Aile Hekimli inde Oral Ülserlere Yaklafl m APPROACHMENT TO ORAL ULCERS IN FAMILY MEDICINE. Mehmet Y ld r m 1, Serpil Ayd n 2

Transkript

1 Türk Aile Hek Derg 2003; 7(4): Derlemeler Aile Hekimli inde Oral Ülserlere Yaklafl m APPROACHMENT TO ORAL ULCERS IN FAMILY MEDICINE Mehmet Y ld r m 1, Serpil Ayd n 2 Özet Aile Hekimli i nde oldukça s k karfl lafl lan sorunlar n bafl nda dermatolojik rahats zl klar gelmektedir. Bu hastal klar n önemli belirtilerinden biri olan oral mükoza ülserasyonu, baflka birçok rahats zl n da habercisi olabilmektedir. Ay r c tan s nda birçok nedenin bulunmas ve bu rahats zl klara yaklafl mlar n farkl olmas nedeniyle aile hekimli i uzmanlar n n bu konuda bilgilenmeleri esast r. Yaz, konuyu aile hekimlerinin dikkatine sunmay ve ay r c tan ile ay r c tan da yer alan baz dermatozlar hakk nda bilgi vermeyi amaçlamaktad r. Anahtar sözcükler: Oral ülser, birinci basamak, dermatozlar Summary One of the problems most commonly seen in family medicine are dermatological disorders. Oral ulceration, which is a very important sign of these disorders, can be a symptom of different diseases. As the differential diagnosis of these diseases is difficult, family medicine specialists need to be informed about this symptom. This review aimes to call family physicians attention to the issue, to mention the differential diagnosis and to give information about some of the dermatoses taking part of the differential diagnosis. Key words: Oral ulcer, primary care, dermatoses S kça karfl lafl lan a z ülserleri, genellikle travma (k r k-takma difl veya dolguya ba l ) nedeniyle oluflur, ancak enfeksiyondan kansere kadar çok çeflitli nedenlere ba l olabilir. 1,2 Ço unlukla a r l olan, her yaflta görülebilen, ailesel özellik tafl yabilen, a rl de iflebilen oral ülserlerin ay r c tan s, ne zaman tedavi edilip ne zaman sevk edilece i aile hekimli i aç s ndan çok iyi bilinmelidir. Oral aftöz ülserlerin etiyolojisinde stres, fiziksel veya kimyasal travma, yiyecek alerjisi, menstrüasyon, enfeksiyonlar suçlanm flt r. Patofizyolojisi tam olarak aç klanamam fl olan oral ülserlerde, sigara içmek koruyucu bir faktör olarak göze çarpmaktad r. 2 Oral ülserler; bakteriyel, viral ve fungal enfeksiyonlar n; cilt, ba dokusu, kan veya gastrointestinal kanal n sistemik hastal klar n n belirtisi olarak; demir ve vitamin eksikliklerinde; difl macunu, ruj gibi a zda kullan lan maddelere karfl afl r duyarl l kta; yanak yeme, a z solunumu, ortodonti uygulamalar gibi pek çok nedenle ortaya ç kmaktad r 3 (Tablo 1). Tan da öncelikle, öykü ve klinik özellikler dikkate al n r. Tam kan tahlili, serum demiri, serum B12 ve folik asit incelemeleri, sistemik hastal klar düflündüren klinik görünüm varsa bu hastal klara yönelik tetkikler yap labilir. Oral ülserlerin tan s nda nadiren biyopsi gerekir. Travmaya ba l oral ülserler, nedenin ortadan kald r lmas, semptomatik tedavi ve oral hijyene dikkat edilmesiyle genellikle bir hafta içinde iyileflirken, predispozan faktörlerin ortadan kald r lmas ndan üç hafta sonra hala süren oral ülserlerde, kanser ve ciddi kronik hastal klar ay rmak için biyopsi veya ileri tetkik önerilir. 1 Bu yaz, s kça karfl m za ç kabilecek oral ülserlerle seyreden önemli baz dermatolojik rahats zl klar hakk nda bilgi vererek, ay r c tan ya katk da bulunmay amaçlamaktad r. Rekürran Aftöz Stomatit Oral mukozan n en s k görülen, a r l, tekrarlay c hastal d r. Etiyolojisi tam olarak bilinmemektedir; 1) Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi T p Fakültesi, Dermatoloji Anabilim Dal, Dermatoloji Uzman, Yard. Doç. Dr. 2) Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi T p Fakültesi, Aile Hekimli i Anabilim Dal, Aile Hekimli i Uzman, Yard. Doç. Dr Yay n haklar Türkiye Aile Hekimli i Uzmanl k Derne i (TAHUD)'a aittir. Her hakk sakl d r. Deomed Medikal Medya taraf ndan yay mlanmaktad r. Copyright 2003 Turkish Society of Family Practice. All rights reserved. Published by Deomed Medical Publishing, a division of Deomed Medical Media, Istanbul.

