar, meydanlar, vb. gibi kenti oluşturan pek çok öğe ile olumlu ilişkiler kurulabilir. (Kortan, 1981) 6

20 3. MATERYAL ve METOD Ayda BİLGİN 3. MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Çalışmada Doğu Akdeniz Bölgesi ve çevresinde bulunan yedi üniversite kampusu; Adana Çukurova üni., Mersin üni., Hatay Mustafa Kemal üni., Kahramanmaraş Sütçü İmam üni., Gaziantep üni., Niğde üni., Kayseri Erciyes üniversitesini kapasite, ulaşım ağları, yerleşim ve büyüme modeli bakımından değerlendirilmek üzere araştırmanın ana materyalleri, incelenecek olan yedi üniversitenin kampus planları olarak belirlenmiştir. Araştırma evrenini oluşturan üniversitelerin gerekli alan etüdlerini yapabilmek için farklı ölçeklerdeki planlarından yararlanılmıştır. Gaziantep, Hatay- Mustafa Kemal, Kahramanmaraş-Sütçü İmam, Kayseri-Erciyes, Niğde, Mersin ve Adana-Çukurova Üniversitelerinin halihazır vaziyet planları autocad çizimlerinden yararlanılmıştır. Dünya üniversitelerinin vaziyetini, plan şemalarını örnek olarak incelemek için mevcut üniversitelerin web sitelerinden yararlanılmıştır. İlk üniversitelerin oluşum şemaları, tarihsel süreç içerisinde üniversitelerin dünyada ve ülkemizdeki artışını sayısal değerlerle gösteren şemalar; araştırma evreninin kampus büyüme tiplerini, yerleşim modellerini gösteren şemalar; üniversite kampuslarının mekansal analiz tablolarından da çalışma alanlarının değerlendirilmesi aşamasında yararlanılmıştır. Yapılacak çalışma çok kapsamlı bir araştırma gerektirmektedir. Resmi kurumlarla yazışmalar yapılacak, gerektiğinde bu kampuslar gözlem amacıyla ziyaret edilecektir. Resmi kurumlardan talep edilecek gerekli evraklar ve projeler; üniversitenin akademik birim ve personelini sayısal değerlerle belirten evraklar ve üniversite kampus yerleşimlerini tanımlayacak olan, gerekli ölçeklerdeki vaziyet planlarıdır; yerinde çekilecek fotoğraflar, üniversiteleri tanımlamakta, mevcut durum analizlerinde kullanılacaktır. 7

21 3. MATERYAL ve METOD Ayda BİLGİN 3.2. Metod Araştırmanın kuramsal boyutunu, çerçevesini, üniversite, kampus, kampus yerleşimleri, planlama gibi anahtar sözcükler kullanarak yapılan literatür taraması, internet bilgi ağı web siteleri taraması, kütüphane katalogları, konuya değinilen makaleler, türkçe ve yabancı kaynaklı kitapların indeksleri, kaynakçaları oluşturmaktadır. Araştırmada mevcut üniversite kampusları durum saptaması yerinde gözlem, literatür taraması, yazılı resmi evrakların talebi ve yazışmalar yapılarak ilerletilecek; üniversitelerin tarihsel gelişimlerini, akademik birimleri, akademisyen sayıları, öğrenci sayıları, buna paralel kampus yapıları, bunların artışları ve bu spontane gelişen yapıların konumlanışları yazılı dokümanlarla incelenecek, fonksiyon şemaları haline dönüştürülecek, işlev akışları ve bunlar arasındaki hiyerarşi belirlenecek, varsa mimari karmaşa daha net görülecektir. Fiziki ölçümlerle de olması gereken standartlar belirlenecektir. Bu araştırma değerlendirme çalışmasıdır. Değerlendirme genel ve fiziki olarak, araştırma evrenini belirleyen kampus üniversiteleri -yukarda belirtilenüzerinde kapasite, ulaşım ağları, yerleşim ve büyüme modeli