FİTOPLANKTON ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ

Transkript

1 Su Kalitesi İzleme Konusunda Kapasite Geliştirme için Teknik Destek FİTOPLANKTON ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ Bu belge 24 Mart 2014 tarihindeki biyolojik kalite unsurlarının örneklemesi konulu saha eğitimi amacı ile eğitim materyali olarak temin edilmektedir. This publication has been produced with the financial assistance of the European Union Bu yayın Avrupa Birliği nin mali desteğiyle hazırlanmıştır

2 Inci Tuney Michalis Maroulakis Ege Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Türkiye ENVECO S.A., Yunanistan 2014, Versiyon 1.0 s.i

3 İçindekiler 1 Örnekleme yönteminin genel tanımı Örnekleme malzemeleri kontrol listesi Kıyafet Örnekleyici çeşitleri Ayrık derinlik örnekleyici Plankton Ağı Örnekleme esnasında güvenlik önlemleri Nerede örnekleme yapılır? Ne zaman örnekleme yapılır? Aşamalı örnekleme prosedürü Numunelerin depolanması ve taşınması... 8 Ek I: Koruyucunun Stok Solüsyonunun Hazırlanması... 9 Lugol Stok solüsyonu... 9 Formaldehit stok solüsyonu... 9 Ek II: Etiket Standardı ve saha bilgi formu Etiket standardı Fitoplankton Örnekleme Saha Bilgi Formu This publication has been produced with the financial assistance of the European Union Bu yayın Avrupa Birliği nin mali desteğiyle hazırlanmıştır s.ii

4 1 Örnekleme yönteminin genel tanımı Ekolojik su kalitesinin değerlendirilmesi, bir gölün besleyicilik durumu ve ekolojik yenileme için hedefler belirlemek için fitoplankton bileşimi, çeşitliliği, bolluğu ve biyokütlesi konusunda çalışmak üzere yeterli veriyi oluşturmak için tanımlanan numune alma yöntemi tasarlanmıştır. Tanımlanan prosedür göl su kütlelerinde numune almaya uygundur. Bu hem doğal göller hem de baraj göllerini kapsar. 2 Örnekleme malzemeleri kontrol listesi Mevcudiyet kontrolü Ekipman Adet Kullanım Teknik özellikler Tekne 1 Örnekleme lokasyonuna ulaşım GPS cihazı 1 Numune alma noktası takibi ve koordinatların kaydı Ayrık derinlik örneklemesi için su numunesi alma aracı 1 Ayrık derinlik su örneklemesi Plankton ağı 1 Ağ Fitoplankton Numunesi alma Seki disk 1 Şeffaflık/Öfotik bölge/ Maksimum numune alma derinliği tahmini Plastik kaplar Her Numune yerleştirme ve numune aktarım alma noktası için yedi (7) Kova 1 Tüm öfotik bölgeden alınan ayrı su numunelerini karıştırma Plastik damlalık 2 Lugol solüsyonunun eklenmesi Etiketler Her numune alma noktası için dört (4) Tükenmez kalem, kurşun kalem, açacak ve silgi, defter 3 kişi ve numune alma ekipmanını taşıyabilen, çapa ve güvenlik ekipmanı ile donatılmış (can yeleği vb.) WGS84 (onluk derecelerdeki koordinatlar) ve /veya yerel planlanmış koordinat sistemlerinde çalışabilen (metre koordinatları) >1 litrelik kapasite ve her 1 metresinde işaretlenmiş >30 metrelik halatlı Ruttner veya Niskin veya Van Dorm örnekleyici Ağ göz büyüklüğü=25μm Çap=25 cm ve her 0.1 metrede işaretli en az 10 metre ip Hacim=500 ml En az 10 L 1ml s.1

