Üretim Sistemleri- Bölüm 2

Transkript

1 Üretim Sistemleri YÖNETİM AÇISINDAN ÜRETİM SİSTEMLERİ İşletmeci açısından, üretimin ekonomistler tarafından yapılan tanımını benimsemiştik. Buna göre üretim, yeni bir fiziksel varlık veya hizmet ile sonuçlanan bir fayda yaratmak amacı ile girişilen faaliyetler şeklinde tanımlanıyordu. Halbuki; bu noktaya kadar yaptığımız açıklamalarda ve verdiğimiz örneklerde hemen daima fiziksel varlık (yani mamul) üreten sistemlerden söz etmiş bulunuyoruz. Ancak; bu hizmet üretiminin daha az önem taşıdığı anlamına gelmemelidir. Konuların açıklanmasında ve somut örnekler vermede fiziksel üretim daha elverişli olduğundan böyle bir yol seçilmiştir. Bu bölümde üzerinde duracağımız üretim sistemleri konusunda da yukarıdaki kısa açıklamamızı hatırlamakta fayda vardır. Üretim sistemlerinin sınıflandırılmasına yine çoğunlukla fiziksel sistemlerden söz edilecektir. Fakat; herhangi bir tanım ve sınıflandırmanın kapsamına istendiğinde hizmet üreten sistemleri de katmanın çok kolay olduğu her zaman görülecektir. Örneğin, bir cins mamulden büyük partiler halinde çok sayıda üretmek ile bu mamulü ülkenin çeşitli şehirlerine dağıtmak arasında üretim yönetimi açısından an fark yoktur. Birincide ölçme birimi adet olarak mamul, ikincide ise taşınan ton/km. olabilir. Ancak bu da, ne planlama, ne de kontrol yöntemlerinde bir farklılık doğurmaz. Aslında bütün konularda; verilen tanım, kural, formül vs. nin hizmet sektörü için de geçerli olduğu veya bazı hallerde sadece basit bir adaptasyona gerek duyulabileceği unutulmamalıdır.

2 Fabrika; Fiziksel üretimin yapıldığı belirli ve sabit bir alan içinde yer alan bina ve tesisler olarak tanımlanabilir. Hizmet için belirli bir yerde üretilme zorunluğu yoktur. Bir şehrin sınırlan, ülkenin bölgeleri veya dünyanın her yeri hizmetin görüldüğü alan olabilir. Bu bakımdan hizmet üretiminde uzaklık, taşıma ve haberleşme sorunlarının daha fazla ağırlık taşıdığı ileri sürülebilir. Fakat günümüzdeki taşıma araçları ve haberleşme olanakları gözönüne alındığında, bir fabrika alanı ile birkaç ülkeden oluşan bir alan arasında pek önemli fark bulunmadığı söylenebilir. Kaldı ki, problem tiplerinin, modellerin ve çözüm yöntemlerinin tamamen aynı olduğu bilinmektedir. Örneğin, bir fabrika içindeki yarı mamul depolarının yerlerinin" saptanması ve malzeme hareketlerinin minimize edilmesi ile ülke çapındaki bir dağıtım modelinin kurulması arasında hiç bir fark yoktur. Taşıma ile ilgili resim

3 Fabrika ile endüstri kavramlarının genellikle eş anlamda kullanıldığı görülür. Birçok fabrikanın kapısında; otomotiv endüstrisi, çelik döküm endüstrisi, giyim sanayi vb. gibi isimler yer alır. Endüstri; belirli tipteki bir üretim faaliyetine verilen kollektif isimdir. Çelik, plastik, kimya, tekstil, ilaç vs. endüstrilerinin herbiri ayrı şirketlere ait fabrikalardan oluşur. Üretimin mal ve hizmet oluşu mamulün cinsi, fabrikanın durumu ve endüstri dalının özellikleri ile üretim yönetiminde görev alan elemanların bu konulardaki bilgileri arasında güçlü bir bağlantı bulunmadığı varsayılabilir. Aslında bu saydığımız faktörlerin çeşitli düzeylerdeki üretim, planlama ve kontrol faaliyetleri üzerindeki etkilerinin değişik olduğunu söylemek daha doğrudur. ÜPK nun üst düzeyinde yer alan müdür ve yardımcıları gibi elemanların üretimin niteliklerinden pek etkilenmeyeceği aşikardır. Zira bu düzeydeki yöneticiler bazı genel kurallara göre fonksiyonları delege etmek, uygulama hakkında verilen raporları gözönüne alıp düzeltici kararlar vermek sorumluluğunu taşırlar. Plan ve programları hazırlayan kişiler için de aynı yargıyı tekrarlamak mümkündür. Bir fabrikanın veya bir hizmet işletmesinin üretim plan ve programları tamamen aynı yöntemlerle yapılır. Üst düzeyde görev alan yöneticilerin bulundukları endüstri dalını tanımış olmaları hiç kuşkusuz bazı avantajlar sağlar. Fakat; bunun başarılı bir üretim yönetimi için gerekli koşul olmadığı ortadadır. Arçelik, madeni ev eşyaları,tei uçak motor, Otosan otomotiv, Beko elektronik ve Karabük demir-çelik endüstrilerinin birer parçasından ibarettir. Günümüzde büyük bir şirketin pek çok endüstri dalındaki fabrikalara sahip olması normal karşılanmaktadır. Örneğin, Koç Holding

4 ÜPK nun alt düzeylerine, yani ayrıntılarına inildikçe, üretim faliyetleri hakkında bilgi ve tecrübe edinmiş olmanın önemi artmaya a başlar. Zaman metot etütlerini yapanlar, standart zamanları ve işlem formlarını hazırlayanlar ve vb. içinde aynı yargıyı tekrarlamak mümkündür. Özellikle ÜPK nun hazırladığı programları uygulayan atölye şefi, ustabaşı gibi yöneticilerin, kullanılan makina ve yöntemler hakkında esaslı bilgi ve tecrübeye sahip olmaları önem taşır. Özetlenecek olursa; ÜPK nun üst düzeylerinde görev alan yöneticiler için üretim sisteminin niteliklerinin pek önem taşımadığı, genel planlama; yönetim tekniklerini bilmenin yeterli olacağı, alt düzeylere inildikçe ayrıntılar üzerinde bilgi ve tecrübe sahibi olmanın ağırlık kazandığı söylenebilir. Gelecek paragrafta kısaca üzerinde duracağımız üretim tiplerini ve bunları sınıflandırmada kullanılan kriterleri bu noktayı gözönünde tutarak incelemekte fayda vardır. Daha sonraki bölümlerde ele alacağımız konuların işlenişinde üretim tiplerinin pek önemli bir rolü olmadığı görülecektir.