bakımından gözlem, kullanıcılar üzerinde mülakatlar olarak yapılacaktır. Kampus üniversiteleri, genel yerleşim esasları, arsa özelliğinden doğan sınırlamalar, bunların etkileri, ekonomik sınırlamalar, büyüme modeli esasları(modüler koordinasyon) ve etapları, tasarım ilkeleri ve ileriki yıllara adaptasyonu, kampus ihtiyaç programının belirlenmesi başlıkları altında yapılacak gözlem, mülakat, fiziki ölçümlerden elde edilecek verilerin analizleri değerlendirme çalışmasının sonucunu ortaya koyacaktır. 8

22 3. MATERYAL ve METOD Ayda BİLGİN Bilgi Toplama Ön çalışmada yapılan literatür taraması, yerinde gözlem, yazılı resmi evrakların incelenmesi, ilgili kurumlarda konuya hakim kişilerden edinilen bilgiler Girdiler Yapılan ön çalışmanın sonucunda değerlendirmede kullanılacak çalışma alanıyla ilgili bilgilerin ortaya konması Araştırma Alanını Tanımlayan Materyaller Vaziyet planları, topografyası, iklimsel verileri, çevresel verileri, ulaşım ağları, mevcut alan analizi Konuyla İlgili Örnekler İlk üniversitelerin oluşum şemaları, tarihsel süreç içerisinde üniversitelerin dünyada ve ülkemizdeki artışını sayısal değerlerle gösteren şemalar; araştırma evreninin kampus büyüme tiplerini, yerleşim modellerini gösteren şemalar; üniversite kampuslarının mekansal analiz tabloları Problemin Belirlenmesi Kullanım sonrasında ortaya çıkan tasarım hatalarının konuyla ilgili edilen bilgiler doğrultusunda ortaya konulması Değerlendirmede Kullanılan Yöntem Nicesel özelliklerin değerlendirilmesi Fiziki ölçümler Çevresel ve işlevsel performans analizi Çıktılar Değerlendirme sonuçları ve öneriler Şekil 3.1. Değerlendirmede Uygulanacak Metod 9

23 3. MATERYAL ve METOD Ayda BİLGİN Çalışmanın Amacı: Ülkemiz kampus üniversite planlarının yerleşim modelleri analizi Boyutu: Yerleşme ve bölgeler düzeyinde Alan çalışması: Gaziantep, Hatay-Mustafa Kemal, Kahramanmaraş-Sütçü İmam, Kayseri-Erciyes, Niğde, Mersin ve Adana-Çukurova Üniversitelerinin kampusları Uluslararası üniversite kampus örnekleri Alan çalışmasında tiplerin belirlenmesi: Büyüme modelleri Yerleşim modelleri Bölgeleme Ulaşım düzeni Alan çalışmasında analizlere temel olan faktörler: Yaya sirkülasyonları Ulaşılabilirlik Büyüme Motorlu araç sirkülasyonu Fonksiyon grupları Kullanılan fonksiyonel alanlar : Akademik bölge Barınma bölgesi Ortak kullanımlar bölgesi Ulaşım Yardımcı fiziksel alanlar Kullanılan teknikler ve görsel anlatımlar: Çalışma alanı vaziyet planları Uluslararası üniversitelerin örnek planları Fotoğraflar Bulguların sentezi sonucunda varılan sonuç ve öneriler Şekil 3.2. Çalışmada Uygulanacak Metodun Akış Diagramı 10

24 Şekil 3.3. Ülke Sınırları İçerisindeki Araştırma Alanı 11

25 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Üniversite kelimesi Latince üniversitas kelimesinden gelmekte, evrensellik, genellik, gelişerek bütün bilgileri kapsayan anlamını taşımaktadır. Yine latince üniversitas kelimesinin bir diğer anlamıda, bağımsız tüzel kişiliğe sahip ve müşterek çıkarları olan kişiler topluluğu dur. Tarihsel süreçte üniversite kavramı biraz daha geniş anlamlar içermiştir. Bunlardan ilki, öğretmen ve öğrenci birliği, bir diğeri bilim birliği