2 ancak enfeksiyonlardan ve immunolojik nedenlerden kuflkulan lmakta ve genetik bir temeli oldu u düflünülmektedir. Oluflumunu kolaylaflt r c faktörler aras nda; stres, travma, sigaray b rakma, menstrüasyon ve yiyecek alerjisi say labilir. Genellikle çocukluk ya da ergenlikte bafllar, toplumun yaklafl k % 20 sini etkiler. 1 Küçük k rm z bir papül olarak bafllayan tipik lezyon k sa zamanda çevresi k rm z, ortas kirli beyaz bir ülser halini al r (Resim 1). Daha çok a z mükozas ve dil olmak üzere, her yere yerleflebilen ülserin boyut ve say s na göre, çi neme ve konuflma fonksiyonu az ya da çok bozulur. Aftlar, minör, majör ve herpetiform olmak üzere 3 klinik flekilde karfl m za ç kar. 1 cm den küçük olan minör aftlar yaklafl k bir haftada skar b rakmadan iyileflirken, major aftlar 1 cm den büyüktür, uzun sürede, skar b rakarak iyileflir. Herpetiform aftlar; 1-2 mm. çapl, ço ul ve gruplaflmaya meyillidir. Rekürran aftöz stomatit, Behçet hastal n n bulgusu olabilece inden, hastalar n bu aç dan de erlendirilmesi gerekir. 4-6 Ay r c tan da herpes enfeksiyonlar ve sifiliz de düflünülmelidir. Önemli bir veneryel hastal k olan sifilizde ülserin a r s z olmas tan da kolayl k sa lar ve göz ard edilmemelidir. 7 Tan klinik bulgularla konur. Tedavide, oral steroidli bazlar, antienflamatuvar gargaralar, sukralfat, pentoksifilin, kolflisin ve levamizol kullan labilir Behçet Hastal Behçet hastal ilk kez 1937 de, Türk dermatologu Hulusi Behçet taraf ndan, tekrarlay c oral aftlar, genital ülser ve uveitle seyreden kompleks bir hastal k olarak tan mlanm flt r. Behçet hastal birçok organ tutabilen sistemik bir vaskülittir; Uzakdo u ve Akdeniz ülkelerinde daha s k görülür, genellikle otuzlu yafllarda bafllar ve erkeklerde daha ciddi seyreder. 11 Etiyolojisinde enfeksiyöz (Herpes Simplex virus tip I, streptokoklar), immün (dolafl mdaki immün kompleksler, artm fl nötrofil migrasyonu) ve genetik (HLA B51) faktörler sorumlu tutulmaktad r. 5,12 En s k rastlanan klinik bulgu tekrarlay c oral aftlard r (%99). Aftlar, a z içinde, baflta yanak mukozas ve dil olmak üzere herhangi bir yerde görülebilir. Genital ülserler erkeklerde skrotum ve peniste, kad nlarda ise vulva ve vajende ortaya ç kabilir. Bir püstül fleklinde bafllar, büyüyerek ülser halini al r. Göz lezyonlar ; uveit, konjonktivit fleklinde ortaya ç kar, genellikle periorbital a r ve fotofobi mevcuttur. Körlü e kadar gidebilen göz tutulumu hastal n prognozunu belirler. Deride eritema nodozum, tromboflebit ve papülopüstüler lezyonlar da görülür. Derinin travmaya anormal yan t ; paterji reaksiyonu da, tan da baflvurulan bir cilt lezyonu say labilir. Behçet hastal sinir, sindirim, solunum, kalp-damar sistemlerini, eklemleri ve böbrekleri de tutabilir. 4,5,12 Tan genellikle klinik bulgularla konur. Uluslararas Behçet Hastal Çal flma Grubu ölçütlerine göre 13 ; tan, y lda en az 3 kere tekrarlayan oral aft tesbiti veya hika- Resim 1 Rekürran aftöz stomatit 172 Y ld r m M, Ayd n S Aile Hekimli inde Oral Ülserlere Yaklafl m

3 yesinin yan s ra afla daki bulgulardan iki tanesinin varl ile konur: - Hasta veya hekim taraf ndan gözlenen genital ülser veya skar - Anterior uveit, posterior uveit, retinal vaskülit veya vitreusta hücre görülmesi - Eritema nodozum, papülopüstüler lezyonlar, tromboflebit ve kortizon almayan hastalarda gözlenen akneiform erupsiyonlar - Pozitif paterji testi (hekim taraf ndan saatte okunur) Tedavide, steroidli oral bazlar, gargaralar ve hastal - n seyri ve tutulan bölgelere göre kolflisin, dapson, oral kortikosteroid, azatiyoprin, siklofosfamid, siklosporin, sükralfat, interferon kullan labilir. 5,12,14,15 Liken Planus Her rkta s k görülen liken planus, deri, mukoza, k l follikülleri ve t rnaklar tutan, oldukça kafl nt l enflamatuvar bir deri hastal d r. Genellikle yafl aras nda ortaya ç kar. 16 Nedeni bilnmeyen hastal n etkeni olarak baflta virüsler olmak üzere enfeksiyöz ajanlar, psikolojik stres, genetik ve immunolojik faktörler suçlanmaktad r. Son y llarda Hepatit C virüsü (HCV) ile iliflkili liken planus olgular bildirilmifltir Beta blokörler, antimalaryaller; non-steroid antienflamatuvar ilaçlar ve kimyasal maddelerin de liken planusa yol açt bilinmektedir. 20 Tipik yerleflimi; el bile inin fleksör yüzü, ayak bile- i, glans penis ve oral mukoza olan liken planusun tipik elemanter lezyonu eflatuni, poligonal, 5-10 mm lik bir papüldür. Papül üzerinde Wickham çizgileri denilen beyaz a s bir görünüm veya kepeklenme olabilir. Lezyonlar tek tek olabilir, birleflerek plaklar yapabilir, iyileflirken genellikle hiperpigmantasyon b rak r. 16,20 Oral mükoza tutulumu deriye oranla daha kronik seyirlidir. Tipik oral mükoza bulgusu her iki yanak mükozas nda görülebilen bal kç a na benzer retiküler beyazlanmad r (Resim 2). Dil ve difletine de yerleflebilir. Ülseratif liken planusta mükoza tutulumu ön plandad r ve oldukça a r l oral ülserlerle seyreder. 21 Tan klinik bulgular ve histopatolojik incelemeyle konur. Yayg n olmayan lezyonlarda topikal steroidler, yayg n lezyonlu hastalarda oral steroid, retinoidler, PUVA, siklosporin tedavisi uygulanabilir. 20 Pemfigus Otoimmun bir reaksiyon sonucu ortaya ç kan, deri ve mükozalarda intraepidermal büller ve erozyonlarla seyreden, orta ve ileri yafl n kronik büllöz dermatozudur. Nikolsky fenomeni pozitiftir. 22 Etiyopatogenezi; hücreleraras maddenin antijen-antikor reaksiyonuyla erimesi, hücreleraras ba lar n kopmas ve akantolizdir. Otoantikorlar anneden plasenta yoluyla geçerek bebekte de pemfigus benzeri geçici hastal k oluflturabilir. Penisilamin, kaptopril, rifampisin gibi Resim 2 Liken planusta oral mükoza tutulumu Türkiye Aile Hekimli i Dergisi Turkish Journal of Family Practice Cilt 7 Say

4 baz ilaçlar pemfigusa yol açabilir. Pemfigus, ba fl kl k sistemini ilgilendiren myastenia gravis, SLE ve lenfoproliferatif hastal klarla birlikte görülebilir.23,24 Klinik olarak en s k dört tipi görülür: - Pemfigus vulgaris: Beflinci ve alt nc dekadda her iki cinsi eflit olarak tutar. Yahudilerde ve Akdeniz ülkelerinde daha s kt r. Epidermis hücrelerinin desmozomlar na karfl antikor oluflur. Direkt immünofloresans mikroskopisi ile intersellüler mesafede IgG ve C3 birikimi saptan r. 24,25 Genellikle oral mukozadan bafllay p kas k, saçl deri, yüz, ense ve boyuna yerleflen ince duvarl, kolayca y rt - labilen büllerle özellenir. Olgular n % 60 nda bulunan oral mükoza lezyonlar genellikle k rm z zeminli ve a r l d r (Resim 3). Lezyonlar dudaklar ve özofagusa ilerleyebilir, hastan n beslenmesini bozabilir ve genellikle inatç d r. 23,26,27 - Pemfigus vejetans: Daha selim seyirlidir. Vücudun k vr ml bölgelerinde yerleflen gevflek büller erozyona u rar ve verrüköz vejetasyonlara dönüflür. Pemfigus vulgariste oldu u gibi bazen gizlice a z ve burun mükozas ndan bafllayabilir. Dil s kl kla serebriform yap dad r. 22,23 - Pemfigus foliaseus: Oral mukoza tutulumu nadirdir. E er oral mukoza tutulursa yüzeyel eroziv stomatit görülür. Genellikle saçl deri, yüz ve gövdede k rm z, nemli, kötü kokulu erozyonlarla seyreder. 22,23 - Pemfigus eritematozus: Lupus eritematozusu and - ran eritemli ve kal nca krutlu lezyonlar mevcuttur. Genellikle burun, yanaklar ve kulaklara yerleflir saçl deri, gö üs ve ekstremitelerde de görülebilir. 22,23 Pemfigusta tan, klinik, histopatoloji ve direkt immünofloresans bulgular yla konur. Tedavide, oral kortikosteroidler hastal kontrol alt na alan esas ilaçt r. Kortikosteroidler belirli doz flemalar yla verilebilir; önerilen doz aral mg/gün dür. Bunun d fl nda, azatiyoprin, siklosporin, metotreksat, plazmaferez ve intravenöz immünglobulin kullan labilir Büllöz Pemfigoid leri yafl n kronik büllöz dermatozudur. Ortalama bafllang ç yafl aras ndad r ve her iki cinsi eflit olarak tutar. Hastalar n serumlar nda bazal membrana karfl spesifik antikorlar mevcuttur. Furosemid, penisilin ve fluorourasil kullan m da hastal bafllatabilir. 23,24 Pemfigusun aksine büyük, gergin, sübepidermal büllerle özellenir. Bazal membrana karfl IgG tipi antikor oluflmufltur. S kl kla kas k, koltukalt ve önkollar n fleksor yüzlerine yerleflir. Büller aç larak erozyon ve ülsere dönüflür ve spontan iyileflme e ilimi gösterir. Nikolsky fenomeni negatiftir. Oral mükoza lezyonlar pemfigustan daha nadirdir 24,32 (Resim 3). Tan, klinik ve histopatolojik bulgulara dayan r. Tedavide oral kortikosteroidler kullan l r. Pemfigustaki kadar yüksek dozlara ihtiyaç duyulmaz. Dapson, sulfapiridin, plazmaferez de yararl bulunmufltur. 23,30,33 Resim 3 Pemfigus vulgaris te oral tutulum Sonuç Oral ülser, aile hekimli inde s kça karfl lafl lan, birçok nedene ba l olabilen, ay r c tan s dikkatlice yap lmas gereken bir bulgudur. Oral ülser genellikle klinik bulgularla tan konulabilen önemli deri hastal klar nda da görüldü ünden bu hastal klar iyi bilinmelidir. Özellikle, predispozan faktörler yok edilerek uygulanan semptomatik tedaviye direnç gösteren ve s k tekrarlayan lezyonlarda; dermatoz, enfeksiyon, kronik hastal k ve kanser gibi nedenlerin araflt r lmas uygun olacakt r. 174 Y ld r m M, Ayd n S Aile Hekimli inde Oral Ülserlere Yaklafl m

5 Tablo 1 Oral ülser ve erozyonlar n nedenleri 1,2 Travma Yanak yeme Yan k Mikrobiyal Viral Herpetik jinjivostomatit Su çiçe i Zona zoster El ayak a z hastal Herpanjina Enfeksiyöz mononükleoz AIDS Bakteriyel Streptokoksik jinjivostomatit Akut nekrotizan jinjivit Gonokok stomatiti Tüberküloz Sifiliz Fungal Kandidiyazis Aktinomikozis Histoplazmozis Dermatozlar Rekürren aftöz stomatitis Liken planus Sweet sendromu Pemfigus Pemfigoid Dermatitis herpetiformis Eritema multiforme Lineer IgA dermatozu Epidermolizis büllosa Sistemik hastal klar Romatolojik hastal klar SLE Skleroderma Sjögren sendromu Reiter sendromu Vaskülit Behçet hastal Sindirim hastal klar Çölyak hastal Ülseratif kolit Crohn hastal Kan hastal klar Anemi Lösemi Siklik nötropeni Di er kan diskrazileri Vitamin-mineral eksikli i Folik asit eksikli i Demir eksikli i Çinko eksikli i Vit A eksikli i Vit B eksikli i (B1, B2, B3) laçlar Sitotoksik ilaçlar NSA Oral mükozan n malign tümörleri Skuamöz hücreli karsinom Radyoterapi Kaynaklar 1. Scully C, Shotts R. ABC of oral health: mouth ulcers and other causes of orofacial soreness and pain. BMJ 2000; 321: Mcbride DR. Management of aphthous ulcers. Am Fam Physician 2000; 62: , Disorders of the oral region. The Merck Manual de. Ed. Beers MH, Berkow R.17.Bask. England, Merck & Co., 1999; McCarty MA, Garton RA, Jorizzo JL. Complex aphthosis and Behcet's disease. Dermatol Clin 2003; 21(1): Ghate JV, Jorizzo JL. Behçet s disease and complex aphthosis. J Am Acad Dermatol 1999; 40: Porter SR, Hegarty A, Kaliakatsou F, Hodgson TA, Scully C. Recurrent aphthous stomatitis. Clin Dermatol 2000; 18(5): Tüzün Y, Tüzün B, Enver Ö. Dudak ve A z Bofllu u Hastal klar.dermatoloji de. Ed. Tüzün Y, Kotogyan A, Aydemir EH, Baransü O. stanbul, Nobel T p Kitabevleri, 1994; Pizarro A, Herranz P, de Lucas R, Borbujo J, Casado M. Pentoxifylline in recurrent aphthous stomatitis. J Am Acad Dermatol 1997; 36: Sun A, Chia JS, Chang YF, Chiang CP. Levamisole and Chinese medicinal herbs can modulate the serum interleukin-6 level in patients with recurrent aphthous ulcerations. J Oral Pathol Med 2003; 32(4): Disorders of mucous membranes. Ed. Odoms RB, James WD, Berger TG. Andrews Disease of the Skin de. 9. bask. Philadelphia, WB Saunders company, 2000: Yurdakul S, Tüzün Y, Mat MC, Özyazgan Y, Yaz c H. Behçet sendromu. Dermatoloji de. Ed. Tüzün Y, Kotogyan A, Aydemir EH, Baransü O. stanbul, Nobel T p Kitabevleri, 1994: Jorizzo JL. Behçet s disease.dermatology in General Medicine de. Eds. Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K, Austen KF, Goldsmith LA, Katz SI, Fitzpatrick TB. New York, McGraw-Hill, 1999: International study group of Behçet s disease: Criteria for diagnosis of Behçet s disease. Lancet 1990; 335: Alpsoy E, Er H, Durusoy C, Yilmaz E. The use of sucralfate suspension in the treatment of oral and genital ulceration of Behcet disease: a randomized, placebo-controlled, double-blind study. Arch Dermatol 1999; 135(5): lpsoy E, Durusoy C, Yilmaz E, Ozgurel Y, Ermis O, Yazar S, Basaran E. Interferon alfa-2a in the treatment of Behcet disease: a randomized placebo-controlled and double-blind study. Arch Dermatol 2002; 138(4): Lichen planus and related conditions. Andrews Diseases of the Skin de. Ed. Odoms RB, James WD, Berger TG. 9. bask. Philadelphia, WB Saunders company, 2000: Lazaro P, Olalquiaga J, Bartolome J ve ark. Detection of hepatitis C virus RNA and core protein in keratinocytes from patients with cutaneous lichen planus