5 2. 2. ÜRETİM SİSTEMLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Geniş kapsamlı, karmaşık ve özellikle ekonomik sosyal faaliyetlerle ilgili konularda yapılan sınıflandırmaların amacı; tanıtma ve bilgi vermeden öteye gidemez. Zira bu tür faaliyetlerin değişik kriterlere göre yapılan sınıflandırmalarında, bir elemanın birkaç sınıfta birden yer alması doğaldır. Üretim tiplerinin sınıflandırılmasında da aynı durumla karşılaşılır. Bu gibi konularda sınıflar esas alınarak genel kurallar çıkarma veya yöntemler geliştirme olanağı pek yoktur. Sınıflar arasında kesin çizgiler belirlemek ve bilimsel ayırma yapmak mümkün değildir. Bununla beraber ortak özellikleri topluca görme ve tanıma bakımından çeşitli kriterlere göre yapılan sınıflandırmalar üzerinde kısaca durmanın yararı vardır Üretim sistemlerini; üretim yöntemi, mamul cinsi, mamul miktarı veya üretim akışı kriterlerine göre farklı biçimlerde sınıflandırmak mümkündür.

6 1. Üretim Yöntemlerine Göre Sınıflandırma Üretimin oluşmasında uygulanan genel yöntemlere göre şöyle bir sınıflandırma yapılmaktadır: a. Birincil (= primer) üretim: Doğada mevcut ham maddelerin işlenmek veya kullanılmak üzere çıkarılması söz konusudur. Üretilen maddeler, yeryüzünde üretilen tüm mamullerin esasını oluşturduğundan bunlara temel ham maddeler adı verilir. Demir, bakır ve diğer madenler ile kömür ve petrol üretimi,. orman işletmeciliği, balıkçılık ve benzerleri primer üretim sınıfına girerler. b. Analitik üretim: Temel ham maddelerin bazıları daha sonra ayırıcı işlemlerle parçalanıp işlenerek çeşitli mamullere donüştürülür. Şeker pancarından şeker, ham petrolden benzin, fueloil, makina yağı vs., boksitten aliminyum, sütten yağ üretimi vs. analitik üretim sınıfına girer. Analitik üretimde ısıl işlem, elektro kimyasal reaksiyon ve damıtma gibi değişik teknikler uygulanır.. c. Sentetik üretim: Doğadan elde edilen temel ham maddelerin bazıları da birleştirici işlemlerle yeni mamullere dönüştürülür. Sentetik kauçuk, alaşımlı çelik, plastik, cam vb. mamuller sentetik üretim grubuna girerler. d.fabrikasyon üretim: Temel veya diğer ham maddelerden şekil verme yolu ile yeni mamuller elde edilmesidir. İmalat kelimesi ile belirlemek istediğimiz faaliyetler aslında fabrikasyondan ibarettir. Döküm, tornalama, pres kesme vb. yöntemlerle şekil vererek mal üreten sistemler. bu gruba girerler.

7 e. Montaj üretimi: Çeşitli ham madde, yarı mamul ve parçalar sistematik biçimde bir araya getirilerek karmaşık bir mamul üretilir. Otomobil, televizyon, traktör, buzdolabı montaj yolu ile üretilen mamullerdir. Bir montaj fabrikası ürettiği mamulleri oluşturan parçaların tamamını veya çoğunu diğer fabrikalardan hazır olarak alır. Montaj üretiminde önemli olan nokta; miktar ve özellik bakımından büyük sayılara ulaşan elemanların en ekonomik biçimde bir araya getirilmesidir. Günümüzdeki mamullerin karmaşıklığı, üretim miktarları ve kalite nitelikleri gözönüne alınırsa bunun kolay bir iş olmadığı derhal söylenebilir. Bir fabrikanın, üretim yöntemlerine göre tanımlanan yukarıdaki sınıflardan sadece birinin içinde olması şart değildir. Örneğin, bir demir - çelik fabrikasında hem analitik, hem fabrikasyon üretim vardır. Bazı parçalarını kendi atölyelerinde imal eden bir otomobil fabrikasında ise fabrikasyon ve montaj üretim yöntemleri uygulanır.

8 2. Mamul cinslerine göre Sınıflandırma Bazı hallerde, üretilen mamulün nitelikleri üretim sisteminin karakteristiklerinin belirlenmesinde fazla ağırlık taşır. Fabrika binasının yapısı, kullanılan makinalar, insangücü yapısı belirli tip bir mamule göre oluşabilir. Demir - çelik, kömür vs. üretimi böyledir. Mamule göre yapılan sınıflandırmada vereceğimiz örneklerin üretim yöntemine göre yapılan sınıflandırmada başka gruplar içinde yer aldığı gözden kaçmamalıdır. Mamule göre isim alan belli başlı üretim sistemleri şöyle sıralanabilir a.demir Çelik üretimi: Doğal kaynaklardan çıkarılan demir filizinin büyük fırınlarda eritilmesi ile demir veya çelik elde edilir. Ayrıca uygulanan çeşitli ısıi işlem veya katkı madde-leri ile alaşımlı çelikler de üretilir. Demir - çelik üretiminden havagazı," inşaatlarda kullanılan cüruf gibi yan ürünler de elde edilir