dir. Bugün üniversitelerimizin taşıdığı anlam (Universitas Literarum) Bilim Birliği dir. Üniversite kavramına pek çok farklı kişi, farklı dönemlerde ve farklı yerlerde farklı anlamlar, işlevler yüklemiştir. Bunun nedeni, üniversitenin uygun üniversite modeli adı altında tek bir modelle ifade edilemeyeceğidir. Üniversite kavramı, bilim dalının öğretildiği, tartışıldığı, araştırıldığı ve elde edilen bulguların yayınlandığı bir ortamın ifadesidir. Bu tanımnda belirtilen dört işlevden birinin eksikliği, o ortamı üniversite kavramının dışında bırakacaktır. (Derman, 1990) Üniversite kavramının bir başka tanımı ise, toplumun bilimsel araştırma ve yüksek düzeyde yetişmiş uzman işgücü yetiştirme gereksinimini karşılamak üzere kurulan kurumdur. (Ozankaya, 1990) Üniversite kavramı, bilimsel üstünlüğün, akademik yeteneğin, yönetim ustalığının gösterildiği ortamın ifadesidir. Bu ortam, dünyaya geniş açıdan bakan, ögürlüğünü kazanmasını ve korumasını bilen insan yetiştirmek için kurulmuştur. bu özgür ortamı sağlamak içinse özerklik şarttır. Bilimsel özgürlük, özerkliğin getirisidir. Uluslararası Üniversiteler Birliği nin tarihleri arasında yapmış olduğu toplantıda, üniversitelerin özerkliğinden bahsedebilmek için özerklik kriterleri adı altında beş madde belirlemiştir. Alınan bu karara göre üniversitelerin özerkliği; a. Bir üniversite kendisini ilgilendiren bütün seçim ve atamaları bizzat kendisi yapmalıdır. b. Okutacağı öğrencilerin seçimi tümüyle bizzat kendisine ait olmalıdır. 12

26 c. Eğitim programlarını bizzat kendisi hazırlayabilmeli, vereceği diploma ve belgelerin hangi düseydeki bilgi ve maharet kaşılığı verilmesi gerektiğini kendisi tayin etmelidir. Bunlar, kanun, tüzük ve yönetmeliklerle belirlenmiş olsa da, hazırlanmalarında temel sorumluluk ilgili üniversiteye verilmiş olmalıdır. d. Araştırma programlarını istediği gibi düzenleyebilmelidir. e. Kendisi bütçesini geniş yetki sınırları içerinde istediği gibi kullanabilmelidir. (Gökçe, 1990) Ülkemizde üniversitelerin özerkliği ile ilgili olarak 1946 da 4936sayılı kanun, 1960 da ise bu kanundaki eksiklikleri gidermek üzere 115sayılı kanun çıkarılarak, üniversitelerimize bilimsel ve idari özerklik getirilmiştir. (Gökçe, 1990) Ülkemizde yaklaşık her on yılda bir düzenlenen Üniversiteler Kanunu, 1973 ve daha sonrada 1981 yıllarında yeniden düzenlenmiştir de çıkarılan kanun, ülkenin içinde bulunduğu toplumsal, ekonomik ve siyasal bunalım sonucunda yaşanan olaylarda birinci sorumlu üniversiteler görülmüş ve yükseköğretimin yeniden biçimlendirilmesi için gerekli düzenlemeler kanunda yer almış ve ülkemizdeki üniversitelerin özerklikleri ve özgürlükleri ellerinden alınmıştır. Ülkemizde, 2547 yasa numarası ve tarihli resmi gazetede yayınlanan yükseköğretim kanunda der ki; Üniversite, bilimsel özerkliğe ve kamu tüzel kişiliğine sahip yüksek düzeyde eğitim- öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlık yapan; fakülte, enstitü, yüksekokul ve benzeri kuruluş ve birimlerden oluşan bir yükseköğretim kurumu olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizde, üniversitenin kalkınma planındaki tanımında, en üst seviyeli insan gücünün ve