5 Mevcudiyet kontrolü Ekipman Adet Kullanım Teknik özellikler Koruyucu gözlükler Eldivenler Formaldehit Lugol solüsyonu Taşınabilir Soğutucu Buz torbaları Alüminyum folyo Kimyasalları ve su çiçeklenmelerini tutarken güvenlik önlemleri Su çiçeklenmelerinin numunelerini tutarken güvenlik önlemleri Numune koruma Numune koruma 2 Numunenin ışıktan ve yüksek sıcaklıklardan korunması Düşük sıcaklıklarda numuneyi koruma Numuneyi ışıktan koruma > 30 litre hacim. 2.1 Kıyafet Kauçuk ayakkabı veya Göğüs çizmesi, Su geçirmez anorak, Can yeleği, Şapka, güneş gözlüğü, yazın numune almak için güneş koruyucu kremi, Kış mevsiminde numune almak için sıcak tutan kıyafet, Kol saati 3 Örnekleyici çeşitleri 3.1 Ayrık derinlik örnekleyici Van Dorm Numune Alıcı Rutner numune alıcı s.2

6 3.2 Plankton Ağı s.3

7 4 Örnekleme esnasında güvenlik önlemleri Genel hususlar 1. Numune alma sırasında, tedbir, sağduyu ve mantık tahmin edilmeyen ve potansiyel olarak zararlı durumlardan kaçınmaya veya sonuçlarını en aza indirmeye yardımcı olur, 2. Her zaman hava durumundan ve göl rüzgâr/dalga durumlarından haberdar olun, 3. Her zaman başka bir kişiyle numune alın, 4. Ziyaret etmek istediğiniz numune alma noktasını başkalarına da bildirin, 5. Her zaman cep telefonunuzu şarjı dolu olarak tercihen su geçirmez bir kılıf içerisinde yanınızda taşıyın. Güvenli tekne gezintisi 1. Her zaman güvenli tekne gezintisi hususlarına uyun. 2. Teknedeyken her zaman can yeleği giyin. 3. Kötü hava koşullarında numune alma riskinden kaçının. 4. Tekne motorunun yeterli yakıta sahip olduğundan emin olun. 5. Teknede küreklerin olduğundan emin olun. Kimyasal kullanma 1. Her kimyasal potansiyel sağlık zararı olarak görülmeli ve bu bileşimlere makul olan en az seviyede maruz kalınmalıdır. 2. Formaldehit kanserojendir ve dikkatle kullanılması gerekmektedir. Uygun güvenlik ekipmanı eldivenleri ve plastik gözlükleri de kapsar. Formaldehit cilde temas ederse, göl suyu veya iyonsuzlaştırılmış su ile tamamen yıkayın. Formalin göze temas ederse veya yutulursa, ağzı veya gözleri bol su ile yıkamaya başlayın ve hemen tıbbi müdahale arayın. 3. Formaldehit tüm hayvanlar için zehirlidir. Su ortamına dökülmesini önlemek için dikkat edilmelidir. 5 Nerede örnekleme yapılır? Aşağıda tanımlanan fitoplankton numunesi alma prosedürü her göl suyu kütlesinin en az 2 numune alma noktasında tekrarlanmalıdır. İlk numune alma noktası gölün en derin noktası veya göl/baraj su kütlesinin savağının yakınında olmalıdır. İkinci nokta göl ağzına doğru veya göl savağından mümkün olduğunca uzak olmalıdır. İlave numune alma noktaları aşağıdaki durumlarda seçilmelidir: Göl çok büyükse (örn. 50 km 2 den fazla) s.4