9 b. Kömür üretimi: Maden kömürü, linyit ve kok üretimi beraberce aynı grup içinde yer alır. Maden kömürü ve linyitin de doğal kaynaklardan elde edilme aşamasından geçmesi gerekir. Bundan sonra temizleme, yıkama, kırma, gaz alma gibi işlemler uygulanarak kullanılabilir hale getirilirler. c.kimyasal Maddeler üretimi: Çeşitli işlemlerle ham maddelerin kimyasal yapıları değiştirilerek yeni mamuller üretilir. Aşağı yukarı her üretim faaliyetinde mutlaka birkaç kimyasal işlem bulunduğundan hangi fabrikaların bu grupta yer aldığını belirtmek güçtür. Kimyasal işlemlerin büyük ağırlık taşıdığı üretim tiplerini kimyasal üretim grubu içinde varsaymak gerekir. Kimyasal üretimin belli başlı örnekleri şöyle sıralanabilir: 1 Ağır kimyasal mamuller; sülfirik asit, soda vb. 2. Gübre ve tarım ilaçları 3. Boyalar, 4. Patlayıcı maddeler, 5. İlaç ham maddelen, 6. Temizlik maddeleri, 7. Kozmetik mamulleri, 8. Fotoğraf malzemeleri ve elektronik kayıt bandları, 9. Plastik maddeler, 10. Tekstilde kullanılan her çeşit yapay elyaf.

10 d. Takım Tezgahları üretimi: Bir ülke endüstrisini yaratan en önemli unsur takım tezgahları olarak bilinen makinalardır. Takım" tezgahlannın üretildiği fabrikalara fabrika yapan fabrikalar denilmesinin nedeni budur. Torna, freze, planya gibi isimler alan takım tezgahlannın üretimi yüksek düzeyde teknik bilgi ve kalifiye insangücüne ihtiyaç gösterir. Uygulanan yöntemler açısından fabrikasyon ve montaj üretim lerinin bir karmasıdır. e. Elektriksel Araç - Gereç Üretimi: Elektrik enerjisi ile çalışan makina ve ev eşyaları ile elektrik üretiminde kullanılan sis-temlerin üretimidir. Birinci gruptaki mamuller standart olarak doğrudan tüketicinin kullanacağı şekilde ve büyük sayılarda üretilirler. Enerji santrallarının üreteçleri gibi ikinci gruba giren mamuller ise sipariş üzerine ve özelolarak imal edilirler. Her iki grupta da yüksek düzeyde teknik bilgi ve kalifiye eleman kullanma zorunluğu vardır. d. Elektronik Mamuller, Üretimi: Son yıllara kadar bir önceki grup içinde yer alan elektronik cihazlar, kaydedilen çok hızlı gelişmeler sonucu tek başına önemli bir endüstri grubunu oluşturmuştur. Bilgisayarlar, hesap makinaları, haberleşme cihazları bu üretim dalında yer alan mamullere örnek gösterilebilir.

11 g.tekstil Mamulleri Üretimi: Doğal ve yapay giyecek ham maddelerinin; iplik bükme, boyama, dokuma, örme gibi çeşitli işlemlerle giyecek yapımına hazır hale getirilmesidir. Pamuk veya yün iplik, kumaş, naylon, orlon gibi yapay iplik ve kumaş üretimleri bu gruba girer. Mamul cinsine göre tanımladığımız sınıfların pratikte birer endüstri dalı olarak isimlendirildiği görülür. İmalat endüstrisi, demir-çelik endüstrisi gibi deyimler sık kullanılmaktadır. Endüstri için verdiğimiz tanım hatırlanırsa, mamul cinsine göre gruplanan üretim sistemlerinin endüstri dalı olarak kabul edilebileceği derhal anlaşılır

12 3. Üretim miktarına veya Akışına Göre Sınıflandırma Üretilen mamulün miktarı ile üretim faaliyetlerinin fabrika içindeki akışı arasında yakın bir ilişki vardır. Aynı cinsten bir mamulün az veya çok sayıda üretilmesi; kullanılan makinaların tiplerini, imalat yöntemlerini, standartları, insangücünden yararlanma biçimini, fabrikanın yerleşme düzenini, üretim planlama ve kontrol yöntemlerini etkiler. Bütün bunlar ham maddenin mamul hale gelinceye kadar izlediği yolu, yani akışı da belirler. Örneğin, çeşitli markalardan otoların tamir edildiği bir atölye ile bir araba yıkama istasyonunu gözönüne alalım. Tamir atölyesinde, gelen arabaların arızaları ve tamir süreleri tamamen belirsizdir. Her işin süresi önceden bilinemez. İşlerin önceden programlanma olanağı yoktur. Kullanılan aletlerden birine aynı anda birkaç yerde birden ihtiyaç duyulabilir. Dolayısı ile işçilerin veya aletlerin boş kalma oranları yüksektir. Halbuki yıkama istasyonunda durum tamamen tersinedir. Her arabanın, markası farklı bile olsa yıkama işlemleri aynıdır. Yıkama süresi, bir ortalama değerin civarında pek az oynar. İşin dağıtımında belirlilik vardır. Makina ve aletler belirli yerlerde olup kapasitelerinden yararlanma olanağı çok yüksektir.