bilmsel araştırma alanlarının istediği elemanları yetiştiren eğitim kademesidir. Tarihsel gelişim içinde toplumların geçirdikleri sosyal, ekonomik ve teknolojik evrim paralelinde eğitim teknolojisi de; buna bağlı olarak mekan ihtiyaçları ve mekan organizasyonları da değişim göstermiştir. Yüksek öğretimde dinsel veya askeri denetim altında başlayan hoca-öğrenci iletişimi birebirken, toplumsal gelişime paralel olarak, öğrenci sayısının artması ile bir hoca-çok öğrenci biçiminde öğretimin başlaması ile derslik tipi mekan oluşmuştur. Geçirilen 13

27 toplumsal evrimler paralelinde (eğitimin laikleşmesi, burjuva devrimi, endüstri devrimi, askeri ihtiyaçlar, nüfus patlaması) giderek yüksek öğretim şehir içinde gelişen merkezlerde eğitime özel yapılarda yapılmaya başlanmış, kolejler, fakülteler ve üniversiteler doğmuştur. Eğitim teknolojisinin ilerlemesiyle tüm ihtiyaçlarını bir sitede karşılamaya yönelik, bugünkü anlamda KAMPUS tipi öğretim biçimi, Amerika dan esinlenerek oluşturulmuştur. (Ersoy, 1981) 4.1. Kent Üniversitesi Kavramı Üniversiteler, ilk olarak kent içine kurulmuş, kuruldukları dönemin manastır mimarisinden önemli ölçüde etkilenmiş, içe dönük mimari anlayışını benimsemiş yapılar olarak kentteki yerini almıştır. Zamanla, yalnızca eğitim amaçlı inşa edilen mütevazi üniversite yapılarının yerini 15.yy. dan itibaren, tam teşekküllü derslikler, kütüphane, şapel, oditoryum ve diğer mekanlar- kompakt binalar almıştır. Ortaçağ kentlerinde, kentsel bir kurum olarak ortaya çıkan üniversite yapıları, günümüzde de bu niteliklerini sürdürmektedirler. Kent içi üniversite yapıları diğer kurumsal binalardan farklılık göstermezler. Kent içinde dağınık olarak konumlanan bu eğitim yapılarının bazıları, zamanla kentin prestij yapıları olmaktadır. Kent içinde yönetici zümrenin himayesinde gelişen üniversite yapıları, düzensiz ve yoğun bir görünüme sahiptirler. Bu düzensizliğin ve yoğunlaşmanın nedeni, o dönemde kısıtlı kent sınırları içinde üniversite binaları için temin edilmesi gereken arsanın bulunmasında yaşanan zorluklardır. Üniversitelerin bütünsel bir biçime dönüşmesi düşüncesi, aslında ilk kolejlerin fiziksel kurgularında tohumlanan, ancak Avrupa kentlerinin sıkışık kentsel ortamında biçimlenmesi zaman alan bir olgudur. 16.yy. la kentiçi üniversite yapılanın kolej tipolojisinden çıktığı ve kent içi yapı adalarına dağıldığı görülmektedir. Campos, İngiliz ütopyası olarak adlandırdığı İngiliz üniversitesinin, Oxford ve Cambridge paradigmalarında da görüleceği üzere, kentsel doku içindeki kolejlerin büyümesi ve çakışmasıyla birlikte kentin bütünleştiği bir ütopyayı pekiştirdiğini belirtmektedir. (Sönmezler, 2003) 14

28 Kortan, kent üniversitelerinin geleneksel bir şekilde kentin içinde ve merkezine yakın yer almasında büyük yararlar olduğunu belirterek, bu yararların bazılarını öğrencilerin kentlilerle kaynaşması- sosyal bütünleşme- onların kent içindeki yaygın eğitim yoluyla da gelişmelerini tamamlamalarını; kentlerin ise üniversitenin eğitim ve entelektüel ortamında, kütüphane, oditoryum, spor salonları gibi olanaklarından yararlanmaları olarak özetlemektedir.