and chronic hepatitis C. J Invest Dermatol 2002; 119(4): Erkek E, Bozdogan O, Olut AI. Hepatitis C virus infection prevalence in lichen planus: examination of lesional and normal skin of hepatitis C virus-infected patients with lichen planus for the presence of hepatitis C virus RNA. Clin Exp Dermatol 2001; 26(6): Kirtak N, Inaloz HS, Ozgoztasi, Erbagci Z. The prevalence of hepatitis C virus infection in patients with lichen planus in Gaziantep region of Turkey. Eur J Epidemiol 2000; 16(12): Gürer MA. Liken planus ve likenoid erupsiyonlar. Dermatoloji de. Ed. Tüzün Y, Kotogyan A,Aydemir EH, Baransü O. stanbul, Nobel T p Kitabevleri, 1994: Daoud MS, Pittelkow MR. Lichen planus. Dermatology in General Medicine de. Ed. Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K ve ark. New York, McGraw-Hill, 1999: Tüzün Y, Mat MC. Büllü hastal klar. Dermatoloji de. Eds. Tüzün Y, Kotogyan A,Aydemir EH, Baransü O. stanbul, Nobel T p Kitabevleri, 1994: Türkiye Aile Hekimli i Dergisi Turkish Journal of Family Practice Cilt 7 Say

6 23. Chronic blistering dermatoses.andrews Didease of the Skin de. Eds. Odoms RB, James WD, Berger TG. 9.Bask. Philadelphia, WB Saunders company, 2000: Stanley JR. Pemphigus and Pemphigoid. Dermatology in General Medicine de. Eds. Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K ve ark. New York, McGraw-Hill, 1999: Schaerer L, Trueb RM. Direct immunofluoroscence of plucked hair in pemphigus. Arch Dermatol 2003; 139(2): Palleschi GM, Cipollini EM, Lotti T. Development of oesophageal involvement in a subject with pemphigus vulgaris: a case report and review of the literature. J Eur Acad Dermatol Venereol 2002; 16(4): Femiano F, Gombos F, Scully C. Pemphigus vulgaris with oral involvement: evaluation of two different systemic corticosteroid therapeutic protocols. J Eur Acad Dermatol Venereol 2002; 16(4): Sami N, Qureshi A, Ruocco E, Ahmed AR. Corticosteroid-sparing effect of intravenous immunoglobulin therapy in patients with pemphigus vulgaris. Arch Dermatol 2002; 138(9): Toth GG, van de Meer JB, Jonkman MF. Dexamethasone pulse therapy in pemphigus. J Eur Acad Dermatol Venereol 2002; 16(6): Mazzi G, Raineri A, Zanolli FA ve ark. Plasmapheresis therapy in pemphigus vulgaris and bullous pemphigoid. Transfus Apheresis Sci 2003; 28(1): Bystryn JC, Jiao D, Natow S. Treatment of pemphigus with intravenous immunoglobulin. J Am Acad Dermatol 2002; 47(3): Karpouzis A, Vamvassakis E, Stavrianeas N, Koumantaki-Mathioudaki E, Karpouzi M, Vareltzides A. Ultrastructural immunocytochemistry of autoimmune bullous diseases. Australas J Dermatol 2002; 43(2): Hatano Y, Katagiri K, Arakawa S, Umeki T, Takayasu S, Fujiwara S. Successful treatment by double-filtration plasmapheresis of a patient with bullous pemphigoid: effects in vivo on transcripts of several genes for chemokines and cytokines in peripheral blood mononuclear cells. Br J Dermatol 2003; 148(3): Gelifl tarihi: Kabul tarihi: letiflim adresi: Dr. Serpil Ayd n P. K ISPARTA Tel: (0246) Faks (0246) e-posta: sdaydin@med.sdu.edu.tr serpilaydin@e-kolay.net 176 Y ld r m M, Ayd n S Aile Hekimli inde Oral Ülserlere Yaklafl m