13 Üretim miktarına veya akışına göre şöyle bir sınıflandırma yapılmaktadır. 1. Siparişe Göre üretim: Tüketicinin veya müşteri firmanın zaman miktar ve kalite bakımından özel olarak belirlediği bir mamulün üretilmesidir. Miktar genellikle, bir veya birkaç denilebilecek ölçüde, azdır.gemi, yat, özel uçak üretimi, özel elektronik cihazlar, proses makinaları, büyük takım tezgahları, prototip makinalar vs. nin üretimi bu gruba girer. Sipariş üretimi, imalatın yapıldığı sürelerin düzeni bakımından üç alt gruba ayrılır: a) Az sayıda mamulün yalnız bir defa üretilmesi, b) Az sayıda mamulün talep geldikçe, belirsiz aralıklarda üretilmesi, c) Az sayıda mamulün belirli aralıklarda periyodik olarak üretilmesi. Yalnız bir defa üretilen mamuller için; üretim tekniği, alet ve tertibat ve planlama bakımından yapılacak birşey yoktur. Belirli veya belirsiz aralıklarda tekrar üretilen mamuller için metot, işlem planlaması ve kontrol faaliyetlerinin düzenlenmesi ve bunlara ilişkin bilgilerin gerektikçe kullanılmak üzere iyi saklanması önem taşır. Sipariş üretiminde makina ve insangücü kapasitesinden yararlanma oranı düşüktür. Siparişlerin yığılması, yani aşırı yüklenme yüzünden kuyrukta bekleme süresinin uzama olasılığı da yüksektir. Dolayısı ile daha önceden saptanıp tekrar yararlanma olanağı bulunan bilgilerin iyi korunmasının sağlayacağı yararlar açıktır.

14 2.Parti Üretimi. Bir mamulün özel bir siparişi veya sürekli bir talebi karşılamak amacı ile belirli miktarlardan oluşan partiler halinde üretilmesidir. Bir parti mamulün üretimi gerçekleştikten sonra makina ve tesisler başka cins bir mamulün parti üretiminde kullanılabilir. Makina, takım, tertibat ve insangücünün planlanmasında gösterilecek özen parti büyüklüğüne ve üretim periyodunun sıklığına bağlıdır. Parti üretimi de sipariş üretimi gibi yalnız bir defalık, belirsiz ve belirli aralıklarda tekrarlanan olmak üzere üç alt gruba ayrılır. Parti hacmi büyüdükçe ve periyotlar belirli hale geldikçe üretim planlama ve kontrol tekniklerinin uygulanması daha verimli sonuçlar verir. Parti üretimiminde iki temel problem vardır. Bunlardan biri en uygun parti büyüklüğünün saptanması: diğeri minimum kapasite kaybına yol açan üretim programlarının hazırlanmasıdır. Gelecek bölümlerde bu problemlerle ilgili tekniklere özel olarak değineceğiz. Parti üretimi endüstride ağırlığı en fazla olan ve sık rastlanılan anılan bir üretim tipidir. Ev eşyası, konfeksiyon, gıda, otomobil gibi her çeşit tüketim malı parti üretimi grubunda yer alır.

15 3. Sürekli Üretim: Eldeki makina ve tesislerin yalnız belirli bir mamule tahsis edilmesi ile yapılan üretimdir. Söz konusu mamulün talep düzeyi ve üretim miktarları çok yüksektir. Sipariş ve parti üretimlerinde, üretim hızının talepten biraz yukarıda olmasına izin verilebilir. Yani bir miktar stoklama yapılabilir. Sürekli üretimde ise ancak, talep hacminin üretimi her an yakından izlemesi şartı ile faaliyetleri sürdürmek mümkündür. Sürekli üretimi; a) Kütle, b) Akış (veya proses) üretimi olarak iki alt gruba ayırmak mümkündür. İki grup arasındaki önemli fark şöyle belirlenebilir: Kütle üretiminde bir mamulden çok büyük miktarlarda ve uzun süre imal edilir. Fakat gerektiğinde, makina, yerleşme düzeni, tertibat, kalıp vs. de bazı değişiklikler yapmak sureti ile başka tip mamulün üretimine geçme olanağı vardır. Örneğin, CNC makinalarla bir çeşit uçak motor parçası üreten bir bir atölyede, kontrol mekanizmaları kesici takımlar ve fixture ler değiştirerek başka tip bir parça üretimine geçilebilir. Akış veya proses üretiminde makina ve tesisler yalnız bir cins mamulü üretecek şekilde dizayn edilmiş ve yerleştirilmiştir. Aynı yerde başka bir mamulü üretmek ya çok pahalıdır veya olanaksızdır. Çimento, şeker, petrol rafinerisi, motor vb. endüstriler akış üretiminin belli başlı örnekleridir.

16 Sürekli üretimde ÜPK faaliyetleri parti üretimine kıyasla çok daha basit ve az yoğundur. Üretime başlamadan önce geniş ve ayrıntılı planlama yapılır. Fakat üretim başladıktan sonra planlarda ve kontrol işlemlerinde değişiklik söz konusu değildir. Diğer bir deyiş ile, ÜPK rutin sayılabilecek faaliyetler arasına girmiştir. Fabrikaları pek çoğunda birkaç üretim tipinin yer alması doğaldır. Söz konusu fabrikanın üretim tipinin mutlaka belirlenmesi isteniyorsa, toplam üretime katkısı en fazla olan sistemin seçilmesi yerinde olur. Fabrika büyüklüğünün üretim tipini ve ÜPK faaliyetlerini etkileme biçimi üzerinde biraz durmakta fayda vardır. Ancak önce fabrika büyüklüğünün belirlenmesinde kullanılacak faktörleri saptamak gerekir.. Bir fabrikanın büyüklüğü; çalıştırdığı personel (işçi ve memur toplamı) sayısı, sabit tesislerinin değeri, üretilen malın miktarı, satış geliri gibi faktörlerden birine veya birkaçının kombinasyonuna dayanılarak saptanır. Uygulamada, hem basitliği hem iyi bir gösterge oluşu gözönüne alınarak personel sayısı faktörü tek başına kullanılır. A.B.D. ve İngiltere'de yapılan bir araştırmada 500 den daha az personel çalıştıran fabrika sayısının toplamın % 98 ini oluşturduğu ortaya çıkmıştır. Bu sonuç, ileri endüstri düzeyine ulaşmış bu ülkelerde dahi küçük ve orta büyüklükteki fabrikaların çok önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Ülkemiz için küçük, orta ve büyük boy işletmeleri ayıran personel sayısı sınırlan farklıdır. Fakat bunun sonucu değiştirmeyeceği rahatlıkla söylenebilir. Dolayısı ile, ÜPK nun çeşitli problemlerini, özellikle işletme büyüklüğünden etkilenen problemlerini incelerken bu yapısal özellik gözönünde bulundurulmalıdır. Fabrika büyüdükçe faaliyet hacmi ve karmaşıklığı hızla arttığından, organizasyon yapısı ve ÜPK yöntemlerinde değişiklikler ya- pılması gerekir.. Küçük fabrikalarda informal ilişkilerin ağır bastığı üretim emirlerinde sözlü ifadelerin genellikle yeterli olduğu görülür. Daha önce ÜPK nun organizasyon içindeki yerini belirlerken değindiğimiz gibi, fabrika büyüdükçe ÜPK kurmay fonksiyona kayar ve ileri düzeyde planlama tekniklerinin ve haberleşme sistemlerinin kullanılması zorunlu hale gelir. Bütün bu farklılaşmaya rağmen, fabrika büyüklüğünün üretim tipini etkilediği kesinlikle ileri sürülemez. Küçük işletmelerin daha çok sipariş üretimi yapmaları akla yakın gelirse de, kütle veya akış üretimi yapan küçük fabrikalara pek çok örnek bulmak mümkündür.

17 Üretilen malın cinsinin veya endüstri dalının üretim akışının tipi üzerinde bir etkisi olduğu da kesin değildir. Bu konuda, İngiltere'de 229 fabrikalık bir örnek grubu üzerinde yapılan bir araştırma' da, 140 adetle parti üretiminin başta geldiği onu 55 ve 34 fabrika ile sipariş ve sürekli üretim tiplerinin izlediği görülmüştür. Endüstri tipleri içinde, deri, giyim ve plastik eşya endüstrilerinde az sayıdaki fabrikalar dışında, belirli bir üretim akışı tipine kayan endüstri yoktur. Toplamın %61 ini oluşturan parti üretimi aşağı yukarı her endüstri dalında aynı ağırlığı korumaktadır. ÜPK tekniklerinin daha çok parti üretimindeki problemlerle ilgilendiği düşünülürse, gelecek bölümde ele alacağımız konuların çeşitli endüstri dallarında geniş bir uygulama olanağı bulunduğu söylenebilir.

18 2. 3. KESİKLİ VE SÜREKLİ ÜRETİM TİPLERİNİN ÖZELLİKLERİ Üretim miktarına veya akışına göre yapılan sınıflandırmada; sipariş, parti ve sürekli üretim olmak üzere 3 tip tanımlamıştık. Bunların ilk ikisinde, tanımlarından da anlaşılacağı üzere, aynı mamulün belirli veya belirsiz aralıklarda üretilmesi söz konusudur. Bu açıdan üretim tiplerini kesikli ve sürekli olarak iki ana grupta toplamak mümkündür. İki grup arasındaki farklar şöyle özetlenebilir: 1. Üretim Miktarı: Kesikli üretimde mamul miktarı küçüktür. Buna mamul çeşidi fazladır. Eğer, mamul çeşitlerinden bazılarının talebi yüksek düzeylere ulaşırsa, fabrika içinde bunlar için ayrı ve sürekli üretim yapan hatlar kurulur.böylece, pratikte sık görüldüğü gibi aynı fabrika içinde iki üretim akışı yeralmış olur. 2. Kullanılan Makina ve Teçhizat: Kesikli üretimde mamul cinsi ve dolayısı ile yapılan işlemler değiştiğinden, ham maddelere şekil veren tezgahların çeşitli işler görme niteliğinde olmaları istenir. Bu tür makinalara çok amaçlı veya üniversal tezgahlar denir. Üniversal tezgahlarda, yapılabilecek işlem tipi bakımından sınırların geniş olmasına karşılık, hız ve verimlilik düşüktür. Halbuki sürekli üretimde kullanılan özel tezgahlarda, çalışma hızı ve insan gücünden yararlanma oranları oldukça yüksektir.

19 3. Fabrikanın Yerleştirme Düzeni: Makinaların ve çalışma alanlarının fabrika içindeki yerleşme düzeni, işlemlerin cinsine veya mamulün oluşmasında izlenen yola göre kurulur. Kesikli üretimde bazen, prosese göre yerleştirme adı ile tanınan birinci kritere göre yerleştirme yapılır. Yani, aynı işi gören tezgahlann bir yerde toplandığı görülür. Örneğin, torna, freze ve matkaplar bir yerde toplanarak makina atölyesi, kesme ve bükme tezgahlan da bir arada gruplanarak fabrikasyon atölyesi oluşturulur. Sürekli üretimde, ham maddeden başlayarak mamul hale ulaşıncaya kadar iş parçası üzerinde uygulanan işlemleri yapan tezgahlar bir imalat hattı üzerinde sıralanmışlardır. Burada farklı cinsten tezgahların yanyana bulunması olağandır. 4. İş Yükü Dengesi: Üretilen malın cinsinin sık sık değişmesi ve miktarlarının önceden bilinmemesi programlama yapmayı olanaksız kılar. Diğer taraftan tezgahların aynı anda farklı mamullere ait işlerle yüklenmiş bulunması, bir kısımda iş yığılmalarına, bir kısım boş kalmalara neden olur. Bu nedenle kesikli üretim iş yükü sağlama dengesini sağlamak çok güçtür, Bazı tezgahlar boş beklerken bazılarının zamanında yetiştirememesi olağan sayılmalıdır. Halbuki, sürekli üretım'de programlar önceden titizlikle hazırlanmış bulunduğundan tezgahların iş yükleri arasında duyarlı bir denge vardır. Dolayısı ile kapasitelerden yararlanma oranı yüksek, gecikmelerin neden olduğu kayıpların oranı düşüktür.