8 Birden fazla (önemli) ağız varsa Hidromorfolojik özellikler, ayırt edici şekilde SK bölümlerini ayırıyorsa. 6 Ne zaman örnekleme yapılır? Gölün fitoplanktonunun düzenli numune alımı sırasında (son izleme programının tamamlanmasından sonra) numune alma Mayısın sonundan Ekimin başına kadar tercihen yaz aylarında ( fitoplanktonun doruk ardıl aşaması hakkında beklenen en yüksek taksonomik ve işlevsel çeşitlilik ve biyokütle, fitoplankton patlamaları ve özellikle siyanobakteriyel patlamaları ve çok katmanlı göllerde farklı ekolojik hücreler ile sonuç vermesi için) yapılmalıdır. Bu dönemde numune alma sıklığı en az iki kez olmalıdır. 7 Aşamalı örnekleme prosedürü A) Örnekleme noktasına yaklaşın Adım 1: Tekneyi numune alma noktasına yönlendirin, Adım 2: Sürüklenmeyi önlemek için tekneyi demirleyin, Adım 3: GPS koordinatlarını yazın, B) Seki derinlik ölçümü /Maksimum numune alma derinliği (MSD) hesaplaması Adım 4: Teknenin gölgeli kısmından dikey olarak Seki diski su kütlesine doğru tamamen gözden kayboluncaya kadar indirin ve bu noktada suyun yüzeyindeki ipin üzerinde bulunan dereceye bakarak not edin, Adım 5: Çizgiyi cm daha indirin ve daha sonra diski tekrar görünene kadar yükseltin ve bu noktada suyun yüzeyindeki ipin üzerinde bulunan dereceye bakarak not edin, Adım 6: Gerçek Seki derinliği kaybolma noktası ve tekrar ortaya çıkma noktası arasındaki orta noktadadır, Adım 7: Değeri en yakın santimetre olarak rapor edin ve saha bilgi formuna yazın, Adım 8: Gölün öfotik bölgesini hesaplamak için seki derinliğini 2.5 ile çarpın. Çıkan sonuç Maksimum Numune Alma Derinliği (MSD) olacaktır. Adim 9: Maksimum Numune Alma Derinliğini (MSD) en yakın metre olarak rapor edin. Önemli faktörler Seki derinliğini ölçmek için mümkünse güneş gözlüklerini çıkarın. Seki derinliği, ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında saat ve arasında ölçülmelidir. Su dalgalı olduğunda, üç değerin ortalamasını alın. Ölçümlerdeki öznellik aynı kişinin değerleri okumasıyla en aza indirilebilir. Yüzey fitoplankton topluluklarının düzenini bozmayı önlemek için Seki derinliği ölçümü numune alımının yer alacağı teknenin karşı tarafından yapılmalıdır. (Adım 4 e bakınız). Seki derinliğini dalgalı sularda ölçmekten kaçının. Su durgun olmalı. Değer okunurken gözlemciler su yüzeyine cm yakınlıkta olmalıdırlar. s.5

9 C) Entegre derinlik numunesini elde etme (Sayısal numune) Adım 10: Numune şişelerini ve ayrık derinlik örnekleyicileri numunenin alınmayacağı yerdeki tekne kenarından alınan göl suyuyla üç kez yıkayın. Adım 11: Numune alıcıyı açık pozisyonda sabitleyin ve çıkış kapağını kapatın. Adım 12: Numune alıcıyı müdahale edilmeyen göl su kütlesine indirin ve ilkini en üstteki su tabakasını kapsayan yüzey derinliğinden alın. Su çiçeklenmesi veya köpük durumunda, yüzey numunesini çok dikkatli bir şekilde alın ve farklı pozisyonlarda üç kez tekrarlayın. Görünürde düzensiz bir dağılım varsa, bu durumda yüzey numunelerini başka yerlerden alın. Adım 13: Numune alıcıyı kapatması için uyarıcıyı bırakın. Adım 14: Numune alıcıyı tekneye çekin. Adım 15: Numune şişesini numune alıcının çıkışına yerleştirin ve şişeyi doldurmak için kapağı açın. Düzensiz dağılım varsa, farklı yerlerden farklı şişeler doldurun. Önemli faktörler Yüzey fitoplankton topluluklarına müdahaleden kaçınmak için numune şişeleri ve ekipmanını numune alma işleminin yapılacağı teknenin karşı tarafında yıkayın. (adım 10 a bakın). Fitoplankton biyotopluluk tabakalaşma müdahalesinden kaçınmak için ayrık derinlik numune alma işlemini yüzeyden daha aşağıya (derine) doğru başlatın. Adım 16: Numune şişesini kovaya boşaltın. Düzensiz dağılım varsa, kovada ayrı kompozit numune oluşturmak için önce farklı yerlerden farklı numuneleri karıştırın ve sonra kovadaki şişeyi boşaltmak için şişede gereken hacimde alt-numune alın. En derin derinlik katmanına (MSD) kadar yüzeyden derinlikler için yukarıdaki prosedürü (Adımlar 10-16) aşağıdaki şekilde tekrarlayın: MSD 10 m den azsa, her bir metrelik adımda veya MSD 10 m den fazlaysa, her iki metrelik adımda Eğer MSD mevcut derinlikten daha büyükse, dipten 1 metre olana kadar yüzeyden numune almaya başlayın. Tüm işlemleri bitirdikten sonra, Adım 17 ye geçin. Adım 17: Entegre derinlik göl suyundan (kovadan) 3 alt numuneyi (her biri yaklaşık 500 ml) her biri bir şişede olacak şekilde toplayın, tamamen doldurmayın, sayımdan once numuneyi karıştırma ve homojenleştirme için yeterli boşluk bırakın ve kapağı sıkıca kapatın. Adım 18: Numune şişelerini istasyon kodu ve numune alma noktası numarası, Göl adı, IDS işareti (Entegre Derinlik Numunesi), alma tarihi ve saati ve toplayanın isminin ilk harfleriyle etiketleyin. Adım 19: Alt numuneleri soğutucuya yerleştirin. s.6