( Kortan, 1981; Turcan, 1991) Kent merkezinde kurulan üniversitelerin, halktan kopuk, yalıtılmış ve kendi içine dönük üniversite anlayışının önüne geçmesinin, kente sağlayacağı sosyal ve kültürel etkilerinin büyük ölçüde artacağı, böylece halkın, üniversite yaşantısına devamlı olarak dahil olacağı, kampus - kent nüfusunun bütünleşmesi ile aydın-halk ilişkisinin kurulacağı düşünülmektedir Toplumdaki Yeri ve Rolü Ortaçağ kentlerinin en büyük avantajı üniversitelerin kent içinde kurulu olmasıdır. Bu o dönemin olumlu ve önemli bir özelliğidir. Halka açık üniversite anlayışının bu dönemde uygulanması; üniversitede yapılacak tartışmalarda halkında katılım hakkı olması ve günümüzdeki seminer anlayışının o çağın şartlarındada uygulanıyor olması, üniversitenin ortaçağ dönemi toplumu üzerindeki etkisini apaçık gözler önüne sermektedir. Halk yapılan tartışmalarda tartışma konusu dışındada çeşitli bilim alanlarından merak ettiklerini sorabilmekte, bilgi alışverişinde bulunabilmekte ve bilgi dağarcığını üniversite sayesinde geliştirebilmektedir. Rönesans dönemine gelindiğinde üniversitelerde öncelikli din adamı yetiştirme amacı yerini toplumsal insan yetiştirmeye bırakmıştır. Bu dönemde bilime verilen önem artmış, bilim dallara ayrılarak kuramsallaştırılması sağlanmıştır. Dönem anlayışında bilim bilim için yapılmalıdır savunulmuştur. Üniversitelere olan talep her geçen gün artmaktadır. Daniel Bell, üniversitelerin toplumdaki önemini şöyle dile getirmektedir:...artık endüstri yada ticaret girişimlerinin değil, üniversite ve araştırma örgütlerinin anahtar-kurumlar olacağı bir endüstri-sonrası toplumuna doğru gidiyoruz. ( Kortan, 1981) 15

29 Sönmez in ifade ettiği gibi üniversitenin toplumdaki rolünü hem niceliksel hem de niteliksel olarak değerlendirmek gerekir. Üniversitenin niceliksel görevi, toplumun ihtiyaç duyduğu insan gücünü sağlamak, bilgi stokunu genişletmek ve bunu gelecek nesillere aktarmak iken uzun vadede daha önemli olan niteliksel görevi de yeni değerler teklif ederek toplumun ufkunu açmak ve genişletmektir. (mim.dergisi,sayı:12, 1972) Keleş e göre, üniversite kurulacak kentlerde, kitaplık, tiyatro, konser salonları, seminer ve konferans yerleri, eğlence olanakları ve benzerlerinden oluşan bir kültür ve bilim ortamından başka üniversitenin, bir değiştirici güç rolü oynayabileceği asgari bir ruhbilimsel ortamın da aranması gerekir. Aksi halde, halküniversite yabancılaşması kaçınılmaz olacaktır. (mim.dergisi,sayı:12, 1972) Keleş in ifadesiyle, üniversite-kent ilişkilerinde asıl önemli olan, kentin üniversiteye verdiği değil; fakat ondan aldığı, daha doğrusu alabildiği, almayı reddetmediği fikir, düşünce ve araştırma ürünleridir. Bunlar, üniversite topluluğunun bir tüketiciler grubu olarak kentte ve bölgesinde yarattığı talep, gereksinme duyduğu çeşitli hizmetlerin arzını özendirici etkileri, kente getirilen kültürel canlılık, üniversite ile kent arasındaki temasların dolaylı ve dolaysız etkileridir. Yüksek öğrenime gereksinme duyan kent ve bölge insanının, bu hizmete yakınlarında sahip olmanın sağladığı fırsat eşitliği de bunlara eklenebilir..(mim.dergisi,sayı:12, 1972) Üniversitenin tarım, hayvancılık, tıp ve mühendislik gibi alanlarda, bulunduğu kentin ve bölgenin bir ihtiyaç giderme merkezi olduğu da unutulmamalıdır. Daha da önemlisi, bunlara, özellikle az gelişmiş ülkelerde, üniversiteden bir değiştirici güç (change of agent) rolü oynamasının beklendiğini de eklemek gerekir.(mim.dergisi,sayı:12, 1972) Üniversiteler yalnız meslek eğitimi veren kurumlar olarak tanımlandırılmamalıdır; üniversite bilimin araştırıldığı, kişiye düşünmeyi, farklı konularda kendi başına karar vermeyi, fikir sahibi olmayı öğretir. (Velidedeoğlu, 1990) Üniversiteler, toplum hâkimiyetinde, topluma yararlı hizmet vererek kendilerini geliştirebilir ve varlıklarını bu yolla devam ettirebilirler. Topluma yarar, uyum dan kasıt; toplumun ihtiyacı olan insan gücünü, gerekli olan bilgi stokunu 16

30 sağlamak, bu bilgiyi geliştirmek ve daha sonraki nesillere, gelecek tpoluma olduğu gibi aktarabilmektir İşlevleri Dünyanın farklı ülkelerinde, farklı ihtiyaçlar ve beklentiler nedeniyle kurulan üniversiteler, kuruluş şekilleri ne olursa olsun gelişim sürecinin sonunda aynı amaç için hizmet vermişlerdir. X.yüzyılın başlarında tıp öğretimi veren üniversite; bu yüzyılın ortalarında ve XII. yüzyılın başlarında insanlığın felsefe, ilahiyat, hukuk gibi alanlardada bilgi merakını giderebilmek için öğretim alanlarını genişletmiş, yeni üniversiteler kurulmuştur. XIX. yüzyılda üniversite sadece öğretim ve öğrenim alanı olmaktan çıkmış, temel bilimsel araştırmada üniversitelerin işlevlerinden biri halini almıştır. Bunda İskoç üniversiteleri ve Homboldt öncü olmuş, bu üniversitelerin etkisiyle önce Almanya olmak üzere tüm dünya ülkeleri üniversitelerinde başlıca işlev olarak araştırma benimsenmiştir. Avrupa daki gelişmelere sonradan yetişen yeni ülke Amerika da üniversiteler topluma hizmet vermeyi işlev edinmişler ve bu konuda öncülük etmişlerdir. Bunların başında Wisconsin üniversitesi gelmektedir. Burada amaç; üniversitenin topluma öğretim dışında uygulama araştırma projeleri, sağlık hizmetleri, sanat etkinlikleri, spor aktiviteleri gibi hizmetleri sunmayı amaçlamaktadır. Üniversitelerin farklı amaç ve fonksiyonları olduğunu söyleyen ve bunları ana başlıklarıyla tanımlayan bilimadamlarının birkaçını örnekledirecek olursak; King, üniversitelerin fonksiyonlarını; kültür aktarma, bilimsel araştırma yapma, meslek edindirme, milli egemenliğe bekçilik yapma, toplumu ve ekonomiyi etkileme olarak belirlemektir.(king, 1967; Türeyen) Wilson, üniversiteleri, öğretim ve araştırma merkezi dir; kamu liderliğinden sorumlu kurumdur olarak değerlendirmektedir.(leonard, 1969; Turcan, 1996) Kavak, üniversitenin fonksiyonlarını, öğrenim-öğretim, araştırma ve toplum hizmeti olarak belirliyor. 17

31 Frankel, üniversitelerin amaç ve fonksiyonlarını, geçmişi muhafaza etmek ve objektif olarak geçmişin eleştirisini yapmak, çeşitli meslek ve hizmet alanlarında eleman yetiştirmek, danışma hizmeti, bilgi üretmek ve ekonomik yönden önemli arştırmaları yapmak olarak tanımlamıştır.