20 5. Işçilik Kalifikasyonu : Üretilen malın cinsinin sık sık değişmesi imalatı yapan işçinin daha fazla bilgi ve insiyatif kullanmasını gerektirir. Eğer imalatta, karmaşık teknik resimlerin okunması, ölçme işlemleri ve hassas tezgahların kullanılması gibi faaliyetler yer alıyorsa işçinin kalifiye olma durumu daha büyük önem taşır. Özellikle büyük ve değerli iş parçalarının hazırlanması, tezgaha bağlanması ve ölçülerinin kontrolu kalifiye işçiye ihtiyaç gösterir. Kesikli ve sü rekli üretim tiplerinin özellikleri gözönüne alınırsa, birincide daha' kalifiye işçi çalıştırmanın zorunlu olduğu söylenebilir. Sürekli üretim yapan fabrikalarda birkaç kalifiye elemana karşılık, önceden ayrıntılı olarak planlanmış belirli, rutin sayılabilecek işleri gören çok sayıda vasıfsız işçi vardır. Bunların çoğu, otomatik makinaları durdurup çalıştırma, arıza anında basit müdahalelerde bulunma, parçayı tezgaha sürme gibi elemanter işler yaparlar.

21 6. İş Hazırlama Faaliyetleri: Yapılacak her yeni iş için ayrı bir iş emrinin hazırlanması, iş yükü ve programlann yeniden düzenlenmesi gerekir. Buna bağlı olarak malzeme istekleri ve iş takip ve kontrol faaliyetleri de artar. Üretilen mal cinsinin sık sık değiştiği kesikli üretim tipinde iş hazırlama faaliyetlerinin yoğun olması doğaldır. Üretimin büyük partiler halinde yapıldığı sürekli üretimde her parti için ilgililere bir kez iş emri verilir. Ancak iş emrinin çok ayrıntılı olarak hazırlanmış bulunması şarttır. Zira iş emirlerinden birindeki küçük bir hatanın doğuracağı sakıncalar büyük olabilir. Dolayısı ile sürekli üretimdeki iş hazırlama faaliyetlerini yoğunluk bakımından az fakat karmaşık olarak nitelemek mümkündür.

22 8. Fabrika içindeki Taşıma Faaliyetleri: Mamul cinsinin, büyüklük ve ağırlığının ve imalat sırasındaki rotanın çok değiştiği ve bu yüzden belirsiz olduğu kesikli üretimde taşımaların üniversal araçlarla yapılması doğaldır. Bu tür araçların başında insangücü ile çalışan veya motorla tahrik edilen istif arabaları ve sabit veya hareketli vinçler gelir. Bunlar fabrika alanı içinde her noktaya ulaşabilirler. istenilen yolu izleyebilirler. Fabrika alanının önemli bir kısmı taşıma araçlarının rahat ve emniyet içinde çalışabilmesi ve taşınan malzeme ve yarı mamullerin iş istasyonları arasında depolanabilmesi için ayrılmıştır. Sürekli üretimde taşınan cisim belirli ve taşıma hızı sabit olduğundan amaca uygun biçimde dizayn edilen konveyor, kaygan yüzey, raylı araba vb. özel araçlar kullanılır. Taşıma için ayrı olan alan daha azdır. Taşıma hızı yüksek olup araçların kapasitelerinden yararlanma oranı çok yüksektir. Ara depolama hemen hiç yoktur. 9. Tamir - Bakım Faaliyetleri: Üretim araçlarının ve tesislerin tamir ve bakımları çeşitli şekillerde yapılabilir. Belirli kullanım süreleri sonunda yapılan bakım ve anza anındaki tamir faaliyetleri üretimi bir ölçüde aksatır. Makinaların ve işlemlerin birbirinden bağımsız olduğu kesikli üretimde bu aksama azdır. Zira bakıma alınan veya bozulan bir tezgahın,göreceği işi bir başka tezgahta yapma olanağı bulunabilir. Halbuki sürekli üretimde, daha önce belirtildiği gibi, bir noktadaki aksama bütün hattın durmasına sebep olabilir. Bu nedenle sürekli üretimde bakım planlannın hazırlanması büyük önem taşır. Arıza meydana gelmeden önce, belirli zamanlarda yapılan bakımıarda, gerekli tedbirler alınır. Böylece, bakım maliyetlerinin artması pahasına da olsa, anza meydana gelme olasılığının minimuma indirilmesine çalışılır.

23 10.Üretim Kapasitesi: Üniversal tezgahlardan oluşan bir Imalat atölyesinin kapasitesi bazı yollardan artırılabilir. Örneğin, yöntemlerini geliştirme, fazla mesai yapma veya yeni tezgahlar alma yolu ile mevcut kapasitesini artırma olanağı vardır. Bu nedenle kesikli uretimde kapasitenin esnek olduğu söylenebilir. Sürekli üretimde tezgahlar birbirine bağımlıdır. Bunlardan birinin kapasitesini artırmanın olumlu bir etkisi yoktur. Aksine üretim hattında tıkanmalar meydana gelir. Kapasitede bir değişme yapabilmek için tüm sistemi ilgilendiren büyük yatırımlara ihtiyaç vardır. Başlıca iki grupta topladığımız üretim sistemlerinin özelliklerinden yararlar ve sakıncalar şeklinde sonuç çıkarılabilir. Ancak bir sistemin iyi veya kötü özelliği gibi belirtilen niteliğinin aslında onun yapısının doğal bir sonucu olduğu unutulmamalıdır. Örneğin, kesikli üretimde üniversal tezgahı kullanılması doğaldır. Bunun iyi ve kötü yanlarını olduğu gibi kabullenmekten başka çare yoktur. Yanlış anlaşılma olasılığı bulunan ikinci nokta parti üretiminin durumudur. Parti üretimi yapan bir sistem, yukarıda sıraladığımız özelliklerden bir kısmını kesikli, bir kısmını sürekli üretim sistemlerinden alabilir. İki taraftan birine daha fazla yakınlaşma parti üretimindeki mamul çeşidi ve partilerin değişme sıklığına bağlıdır. Örneğin, birkaç çeşit mamulü 3-4 aylık periyotlarla üreten bir fabrikanın özellikleri daha çok sürekli üretim tipine kayacaktır.