10 D) Plankton ağı numunesi toplama (Niteliksel numune) Adım 20: Plankton ağını ve bölümlü ağı göl suyuyla yıkayın. Adım 21: Bölümlü ağın kapağını kapalı olarak ayarlayın ve bölümlü ağı ağa sıkıştırın. Adım 22: Plankton ağını MSD den yüzeye dikey olarak çekin. Adım 23: Bir numune şişesine boşaltmak için bölümlü ağın kapağını açık olarak ayarlayın ve tüm kalanları toplamak için bölümlü ağı yıkayın. Daha fazla numune toplamak için Adım 21 ve 22 yi iki kez tekrarlayın. Adım 24: Çapayı yukarı çekin ve tekne motorunu en az hızda çalıştırmaya başlayın (çok yavaş). Adım 25: Plankton ağını yatay olarak çekerek plankton ağı ile yüzey numuneleri toplayın. Bunu yapmak için, ağı teknenin yanında yaklaşık 1,5 dakika bekletin (tekne yavaşça hareket ederken). Adım 26: Suyu plastik numune şişesine almak için bölümlü ağın kapağını açık konumuna getirin. Adım 27: Numune şişelerini istasyon kodu ve numune alma noktası numarası, Göl adı, PNS işareti (Plankton Ağı Numunesi), alma tarihi ve saati ve toplayanın isminin ilk harfleriyle etiketleyin. Adım 28: Işıktan korumak için numune şişelerini soğutucuya yerleştirin veya alüminyum folyoya sarın ve mümkün olduğunca serin bir yere yerleştirin. Önemli Faktörler Plankton ağını yatay olarak çekerken (Adım 25), ağı teknenin altına sürüklememek için özel dikkat gösterilmelidir. Bunu önlemek için, tekneyle hafif bir dönüş yapın böylece ağ dönüşün iç tarafından çekilebilecektir. Bir sonraki numune alma noktası için yukarıda bahsedilen prosedürü (Adım 1 den Adım 28 e kadar) tekrar edin. İşlem bittiğinde,tekneyi kıyıya yönlendirin ve Adım 29 u uygulayın. E) Numune koruma Adım 29: Her istasyon için IDS işaretli iki numune şişesi için: I. Numuneyi 400 ml sini hacimsel silindirle ölçün. II. Numune şişesinde kalan numuneyi atın. III. 400 ml numuneyi hacimsel silindirden numune şişesine alın. IV. 2-4 ml Lugol solüsyonu ekleyin (Ek I e bakın) V. Etikette Lugol u belirtin. Önemli faktörler Koruyucu, numune toplanmasından en geç 2 saat sonra eklenmelidir. VI. Eğer renk kaybolursa 1 ml daha Lugol solüsyonu ekleyin ve analizde göz önünde bulundurulması için bunu Etikette belirtin. Adım 30: Her bir istasyon için IDS olarak işaretli üçüncü numune şişesi için Adım 29 un (I den III e) aynı ilk üç adımını takip edin ve V ve IV ü aşağıdakilerle değiştirin: s.7