(varış, 1972) Üniversiteyi tanımlayan, taşıdığı fonksiyonları farklı başlıklar altında açan pek çok görüş vardır. Bu görüşler doğrultusunda varılacak olan sonuç, üniversitenin değişmeyen temel fonksiyonları; öğrenim, öğretim ve araştırma-geliştirme olmasıdır. Öğrenim fonksiyonu; kişinin çeşitli meslek ve hizmet alanlarında öğrenim yapması olanağıdır; bilgi, beceri ve yetenekleri geliştirme, öğrenim gördüğü alanda uzman olma ve uzman işgücü gereksinimine karşılık ihtiyaç duyulan nitelikli eleman yetiştirme; öğrenim sonunda kişinin toplum içindeki kullanılma yerlerinin belirlenmesi, yine üniversitelerin işlevidir. Öğretim fonksiyonu kapsamında; topluma öğrenen, araştıran ve bilimsel çalışmalar sonucu varılan gerçekleri sunan, gelişme, değişme ve kalkınmada topluma öncü kurum olan üniversite, toplumu yönlendirme işlevinide üstlenmiştir. Araştırma-geliştirme fonksiyonu, ortaya konulan probleme çözüm bulduğu gibi, açıkça görülmeyen problemleri de ortaya koyar. Araştırma-geliştirme projeleri ile yeni teknoloji üretimi sağlanır. Yeni teknoloji için gerekli olan yetişmiş insan gücü ve bilgi birikimi üniversitelerden sağlanmaktadır. Özetle, üniversiteler, ülkelerin kalkınması için gerekli insan gücünü yetiştirmek, bilim ve teknolojinin ilerlemesi için gerekli araştırmaları yapmak, yapılan araştırmaların sonucunu yaymak, bu sonuçlar doğrultusunda yeni araştırma konuları saptamak, doğal zenginlikleri ortaya çıkarmak, ülkenin sosyal ve ekonomik canlılığını sağlamak ve sürdürmekle görevlidir Tarihsel Gelişimi Tarihte üniversite ve üniversite kavramının ne zaman ve nerede başladığı ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Bunlardan ilki, ilk yükseköğretimin köklerinin Eflatun un Academia sına, Aristo nun Lyceum una dayandığıdır. İkincisi, ilk 18

32 öğrenim -öğretimin MS. II. ve III. yüzyıllarda Roma da hukuk öğretimi kurumlarında başladığıdır. Üçüncüsü, X. ve XI. yüzyıllarda İtalya da kurulan ve skolâstik eğitim veren Bolonga ve Salerno üniversitelerinin ilk olduğu, bir diğer görüş ise; Ortaçağ Avrupa sında modern üniversite kavramını ve üniversite kurumlarını Bolonga, Paris ve Oxford üniversitelerinin başlattığıdır. Bu dünemde öğretim ve öğrenim eksikliğini gidermek amacıyla kurulan ilk üniversite örneklerinin Çin Manastırları ve İslam Medreseleri nden esinlenerek oluşturulduğu ileri sürülmektedir. X. yüzyılda Ortaçağ Avrupa sında meslek eğitimi vermek için kurulmaya başlayan üniversiteler, bulundukları kentin adınıyla anılmışlardır. Günümüz üniversitelerinin ilk prototiplerini oluşturan bu üniversiteler, Kortan ın(1981) yaptığı araştırmada şu sıralamayı almıştır; Bolonga(1119), Salerno, Padua, Paris(1200 civarı), Cambridge, Oxford(1249), Prag(1348), Viyana(1365), Heidelberg(1386), Köln(1388), Leipzig(1409), Rostock(1419), Basel(1460), Tübingen(1477) vb. Ortaçağ dönemi Avrupa sında toplumu ikilemde bırakan iki güç odağı ki bunlar, papalık din otoritesinin temsili- ve kutsal Roma imparatorluğu- sivil otorite temsili- dur; toplum üzerinde etkili iki otoritedir. O dönemde üniversitenin bu iki güç odağından farklı olmasının sebebi, hukuk, tıp ve ilahiyat gibi önde gelen meslek dallarının öğretim ve öğrenimi aynı zamanda ve aynı mekanda verebiliyor olmasıdır. Ortaçağ dönemi ilk üniversite örneklerine bakıldığında Bolonga ve Paris üniversiteleri öncüdür, ancak yönetim modelleri birbirinden farklıdır. Bolonga üniversitesi, öğrenci loncasıdır. Eğitimcilerin ücreti öğrenciler tarafından karşılanmakta, eğitimciler öğrenciler tarafından denetlenmekte ve üniversite yine bir öğrenci tarafından yönetilmektedir. Paris üniversitesi ise kuramsal bir yapıya sahiptir. Ana öğretim alanı teolojidir ve papalığın onayına tabi olarak öğretim programlanmaktadır. Üniversite nüfusunun çoğunluğunu kilise mensubu eğitimciler ve öğrenciler oluşturmaktadır; bu sebeple krallıkça kendilerine özel haklara ve bazı imtiyazlara sahiptirler. Paris modeli etkisinde açılan üniversitelerle Bolonga etkisinde açılan üniversitelere bakıldığında Paris, Bolonga ya göre daha etkili olmuştur. Bunlara örnek olarak Oxford ve Cambridge verilebilir. Bu örneklerin sayısı 1500 lerde 58 i bulmuştur. Ancak bu üniversiteler araştırmaya yönelik değil, 19

33 mesleki insan gücü ihtiyacını karşılayan, meslek öğretim kurumları olarak Ortaçağ Avrupa sında faaliyet göstermiştir. (Turcan,1996) Kent içi üniversite anlayışı zamanla ihtiyaçları karşılayamaz ve tek yapı olarak tasarlanan üniversite yapıları yetersiz kalır; yapılar, büyüme veya çoğaltılma yoluyla ihtiyaca cevap verir duruma gelitirilmek istenir; ancak yapı çevrelerinde yeterli inşaaat alanı bulunmamaktadır. Bu nedenledir ki yeni yerleşim alanları bulunmaya başlanır ve kentin farklı bölgelerinde ve birbirlerinden uzak konumlarda yerleşik birimler şeklinde üniversite yapıları gelişim gösterir. XV. yüzyılda papalık kararnamesi yayınlanan iki üniversite, Almanya da Triere ve İskoçya da Saint Andreus tur. Triere Üniversitesi nin kurulacağı yer, binalar, kütüphane, alt yapı, organizasyon gibi pek çok ayrıntısının belirlendiği; Saint Andreus Üniversitesi nin kuruluşunun onaylandığı, üniversitenin kurulduğu yerde öğrencilere yetecek miktarda yiyecek bulunduğuna dikkat edildiği bu karanamelerde görülmektedir. (Turcan,1996) XVI. yüzyıla kadar üniversitenin üzerinde kilisenin etkin gücü bulunmaktadır. Ancak yılları bu gücün üniversiteler üzerindeki etkin rolunün azaldığı ve hatta yerini laik devlete bıraktığı dönemdir. Artık öğretim programları din adamlarının insiyatifinden çıkmıştır. Bu değişim yeni kurulan Avrupa üniversitelerinde kolaylıkla sağlanırken, mevcut üniversitelerde, değişim karşıtlarınında olmasından dolayı tartışmalara neden olmuştur. (Turcan,1996) XVII. yüzyıla kadar bilim kuramsallaştırılmamıştır. Buda bilim adamlarının bireysel çalışmasına, bazılarınında bilim dernekleri kurmasına sebep olmuştur. Derneklerde yürütülen çalışmalarda kesinlikle din, ahlak, metafizik gibi alanlarda çalışma yapılmamaktadır. Çalışmaların geneli doğa olayları, makinalar, mekanik uygulamalar ve deneylere dayanmaktadır. XIX. yüzyıla gelinirken Sanayi devrimininde etkisiyle üniversitelerde yeni öğretim düzenlemeleri yapılmıştır. Sanayi devrimi, teknoloji ve bilimin ilerlemesine sebep olmuş, bu dönemde fen ve mühendislik bilimleri, üniversitelerin öğretim programında yer almıştır. Bunun öncülüğünü ise Fransa da yeni kurulan Ecole Normale Superiuere Polytechnique üniversitesi yapmıştır. Bu girişimi ile Fransa XIX. yüzyılın başlarında dünyanın bilim merkezliği vazifesini yapmıştır. Yine bu 20