24 2. 4. DİĞER ÜRETİM TİPLERİ Doğrudan tüketici ihtiyacını karşılama amacına yönelmeyen veya tek başına düşünüldüğünde ekonomik açıdan karlı olmamasına rağmen girişilen üretim faaliyetlerini öncekilerden ayrı bir grupta toplayarak kısaca tanımakta yarar vardır. Bunlan özel üretim tipleri olarak adlandırmak mümkündür. özel üretim tiplerinin başlıcaları şunlardır : 1. Araştırma Üretimi İşletmenin geleceğe dönük bir takım tasarımların gerçekleştirmek için girişilen araştırmalarda deney yapma amacı ile üretilen mamullerdir. Burada üretim yöntemi, tezgah, tüketicinin beğenisi vs. gözönüne alınmaz. Laboratuar sınırları içinde bir çalışma niteliğindedir. 2. Model ve Prototip Üretimi Araştırma faaliyetlerinin bir parçası olmakia beraber, mamulün çalışma özelliklerini, performansını ve fabrikada üretilebilme koşulları deneme amacını taşır. Modeller ölçekli olabilirler, fakat prototipler gerçek malzemeden ve gerçek boyutlara uygun yapılırlar. 3.Test Modelleri Üretimi : Mamulün, normal kullanma koşullarından daha ağır şartlar içinde dayanıklılığını test amacı ile üretilen modellerdir. Fabrikadaki tezgahar söz konusu mamulü imal etmeye henüz hazır olmayabilir. Onun için test modelleri genellikle laboratuarlarda imal edilirler. Bazen tüketici bir süre test etmek amacı ile çok sayıda örnek mamul isteyebilir. Bu takdirde test modellerini normal üretim hattında imal etmek yerinde olur. 4. Pilot Üretim: Deneme mamullerinin gerçek üretim hattında imaline geçildiğinde herşeyin normal cereyan edeceği sanılmamalıdır. İlk zamanlar normalin üstünde bir dikkat harcanması şarttır. Önceden görülmesi mümkün olmayan bazı sorunların gerçek üretimin başlangıcında ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu durumu önlemek için yapılan pilot üretim iki farklı biçimde gerçekleşecektir. Elde olanaklar mevcut ise, gerçek üretim hattının minyatür bir modeli kurularak imalata başlanır. Çıkan aksaklıkları düzeltmek için gerekli tedbirler alındıktan sonra gerçek üretim hattına geçilir. İkinci yolda pilot üretim gerçek koşullar altında yapılır. Ancak makina ve işçi kapasitelerinden yararlanma, çalışma hızı, kalite gibi konularda normal performansın daha altında kalınır. Arıza kaynaklan saptanır,düzeltmeler yapıldıktan ve işçinin yeterli tecrübe düzeyinin ulaştığı görüldükten sonra pilot üretime son verilir.

25 5. DizaynıTamamlanmamış Mamullerin Üretimi: İlk bakışta çelişkili gözükmesine rağmen uygulamada rastlanması. mümkün bir durumdur. Burada hiç kuşkusuz istenilen işi yapmayan bir mamul üretilmesi veya tüketicinin aldatılması söz konusu değildir. Mamulün laboratuarda denenmesi çok uzun zaman alabilir, belirli cins bir ham maddenin tedariki gecikebilir veya ihtiyaç nedeni ile mamulün bir an önce tüketicinin yaranına sunulması gerekebilir. Dolayısı ile mamul, kağıt üzerinde düşünülen dizaynından eksik biçimde üretilerek satışa çıkanlır. Zamanla eksiklikler giderilerek planlanan dizayn gerçekleştirilir. 6. Yeni Modele Geçiş Devresi Üretimi: Mamul modelinin esaslı biçimde değişmesi için üretim hızının çok yavaşlaması, hatta bir süre durması zorunlu olabilir. Bazı tip mamullerin modellerinin değişmesi üretim faaliyetleri üzerinde pek etki yapmayabilir. Özellikle; radyo, buzdolabı, televizyon ve benzeri mamullerde model değişmesi kolaydır. Fakat bazı hallerde kalıp, alet ve makinalann değişmesi veya mevcutlara yenilerinin eklenmesi söz konusu olabilir. Böyle bir durumda önce mevcut üretimi aksatmadan yapılması mümkün değişiklikler gerçekleştirilir. Daha sonra, belli bir süre üretimi tamamen durdurarak yeni modele geçilir. Bu arada ÜPK açısından önemli sorunlar ortaya çıkar. Geçiş döneminde, iki modelde farklı olan parçaların üretim hattında aynı anda' bulunmaları, çeşitli karışıklıklara yol açar. Bunu önlemek için iş emirlerinin ve ilgili dökümanların hazırlanmasına özel bir dikkat gösterilmelidir. 7. Başlangıç Devresi Üretimi : Her noktası.önceden titizlikle planlanmış bir mamulün üretimine geçildiği zaman dahi, kağıt üzerinde görü1emeyen bir takım güçlüklerle karşılaşılır. Bunlann giderilmesi için bir süre gerçek üretim faaliyetlerinin dikkatle izlenmesi, aksayan noktaların düzeltilmesi gerekir. Başlangıç devresinde; üretimin zaman zaman duraklaması veya hızının normalin altında bulunması, ıskarta oranının yüksekliği, işlemlerde düzenlemeler gibi nedenlerle iş programların sık sık gözden geçirilerek düzeltilmesi ÜPK nun yükünü artırır.

26 8. Demonstrasyon ve Gösteri Mamulleri Üretimi Bazı firmalar sergi, fuar veya satış acentalarında tanıtılmak ve çalışma şeklini müşterilere göstermek amacı ile mamulün pek az sayıdaki miktarını özel biçimde imal ederler. Örneğin, dış yüzleri kromaj ile parlatılmış otomobil motoru, iç yapısını göstermek için arakesiti alınmış herhangi bir makina, gövdesi şeffaf plastikten yapılan buzdolabı, müşteriye denemesi için hediye olarak verilen özel boyutlu sabunlar vb. hep bu amaçla üretilen mamullerdir. Bu tür mamullerin genellikle ayrı bir hatta üretilmeleri ve özel bir dikkat istemeleri doğaldır. 9. İhracat Mamulleri Üretimi: Çeşitli ülkelerdeki kullanış, ölçü, standart, iklim, beğeni vb. farklar nedeni ile bir ülkeye ihraç edilecek mamulün bir kısım niteliklerinin değiştirilerek üretilmesi gerekir. Gerçi ülkeler arasındaki farkları azaltmak amacı ile uluslararası standartlar her geçen gün biraz daha yaygınlaşmaktadır. Ancak buna rağmen, en azından beğeni farkları yüzünden, özel ihraç mamulleri üretiminin daha uzunca bir süre önemini koruyacağı söylenebilir, ihraç edilecek mamulün rengi, aksesuar veya buna benzer kısımlarının farklı olması ÜPK açısından önemli bir sorun yaratmaz. Fakat farklar boyut, ölçü sistemi, performans, malzeme gibi önemli konularda ise üretim faaliyetlerinin programlanmasında ve kontrolunda çeşitli güçlüklerle karşılaşılması doğaldır. Örneğin, A.B.D. de Federal Hükümetin çıkardığı trafik kanunlan bu ülkeye otomobil ihraç eden firmaların motor gücü, yolcu emniyeti, egsoz gazlarının temizlenmesi gibi konularda önemli değişiklikler yapmasını zorunlu kılmıştır.

27 10. Modifikasyon, Tamir ve iade Mamulleri Üretimi: Gemi, uçak, lokomotif ve benzeri askeri araçlann, kısa zamanda ortaya çıkan yeni teknolojik gelişmelere uydurulması istenebilir. Bunun için söz konusu mamul, genellikle üretici firmaya gönderilerek modifikasyona tabi tutulur veya diğer bir deyiş ile modernize edilir. Teknolojinin hızla geliştiği alanlarda, özellikle savaş endüstrisinde modifikasyon üretimi önemli yer tutar( J79 modernizasyonu). Modifikasyon tamirden farklı olup bir çeşit sipariş üretimi gibi düşünülebilir. Tamir şeklindeki üretim faaliyetlerinde müşteriden fabrikaya gönderilen mamullerin Arızalarının giderilmesi söz konusudur. Her türlü mamulün bu şekilde tamiri hiç kuşkusuz düşünülemez. Fotoğraf makinası, saat, elektronik cihazlar gibi yükte hafif pahada ağır mamullerin üretici firmaya gönderilerek tamiri uygulamada rastlanılan bir durumda Bazı hallerde pahalı ve hassas cihazların, taşıma masrafları çok yüksek olmasına rağmen, revizyon ve ayarlama amacı ile imalatçı firmaya gönderildiği görülür. Üretim hacminin yüksek olması halinde, tamir işlemleri de önemli bir yer tutmaya başlar. Böyle bir durumda normal üretim hattının dışında ayn bir tamir departmanı kurulur. Mamul için verilen garantiye dayanılarak iade edilen mamullerden tamiri mümkün olmayanların yerine müşteriye yenisi verilir. Garanti anlaşmasına giren mamuller ücretsiz, diğerleri ücretli olarak tamir edilirler. Yapılan tamir işlemlerinin kayıtlarının tutulması, sonuçiann analiz edilerek anzaya sebep olan noktaların saptanması ve ilgililere duyurulması ÜPK nun görevlerindendir.

28 11. Geçici (= Arızi) Üretim: Sürekli üretimde bulunan bir fabrikanın zaman zaman sipariş niteliğinde üretim yapması istenebilir. Örneğin; (a) Bazı parçalarda ıskarta oranının yüksek olması yüzünden montajın aksaması ve bunu gidermek üzere eksik parçalann üretilmesi, (b) Arıza yapan bir makinanın parçalarının fabrikanın kendi olanaklan ile imal edilmesi zorunluğu, (c) Artık üretimi yapılmayan eski bir modelin yedek parçalannın tüketiciye sağlama zorunluğu, (d) Araştırma ve deneme amacı ile üretilen mamullerin yalmz normal üretim hattındaki makinalarda imal edilebilmesi, (e) Talep hacmi ve optimal stok düzeyi hesaplannın küçük miktarlardaki üretimin daha ekonomik olduğunu göstermesi, (f) Önemli müşterilerin ani isteklerinin karşılanması, (g) Montaj hattında, önceden hesapta olmayan ihtiyaçlann ortaya çikması, (h) Deneme imalatı-nın gerçek üretim hattında yapılması gibi durumlarda geçici üretime başvurulur. Geçici üretimi gerçekleştirmek için çeşitli alternatifleri denemek mümkündür. Bunlann başında sadece geçici üretim yapan ve asıl fabrikanın küçük bir modeli olan bir minyatür fabrika kurulması veya çoğunluğu üniversal. tezgahlardan oluşan makina atölyesinden yararlanılması gelir. En uygun alternatifin saptanması hiç kuşkusuz maliyet hesaplarına dayandınlmalıdır. Bazı hallerde bütün geçici, üretimin diğer firmalara ihale edilerek yaptınlması daha ekonomik olabilir. Sürekli üretim yapan fabrikalann hemen hepsinde, yukandaki özel üretim tiplerinden birine veya birkaçına rastlanması doğaldır. Bir fabrikada özel üretime girişilmesi halinde ÜPK nun iş yükü artar. Malzeme ve parça siparişleri ile iş emirlerinin hazırlanması ve yan mamul kontrolunda özel bir dikkat harcanması gerekir. Özel üretimde üzerinde durulması gereken bir başka sorun bunun nasıl gerçekleştirileceğidir. ÜPK açısından, mevcut alternatifler arasından en ekonomik olam, görünür ve görünmez çeşitli maliyet. unsurlan karşılaştınlarak saptanır.

29