11 I. 4 ml Formaldehit Stok Çözelti ekleyin (Ek I e bakın) II. Etikette FMH olarak belirtin. Adım 31: Plankton ağı ile toplanan numune şişeleri için ( PNS olarak işaretlenmiş): I. Numune hacmini hacimsel silindir ile ölçün ve hacim 400 ml yi aşarsa fazla kalan miktarı atın. II. 400 ml lik numuneyi hacimsel silindirden şişeye aktarın. III. 4 ml Formaldehit Stok Çözelti ekleyin (Ek I e bakın) IV. Etikette FMH olarak belirtin. 8 Numunelerin depolanması ve taşınması Korunan numuneler karanlık ve serin bir yerde saklanmalıdır. Numuneler 1 aylık zamana kadar oda sıcaklığında saklanabilir veya buzdolabında 6 aya kadar saklanabilir. Numuneleri laboratuvara gönderirken, bu numuneler için saha bilgi formlarının imzalı bir kopyasını da ekleyin. Numuneler dökülmeyi önlemek için dikkatle taşınmalıdır. Numune şişelerini tek veya çift sıra halinde dik pozisyonda taşıma kutusu veya kabına yerleştirin. Taşıma kutusunun her bir kenarına Kırılacak Eşya, Dikkatli taşıyın ve Buradan kaldırın (kutunun kaldırılacağı noktayı gösteren bir ok çizin) olarak belirtin. s.8

12 Ek I: Koruyucunun Stok Solüsyonunun Hazırlanması Lugol Stok solüsyonu Ekipman ve tedarikler Reaksiyon suyu Saf asetik asit İyot Potasyum iyot (KI) 1 L Ölçülü balon Opak 1 L kap Cam huni Lugol Solüsyonu hazırlama prosedürü Adım 1: Bir çeker ocakta 100 g Kl ve 50 g I 2 yi yaklaşık 800 ml reaksiyon suyunda 1 L ölçülü balonda çözün. Adım p 2: Kimyasallar tamamen çözünene kadar karıştırın. Adım 3: 100 ml saf asetik asit ekleyin ve reaksiyon suyu ile hacmi 1 L ye çıkarın. %1 lik nihai konsantrasyonu elde edebilmek için numunenin toplanmasından sonra 2 saat içinde her 100 ml su numunesine 1 ml Lugol solüsyonu ekleyin. Formaldehit stok solüsyonu Ekipman ve tedarikler Normal formaldehit solüsyon %40 İyonsuzlaştırılmış 1 L Ölçülü balon 1 L kap Cam huni Formaldehit Stok Solüsyonu Hazırlam Prosedürü Adım 1: Normal formaldehit solüsyonu %40 v/v edinin. Adım 2: Bir cam hunide, 400 ml normal formaldehit solüsyonu volümetrik silindirle ölçün ve içine cam huni ile 1 L lik ölçülü balon koyun. Adım 3: 1 L Formaldehit Stok Solüsyonu elde etmek için balonu suyla doldurun. Adım 4: Balonun içindekileri plastik bir kaba koyun ve sıkıca kapatın. Önemli faktörler Lugol solüsyonu incelemeden en fazla 1 hafta önceden hazırlanmış olmalıdır. Lugol solüsyonu, içerikleri, hazırlanma tarihi ve hazırlayanın ilk harflerinin yazılı olduğu etiketle opak şişede muhafaza edilir. Önemli faktörler Formaldehit kanserojendir ve dikkatle kullanılması gerekir. Uygun güvenlik ekipmanı eldiven ve plastik gözlük içerir. Formaldehit Stok Solüsyonunun hazırlanması çeker ocakta yapılmalıdır. s.9

13 Ek II: Etiket Standardı ve saha bilgi formu Etiket standardı İstasyon Kodu: Numune alma noktası : Numune No: Göl Adı: Tarih ve Saat: Toplayanın isminin ilk harfleri: Notlar: Örnekleyici: Seki derinliği: Maksimum Numune Alma Derinliği: Numune alma derinlikleri: Koruyucu: s.10

14 Fitoplankton Örnekleme Saha Bilgi Formu Göl Adı: Göl İstasyon Kodu: Numune alma tarih ve saati: Numune Alma Noktası No: GPS Koordinatları: Seki Derinliği: MSD Boylam (X) Enlem (Y) 1 2 Numune No su Numune alma noktası Numune alıcı Koruyucu Notlar: Alıcı adı ve imzası: s.11

15 The contents of this publication is the sole responsibility of ENVECO S.A. and can in no way be taken to reflect the views of the European Union Yayının içeriğinden yalnız ENVECO S.A. Konsorsiyumu sorumlu olup, hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır.