Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi

Transkript

1 Sağlık ve Toplum Yıl:24, Sayı: OcakNisan 204 ARAŞTIRMALAR / Researches Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Determining and Analyzing the Quality of Life and Affecting Factors of an Urban 65 And Over Age Population According To Age Groups Tahsin G. Telatar, Sarp Üner 2 ÖZET SUMMARY Amaç: Bu çalışmada bir ilin kentsel alanda yaşayan 65 yaş ve üzeri kişilerin yaş gruplarına göre yaşam kaliteleri ve etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem: Tanımlayıcı tipteki çalışmada araştırma grubunu 65 yaş üstü 658 katılımcı oluşturmaktadır. Veri toplama aracı olarak sosyodemografik özellikleri, EQ5D Yaşam Kalitesi Ölçeğini ve LawtonBrody Enstrümental Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeğini (LBEYAÖ) içeren anket formu kullanılmıştır. Yüz yüze görüşme tekniği ile toplanan veri SPSS 5.0 istatistik paket programı ile analiz edilmiş, çalışmada frekans dağılımları ve çoklu linear regresyon analizleri kullanılmıştır. Bulgular: Araştırmaya katılanların yaşları 65 ile 86 ve %5,5'i kadındır. Araştırmaya katılanların EQ5D endeks puanları tüm gruplar bir arada değerlendirildiğinde ile 0,59 arasında değişmekte ve katılımcılar kendi sağlıklarını Görsel Analog Ölçek (GAÖ) skoru ile 35 ile 95 arasında değerlendirmişlerdir. Katılımcıların LBEYAÖ puanları ile 8 arasında değişmektedir. Çoklu lineer regresyon analizi sonucunda genç yaşlılar grubunda yordayıcı değişkenlerin yaşam kalitesi üzerine göreli önem sırası LBEYAÖ, GAÖ, öğrenim durumu, kronik hastalık olma durumu ve çocuk sayısı iken, ileri yaşlı grubunda medeni durum, LBEYAÖ, GAÖ, cinsiyet, kronik hastalık olma durumu ve çocuk sayısıdır. Sonuç: Oluşturulan iki modelde de EQ5D puanları ile yüksek düzeyde ve anlamlı bir ilişki vermektedir. Bunun yanı sıra model genç yaşlı grubun EQ5D puanındaki toplam varyansın %54'ünü, diğer grupta %7'ini açıklamaktadır. Araştırma tanımlayıcı bir çalışma olduğundan sonuçlarına temkinli yaklaşılmalı, benzer özellikte gruplarda yapılacak ve temsil özelliği daha yüksek araştırmalar için yol gösterici olarak değerlendirilmelidir. Objective: It is aimed to analyze life qualities and affecting factors of 65 years and older population living at urban area, in this study. Material and Method: In the descriptive study, research group was 65 years and over 658 people. The questionnaire was formed of sociodemographical factors, EQ5D Life Quality Scale and LawtonBrody Instrumental Activities of Daily Living (IADL) Scale. SPSS 5.0 Statistical Package Program for Social Sciences was used to analyze the data collected by face 2 face interviews. Frequencies and multi linear regression analyses were used at the analyses. Results: The ages were between 65 and 86, and 5.5% was women. EQ5D scores of participators were ever changing between and 0.59 when analyzed all groups together. Attendees assessed their own health between 35 and 95 by using Visual Analog Scale (VAS). LBIADL scores were between and 8. Predictor variable of life quality at young elder group at relative importance are LBEYAS, VAS, education, chronicle disease and child number; at the older elder group marital status, LBEYAS, VAS, sex, chronicle disease and child number according to multi linear regression analyses. Conclusion: EQ5D scores were highly significant at both models that were formed. On the other hand; model can explain 54% of total variance at young elder group and 7% of the other group. As it's a descriptive study, the results must be approached cautiously and evaluated as a guide for the representative studies conducted at similar groups Anahtar Kelimeler: yaşlı, yaşam kalitesi, enstrümantal günlük yaşam aktiviteleri Key Words:elderly, quality of life, instrumental activities of daily living GİRİŞ gelişen tıp teknolojisi, sosyal koşulların düzelmesi gibi gelişmeler sonucunda dünyada ortaya çıkan yaşam beklentisinde artma ve bebek doğum hızındaki azalma eğilimleri, yaşlı nüfusun genel nüfusa oranını artırmıştır. Önümüzdeki birkaç yıl içerisinde ilk kez 60 yaş üzeri nüfusun 5 yaş altı nüfustan daha fazla olması beklenmektedir. Adrese Dayalı Nüfus Yirminci yüzyılın sonunda, özellikle anne ve çocuk sağlığı ile bulaşıcı hastalıklarla mücadeleyi içeren etkili sağlık hizmetleri,.uzm. Dr. Halk Sağlığı Müdürlüğü, Sinop 2.Doç. Dr. Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü, Ankara 48

2 Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Kayıt Sistemi 20 yılı sonuçlarına göre Türkiye yaşlı nüfuslu ülkeler arasında yer almakta ve nüfusun %7,3'ü ( kişi) 65 ve daha yukarı yaş grubunda bulunmaktadır. ilin kentsel alanda yaşayan 65 yaş ve üzeri kişilerin yaş gruplarına göre yaşam kaliteleri ve etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem Yaşlanma ve sağlık temasının işlendiği 202 yılı Dünya Sağlık Gününde Dünya Sağlık Örgütü, dünya nüfusunun hızla yaşlandığı günümüzde yaşlıların mümkün olan en iyi sağlığa sahip olmaları için müdahaleler gerektiğini belirtmektedir. Yaşlı nüfusun artışıyla birlikte yaşlıların yaşam kalitelerini korumak ve daha kaliteli bir yaşam sürmelerini sağlamak günümüzde olduğu gibi gelecekte de öncelikli sağlık hedeflerinden biri olmalıdır. Nitekim Ulusal Eylem Planında toplumda daha iyi bir yaşlılığın sağlanması için gerçekleştirilecek eylemler arasında yaşlının bağımsızlığını ve yaşam kalitesini artıracak, morbiditeyi azaltacak geriatrik rehabilitasyon yaklaşımlarının tüm yaşam boyu devam etmesi ve koruyucu sağlık programlarıyla desteklenmesi gerektiği yer almaktadır. Tanımlayıcı tipteki çalışmada araştırma grubunu, bir ilin kentsel alanında görev yapan 49 aile hekiminden 4'ine ve hizmet veren altı hastaneden üçüne başvuranlar ile araştırıcıların evlerinde ziyaret ettiği 65 yaş üstü kişiler arasından çalışmaya katılmayı kabul eden 658 katılımcı oluşturmaktadır. Katılımcıların hiçbiri bakım evi veya benzeri bir tesiste ikamet etmemektedir. Veriler, aile hekimleri, aile sağlığı elemanları, evde bakım hizmetleri birimi çalışanları ve Toplum Sağlığı Merkezi çalışanların tarafından toplanmıştır. Verilerin yüz yüze görüşme tekniği ile toplandığı çalışmada veri toplama aracı olarak bazı sosyodemografik özellikleri, EQ5D Yaşam Kalitesi Ölçeğini ve LawtonBrody Enstrümental Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeğini (LBEYAÖ) içeren anket formu kullanılmıştır. Çalışmada yaşın yaşam kalitesine olan etkisini gözlemleyebilmek amacıyla katılımcılar üç ayrı grupta değerlendirilmiştir. Buna göre 6574 yaş grubunda bulunanlar genç yaşlılar, 7584 yaş arasındakiler ileri yaşlılar ve 85 yaş ve üstünde olanlar ise çok ileri yaşlılar olarak kabul edilmiştir. Yaklaşık 2500 yıl önce Aristo tarafından tartışılmaya başlanan yaşam kalitesinin birlikte değerlendirilmesi gereken objektif (kişinin sağlık statüsü, ekonomik durumu, barınma koşulları, ikamet yeri, aile durumu) ve sübjektif (kişinin değişimi, hisleri, duyguları ve hayata bakışı) kriterleri bulunmaktadır2. Bu nedenle yaşam kalitesi temel olarak, kişinin yaşam koşullarına uyumda kişisel tatminini etkileyen, hastalığın bedensel, ruhsal ve toplumsal etkilerine verdiği bireysel yanıtları temsil eden bir kavram olarak görülmelidir. Diğer bütün değişkenler kontrol edildiğinde 'yaşlanma' yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilememekte ve uzun bir dönem kaliteli yaşam mümkün olabilmektedir. Çalışmada kullanılan EQ5D, bir özbildirim ölçeğidir. Ölçek beş soruyla; hareketlilik, özbakım, olağan günlük aktiviteler, ağrı/rahatsızlık hissi ve anksiyete/depresyonu konu alan beş boyutu değerlendirmektedir. Ölçek EuroQoL çalışma grubu tarafından 990 yılında geliştirilmiştir4. EQ5D'nin yaşlılarda özellikle grup değerlendirmesinde geçerliliği, güvenilirliği ve duyarlılığı yüksek bir ölçek olduğuna dair birçok kanıt vardır5. Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çalışması Eser tarafından yapılan6 ölçekle beş basamaklı sayı setleri şeklinde 243 farklı sağlık durumu tanımlanabilmektedir. Örneğin; beş boyutta da sorun yok demek iken, 223 hareket etmek ile ilgili bazı sorunları var, kişisel bakım ile ilgili sorunu yok, günlük işler ile ilgili bazı sorunları var, ağrı ya da rahatsızlık yok, ciddi endişe ya da depresyon var anlamına gelmektedir. Bu çalışmada EQ5D indeks skoru Yaşam kalitesini yükseltilmesi ve sürdürebilirliği klinik yaklaşımın hedefleri arasında yer almalıdır3. Nüfusun yaşlanmasından, bulaşıcı hastalıkların azalmasından ve kronik hastalıkların artmasından dolayı mortalite ve morbidite verilerinin yanı sıra sağlığın yaşam kalitesi boyutunun da ölçülmesi gerekmektedir. Yaşlıların yaşam kalitelerini belirleyen, kısıtlayan, risk faktörü oluşturan etmenleri bilmek, bunlara yönelik alınacak önlemlerin de belirlenmesini sağlayacaktır. Bu çalışmada bir 49

3 Sağlık ve Toplum Yıl:24, Sayı: OcakNisan 204 Tablo :Araştırmaya katılanların yaş gruplarına göre bazı özelliklerinin dağılımı (202) Yaş grubu Cinsiyet Öğrenim durumu Medeni durum Çocuk sayısı Erkek Kadın Okuma yazması olmayan Okuma yazması olan İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Yüksekokul üniversite mezunu Evli Dul Bekâr Çocuğu olmayan Kronik hastalık % 59,5 40,5 8,2 35,5 2,9 2,6 5,8 75,8 2,3 2,9 İleri yaşlılar n % 7 30, , ,2 9,4 74 3,6 30 2, ,4 74 3,6 Çok ileri yaşlılar n % 4, 52 3, ,5 4 7, ,8 28, ,0 47,4 Çalışmayan Çalışan Hastalığı olmayan ,3 8, ,0 8 2,3 5 6, ,0 Hastalığı olan ,7 57, ,6 35, ,0 44 6,7 4 ve üzeri Çalışma durumu Genç yaşlılar n Toplam York Üniversitesi'nde yapılan çalışma sonucu ortaya konan değer tablosu ile hesaplanmıştır7. Ölçekte beş sorunun yanı sıra görsel analog ölçekle (GAÖ) katılımcılar kendi sağlıklarını 0 (hayal edilebilecek en kötü sağlık durumu) ile 00 (hayal edilebilecek en iyi sağlık durumu) arasında değerlendirebilmektedirler4. arasında iç tutarlılığı Cronbach' alfa ile incelenmiştir. Veriler SPSS 5.0 istatistik paket programında hata kontrollerinin ardından analiz edilmiştir. Çalışmada frekans dağılımları ve çoklu linear regresyon analizleri kullanılmıştır. Türkiye'de geçerlilik ve güvenilirliği yapılmamış olan LBEYAÖ bağımsız yaşam becerilerini değerlendirmek için kullanılan bir araçtır ve 8 işlevsel ilgi alanı vardır (telefon kullanabilme, alışveriş, yemek hazırlama, ev temizliği, çamaşır yıkayabilme, yolculuk, ilaçlarını kullanabilme sorumluluğu, mali işler)8. Uygulama zamanı 05 dakika olan LBEYAÖ temel ve periyodik değerlendirme için toplum taramalarında ve hastanelerde kullanılabilmektedir9. Çalışmada 8 ilgi alanı bağımlılık durumuna göre 0 şeklinde puanlanmıştır9. LBEYAÖ için ölçek puanları Bulgular Çalışmada yer alan 658 kişiden 327 si veri toplama aşamasında aile hekimine 20 u ise hastaneye başvurmuşlardır. Kalan 2 kişi ise evlerinde ziyaret edilen ve çalışmaya katılmayı kabul eden kişililerdir. Araştırmaya katılanların yaşları 65 ile 86 arasında değişmekte (ort; 73,8±6,0 yıl, ortanca;72) ve %5,5 i kadındır. Araştırmaya katılanların bazı özelliklerinin yaş g r u p l a r ı n a g ö r e d a ğ ı l ı m ı Ta b l o d e görülmektedir. 50

4 Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Tablo 2:Araştırmaya katılanların EQ5D, GAÖ ve LBEGAÖ puanlarının yaş gruplarına göre dağılım değerleri (202) EQ5D GAÖ LBEYAÖ Genç yaşlılar 0,72 Yaş grubu İleri yaşlılar 0,45 Standart Sapma 0,25 En düşük Ortalama Fark bulunan gruplar Çok ileri yaşlılar 0,4 F: 62,35 0,39 0,34 p< 0,06 0,59 0,03 Genç yaşlılar ile ileri yaşlılar En yüksek 0,85 0,85 Genç yaşlılar ile Çok ileri yaşlılar Ortalama 65,3 57,5 6,3 F:30,62 Standart Sapma 2,,8,5 P< En düşük Genç yaşlılar ile ileri yaşlılar En yüksek Genç yaşlılar ile Çok ileri yaşlılar Ortalama 6,27 4,78 4,50 F:46,92 Standart Sapma,56 2,40 3,08 P< En düşük 3 Genç yaşlılar ile ileri yaşlılar En yüksek Genç yaşlılar ile Çok ileri yaşlılar Çalışmada yer alanlardan genç yaşlı grubunda olanların %59,5 i erkekti, %8,2 sinin okuma yazması yoktu, %75,8 i evliydi, %28,9 unun 4 ve üzerinde çocuğu vardı ve %78,7 si en az bir kronik hastalığı olduğunu ifade etmişti. Bu değerler ileri yaşlılar için ise sırasıyla %30,3; %46,2; %68,4; %47,4; %93,6 şeklindeydi. Halen çalıştığını belirten 33 katılımcının tamamı genç yaşlılar grubundaydı (Tablo ). 0,25, ileri yaşlılarda 0,45 0,39, çok ileri yaşlılarda ise 0,4 0,34 dür ve gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılığı yaratan genç yaşlılar grubudur (Tablo 2). Araştırmaya katılanların kendi sağlıklarını bütün olarak değerlendirmeleri (GAÖ skoru) 35 ile 95 arasında değişmektedir. GAÖ puanları ortalaması genç yaşlılarda 65,3 LBEYAÖ için ölçek puanları arasında iç tutarlılığı incelemek amacıyla hesaplanan Cronbach Alfa değeri 0,90 dır ve ölçeğin 8 maddesi arasındaki 28 korelasyon +0,28 ile +0,85 arasında değişmektedir. York tarifine göre puanlama yapılan ve 05 katılımcının (hepsi 6575 yaş grubunda) tavan tam skor elde ettiği çalışmada EQ5D endeks puanları tüm gruplar bir arada değerlendirildiğinde ile 0,59 arasında değişmektedir. EQ5D endeks puanları ortalaması genç yaşlılarda 0,72 2,, ileri yaşlılarda 57,5,8, çok ileri yaşlılarda ise 6,3,5 dir ve gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılığı yaratan genç yaşlılar grubudur (Tablo 2). Araştırmaya katılanların LBEYAÖ puanları ile 8 arasında değişmektedir. LBEYAÖ puanları ortalaması genç yaşlılarda 6,27 5

5 Sağlık ve Toplum Yıl:24, Sayı: OcakNisan 204 Tablo 3:Araştırmaya katılanların yaş gruplarına göre yaşam kalitelerinin bazı özellikleri ile yordanmasına ilişkin çoklu regresyon analizi sonuçları (202) Genç yaşlılar (n=380) Özellikler B SH β t p Sabit 0,5 0,09 LBEYAÖ 0,08 0,46,05 < GAÖ 0,36 Öğrenim durumu (ÖD) 0,05 Çocuk sayısı (ÇS) Kronik hastalık (KH) 0,06 İleri/çok ileri yaşlılar (n=278) İkili r Kısmi r B SH 0,59 0,6 0,62 0,50 0,07 0,45 9,33 9,50 < 0,55 0,44 0,30 0,9 4,38 < 0,37 0, 0,0 2,5 0,08 0,3 0,09 2,37 0,23 0,2 0,33 Medeni durum (MD) Cinsiyet (C) 5,92 < β t p İkili r Kısmi r < 0,66 0,49 7,0 < 0,55 0,40 0,08 02,0 0,04 0,2 0,07 0,20 4,48 < 0,2 0,26 0,32 0,04 0,40 9,2 < 0,68 0,48 0,08 0,03 0,0 2,38 0,36 0,4 3,74 < R=0,73 R2=0,54 R=0,85 R2=0,7 F=86,9 p< F=2,9 p< Regresyon analizi sonuçlarına göre yaş gruplarına göre yaşam kalitesinin yordanmasına ilişkin regresyon eşitlikleri aşağıdaki şekildedir: Genç yaşlı grubunda yaşam kalitesi=0,5+0,08lbeyaö+gaö+0,05öd+çs0,06kh İleri/çok ileri yaşlı grubunda yaşam kalitesi=0,59+0,07lbeyaö+gaö+çs0,33kh0,32md0,08c,56, ileri yaşlılarda 4,785 modelde yer almıştır. Bu değişkenler dışında genç yaşlılarda yaşam kalitesini etkileyen değişkenler arasında öğrenim durumu yer almaktayken, İleri/çok ileri yaşlı grubunda ise medeni durum ve cinsiyet modelde yer almıştır (Tablo 3). 2,40, çok ileri yaşlılarda ise 4,50 3,08 dir ve gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılığı yaratan genç yaşlılar grubudur (Tablo 2). Genç yaşlılar grubunda yordayıcı değişkenlerle bağımlı değişken arasındaki ikili ve kısmi korelasyonlar incelendiğinde LBEYAÖ ile EQ5D arasında pozitif ve orta düzeyde bir ilişkinin olduğu (r=0,62), diğer değişkenler kontrol edildiğinde iki değişken arasındaki korelasyonun r=0,50 olarak hesaplandığı görülmektedir. GAÖ ile EQ5D arasında da pozitif ve orta düzeyde bir ilişki vardır (r=0,55), ancak diğer değişkenler kontrol edildiğinde iki değişken arasındaki korelasyon r=0,44 olarak hesaplanmıştır. Öğrenim durumu ve çocuk sayısı ile EQ5D arasında pozitif ve düşük düzeyde ilişkiler vardır. İleri ve çok ileri yaşlı grubun yaşam kaliteleri, GAÖ puanları ve LBEYAÖ puanları arasında istatistikî olarak anlamlı farklılık saptanmadığından çalışmanın bundan sonraki bölümünde bu iki grup birleştirilmiştir. Genç yaşlı grubun ve ileri/çok ileri yaşlı grubun yaşam kalitesini etkileyen faktörler Tablo 3 de sunulmuştur. Her iki yaş grubunda yaşam kalitesini etkileyen değişkenler incelendiğinde LBEYAÖ, GAÖ, çocuk sayısı ve kronik hastalık olma durumu 52

6 Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi Analiz sonucu kronik hastalığı olma da yaşam kalitesini düşük düzeyde ve olumsuz yönde etkilemektedir. Bu değişkenler birlikte, genç yaşlı grubun EQ5D puanları ile yüksek düzeyde ve anlamlı bir ilişki vermektedir (R=0,73; R2=0,54; p<) ve EQ5D puanındaki toplam varyansın %54 ünü açıklamaktadır. Standardize edilmiş regresyon katsayısına göre genç yaşlılar grubunda (β) yordayıcı değişkenlerin yaşam kalitesi üzerine göreli önem sırası LBEYAÖ, GAÖ, öğrenim durumu, kronik hastalık olma durumu ve çocuk sayısıdır. Regresyon katsayılarının anlamlılığına ilişkin ttest sonuçları incelendiğinde ise bütün değişkenlerin anlamlı bir yordayıcı olduğu görülmektedir (Tablo 3). sürelerinde ülkelerin gelişmişliklerine bağlı olarak büyük farklılıklar olduğundan, kimlere yaşlı deneceği tartışma konusu olmaktadır0. Birçok gelişmiş ülke geleneksel olarak kronolojik yaşı 65 ve üzerinde olanlar yaşlı olarak tanımlamaktadır. Yaşlılarda yaşam kalitesinin incelendiği bu çalışmada da alt sınır olarak 65 yaş kabul edilmiştir. Yaşlı insanlar, halen çalışma yaşamında kariyerlerine devam edenleri, sağlıklı emeklilik hayatı geçirenleri, kırılgan ve bağımlı bir akrabaya bakım verenleri ya da kendileri zayıf ve bakıma muhtaç olanları içeren heterojen bir gruptur. Heterojen bir grup olmalarına rağmen yaşlı insanlar benzer gereksinmelerinin olduğu ve müdahalelere benzer yönde yanıtlar verdikleri düşünülerek yaşlılar olarak tek bir grupta toplanmaktadırlar. Oysa yaşlıların ihtiyaçların belirlenmesinde, müdahalelerin etki ve geçerliliğini değerlendirmede ve gelecekle ilgili planlamalarda farklılıkların göz önüne alınması gereklidir. Araştırmada katılımcıların yaşam kaliteleri ve etkileyen faktörlerin yaş gruplarına göre incelenmesi amaçlanmıştır. İleri/çok ileri yaşlı grubunda yordayıcı değişkenlerle bağımlı değişken arasındaki ikili ve kısmi korelasyonlar incelendiğinde LBEYAÖ ile EQ5D arasında pozitif ve orta düzeyde bir ilişkinin olduğu (r=0,66), diğer değişkenler kontrol edildiğinde iki değişken arasındaki korelasyonun r=0,49 olarak hesaplandığı görülmektedir. GAÖ ile EQ5D arasında da pozitif ve orta düzeyde bir ilişki vardır (r=0,55), ancak diğer değişkenler kontrol edildiğinde iki değişken arasındaki korelasyon r=0,40 olarak hesaplanmıştır. Çocuk sayısı ile EQ5D arasında pozitif ve düşük düzeyde ilişki vardır. Bekâr ya da dul olmak, kadın olmak ve kronik hastalığı olma da yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu değişkenler birlikte, İleri/çok ileri yaşlılar grubun EQ5D puanları ile yüksek düzeyde ve anlamlı bir ilişki vermekte (R=0,85; R2=0,7; p<) ve EQ5D puanındaki toplam varyansın %7 ini açıklamaktadır. Standardize edilmiş regresyon katsayısına göre ileri yaşlı grubunda (β) yordayıcı değişkenlerin yaşam kalitesi üzerine göreli önem sırası medeni durum, LBEYAÖ, GAÖ, cinsiyet, kronik hastalık olma durumu ve çocuk sayısıdır. Regresyon katsayılarının anlamlılığına ilişkin ttest sonuçları incelendiğinde ise bütün değişkenlerin anlamlı bir yordayıcı olduğu görülmektedir (Tablo 3). Yaşlılık dönemi sırasında yaşam kalitesinin artırılması ve sağlıklı yaşlanma ile ilgili stratejilerin geliştirilmesi, toplumsal sağlığın artırılmasında önemli bir yoldur. Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi, ileri yaşta çok önemli olan algılanan sağlık ve mutluluk üzerine odaklanmış, görece yeni bir kavramdır. Sağlıkta yaşam kalitesi ölçümünde amaç, yaşlının mevcut potansiyel durumunun ve var ise hastalığın, kişinin sağlık algılaması üzerinde yarattığı etkilerin standart bir şekilde belirlenmesidir. Yaşlılardaki yaşam kalitesi değerlendirilirken, yaşlılığın engel teşkil ettiği durumlarında göz önünde bulundurulduğu ölçüm metotları kullanılmalıdır. Yaşlılarda sağlıkta yaşam kalitesinin incelendiği araştırmaları değerlendiren bir çalışmada kullanılan ölçeklerin hiç birinin yaşlılara özgü olmadığı saptanmıştır2. Bu çalışmada katılımcıların yaşam kaliteleri EQ5D ile ölçülmüştür. Kişilerin sağlıklarını ve yaşam kalitelerinin değerlendiren ölçeklerin incelendiği bir çalışmaya göre EQ5D yaşlıların sağlık durumunun daha kısa ve öz olarak değerlendirilmesinin gerekli olduğu durumlarda önerilmektedir5. Menn ve arkadaşları da çalışmalarında EQ5D nin kısa ve Tartışma: Yaşlılık kaçınılmaz bir süreçtir; ancak bu süreç sağlıklı, kaliteli olabilir ve yaşlı nüfusa bağlı toplumsal yük azaltılabilir. Beklenen yaşam 53

7 Sağlık ve Toplum Yıl:24, Sayı: OcakNisan 204 kolay uygulanabilir olması nedeniyle en uygun yaşam kalitesi ölçeği olduğunu belirtmiştir3. yaş gruplarına göre dağılım değerleri incelendiğinde gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır. Gruplar arası farklılığı yaratanlar genç yaşlılardır (p<0,05). Çalışma sonuçları daha önceki çalışmalarla uyumludur (9, 20). Araştırmaya katılanların EQ5D ve GAÖ puanlarının yaş gruplarına göre dağılım değerleri incelendiğinde gruplar arası istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır. Gruplar arası farklılığı yaratanlar genç yaşlılardır (p<0,05). İngiltere de 75 yaş üzeri kişilerde yaşam kalitesinin genç yaş grubuna göre istatistiksel olarak anlamlı şekilde düşük olduğu gözlenmiştir4. Ülkemizde de yapılan çalışmalarda benzer sonuçlar elde edilmiştir5. Ancak yaşam kalitesi ölçekleri ağırlıklı olarak fiziksel fonksiyon ölçülmeye meyilli olduklarından yaş artıkça yaşam kalitesinin daha düşük değerler alındığı bilinmektedir2. Çalışmada yaşam kalitesini etkileyen faktörlerin belirlemek amacıyla uygulanan çoklu regresyon analizi benzer çalışmalarda da kullanılmıştır4,2. İleri ve çok ileri yaşlı grubun yaşam kaliteleri, GAÖ puanları ve LBEYAÖ puanları arasında istatistiki olarak anlamlı farklılık saptanmadığından çalışmada bu iki grup birleştirilerek yaşam kalitesini etkileyen faktörler incelenmiştir. Buna göre her iki yaş grubunda yaşam kalitesini LBEYAÖ, GAÖ, çocuk sayısı ve kronik hastalık olma durumunun etkilediği saptanmıştır. Bu değişkenler dışında genç yaşlılarda yaşam kalitesini etkileyen değişkenler arasında öğrenim durumu yer almaktayken, 75 yaş ve üzeri grupta ise medeni durum ve cinsiyet modelde yer almıştır. Gerek ulusal gerekse uluslararası literatürde yaşam kalitesini etkileyen faktörler arasında kronik hastalık olması4,, enstrümantal günlük yaşam aktivitelerinde kısıtlılıklar4,9,2 ve cinsiyet2, yer almaktadır ve çalışmanın bulguları bundan önceki çalışmalarla uyumludur. Türkiye de yapılan farklı çalışmalarda öğrenim durumunun yüksekliği, çocuk sayısının fazlalığı23 ve evli olmak,23 yaşam kalitesini olumlu yönde etkilediği gösterilmiştir ve bu çalışmanın bulguları ile uyumludur. Yaşlı bireylerin, toplumun kendilerine atfettiği olumsuz özellikleri benimsemeleri, bağımsızlıklarını kaybederek temel işlevlerini yerine getirmede ve ihtiyaçlarını karşılamada diğerlerine bağımlı olma korkuları yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Yaşlı bireylere sağlanacak danışmanlık, tanı, tedavi hizmetlerinde yaşam kalitesini etkileyen değişkenlerin dikkate alınması, verilen hizmeti ve yaşlının yaşam kalite düzeyini olumlu yönde etkileyecektir. Sağlıkta yasam kalitesinin bölümlerinden birisi olan gündelik faaliyetleri yürütebilme yeteneği fiziksel, ruhsal ve sosyal iyilik halini temsil eder6. Günlük yaşam aktiviteleri yaşamın sürdürülmesi için gerekli olan temel ihtiyaçları sağlamaya yönelik işlevler ve toplum içinde yaşlının bağımsız yaşaması için gerekli olan aktiviteler olarak ikiye ayrılmaktadır. Bu çalışmada yaşlıların enstrümantal aktiviteleri s o r g u l a n m ı ş t ı r. K a p s a m l ı g e r i a t r i k değerlendirmede fiziksel incelemede kişinin fonksiyonel durumu da incelenmektedir. Bunun yanı sıra yaşam kalitesi ölçümünde de birçok boyutun yanı sıra fiziksel fonksiyonunda incelenmesi gerekmektedir7. Fiziksel fonksiyonun değerlendirilmesinde günlük yaşam aktivitelerinin ölçeklerle sorgulanması geçerli ve güvenilir yöntemlerdir8. Bir kişinin görevlerini yerine getirebilmesi ve günlük yaşam aktivitelerinin gerektirdiği karmaşık sosyal rollerini karşılayabilmesi olarak tanımlanan fonksiyonel durum incelenirken kullanılan ölçeklerden birisi de LBEYAÖ dir8. Çalışmada toplum içinde bağımsız yaşama için gerekli olan aktivitelerin nicel olarak ölçüldüğü ölçeklerden ve ülkemizde birçok çalışmada kullanılan9,20 LBEYAÖ kullanılmıştır. Bu çalışmada LBEYAÖ nin iç tutarlılığı incelemek amacıyla hesaplanan Cronbach Alfa değeri 0,90 dır. Yapılan bir başka çalışmada ise Cronbach Alpha değeri 0,73 olarak bulunmuştur20. Regresyon analizi sonuçlarına göre yaş gruplarına göre yaşam kalitesinin yordanmasına ilişkin regresyon eşitlikleri Tablo3 de verilmiştir. Regresyon eşitliklerinde yer alan değişkenler yukarıda geniş olarak açıklandığı gibi literatürle uyumludur. Ancak oluşturulan iki modelde de Araştırmaya katılanların LBEYAÖ puanlarının 54

8 Bir İlin Kentsel Alanında Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Kişilerin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kaliteleri ve Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi 2. Işık A, Meriç M. Hayatın Kalitesi Kavramının Felsefik Temelleri; Aristo, Bentham ve Nordenfelt. Ege Akademik Bakış 200; 0(): Netuveli G, Blane D. Quality of life in older ages. Br Med Bull 2008; 85: EuroQol Group Executive Office, On behalf of the EuroQol Group. EQ5D5L User Guide, Basic information on how to use the EQ5D5L instrument. 5. Haywood KL, Garratt AM, Fitzpatrick R. Quality of life in older people: a structured review of generic selfassessed health instruments. Qual Life Res 2005; 4: Eser E, Dinç G, Cambaz S ve ark. EUROQoL (EQ5D) indeksinin toplum standartları ve psikometrik özellikleri: Manisa kent toplumu örneklemi. 2. Sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi, 2007 İzmir. Bildiri Özetleri Kitabı, s: Kind P, Hardman G, Macran S. EuroQol Group Executive Office, On behalf of the EuroQol Group. EQ5D5L User Guide, Basic information on how to use the EQ5D5L instrument.; UK Population Norms for EQ5D. Center for Health economics. Discussion Paper Lawton MP, Brody E.M. Assessment of older people: Selfmaintaining and instrumental activities of Daily living. Gerontologist 969; 9(3): Graf C. The Lawton Instrumental Activities of Daily Living Scale AJN. American Journal of Nursing 2008; 08(4): Orimo H, Ito H, Suzuki T, Araki A, Hosoi T, Sawabe M. Reviewing the definition of elderly. Geriatrics & Gerontology International 2006; 6(3): (DOI: 0./j x).. Baran AG. Yaşlılıkta sosyalizasyon ve yasam kalitesi. Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi 2008; (2) Hickey A, Barker M, McGee H, O Boyle C. Measuring health related quality of life in older patient populations: a review of current approaches. Pharmacoeconomics 2005; (23) Menn P, Weber N, Holle R. Healthrelated quality of life in patients with severe COPD hospitalized for exacerbations comparing EQ5D, SF2 and SGRQ. Health and Quality of Life Outcomes 200; 8(39): Netuveli G, Wiggins RD, Hildon Z, Montgomery SM, Blane D. Quality of life at older ages: evidence from the English longitudinal study of aging (wave ). J Epidemiol Community Health 2006; (60) Tel H, Tel H, Sabancıoğulları S. Evde ve Kurumda Yaşayan 60 Yaş ve Üzeri Bireylerin Günlük Yaşam Aktivitelerini Sürdürme Ve Yalnızlık Yaşama Durumu. Turkish Journal of Geriatrics 2006; 9(): Durukan E. Yaşam Kalitesi Kavramı, Halk Sağlığı İle İlgili Güncel Sorunlar ve Yaklaşımlar. (Eds): Aslan D. Ankara Tabip Odası 2009; s: (ISBN: ). 7. Günaydın R. Yaşlılarda Yaşam Kalitesinin Değerlendirilmesi. Turkish Journal of Geriatrics 200; 3(4): Savaş S, Akçiçek F. Kapsamlı geriatrik değerlendirme. Ege Tıp Dergisi 200; 49(3) Ek / Supplement: Şahbaz M, Tel H. Evde Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Bireylerin Günlük Yaşam Aktivitelerindeki Bağımlılık Durumu ile Ev Kazaları Arasındaki ilişkinin incelenmesi. Turkısh Journal Of Gerıatrıcs 2006; 9(2): Tel H, Güler N, Tel H. Yaşlıların Evde Günlük Yaşam Aktivitelerini Sürdürme Durumu ve Yaşam Kaliteleri. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 20; (2)5967. hem genç yaşlı grubun hem de ileri ve çok ileri yaşlılar grubunun EQ5D puanları ile yüksek düzeyde ve anlamlı bir ilişki vermesi dikkat çekicidir. Bunun yanı sıra model genç yaşlı grubun EQ5D puanındaki toplam varyansın %54 ünü ve İleri ve çok ileri yaşlılar grubun EQ5D puanındaki toplam varyansın %7 ini açıklamaktadır. Bu araştırma tanımlayıcı bir çalışma olduğundan sonuçlarına temkinli yaklaşılmalı, bundan sonra benzer özellikte gruplarda yapılacak ve temsil özelliği daha yüksek olan araştırmalar için yol gösterici olarak değerlendirilmelidir. Yaşlıların sağlık sorunları özellikle kronik ve dejeneratif hastalıkların toplumda ön plana çıkmakta, bu hastalıklara sahip veya engelli bireylerin sayısında artış sağlık hizmetlerinin sunumunu da etkilemektedir24. Günlük yaşam aktivite ölçekleri yaşlılarda engellik durumunu saptanması ve izlemesinde tarama testi olarak kullanılmaktadır25. Sağlık kuruluşuna başvuran yaşlı bireyin bütüncül bir yaklaşımla olası sorunlarına, ikincil koruma hizmetleri kapsamında erken tanı konması verilecek hizmetin kalitesini ve etkinliğini arttıracaktır. Sonuç olarak; günümüzde yaşlılık ile ilgili politikalar ve programlar yaşam kalitesini ve genel sağlığı artırmaya odaklanmakta ve üretken, başarılı ve bağımsız bir yaşlanma hedeflenmelidir. Birleşmiş Milletlerin yaşlılara yönelik hizmet ilkeleri arasında yaşlı bireylerin bağımsız olarak yaşamlarını sürdürebilmeleri ve kendilerine yeterli olmalarının sağlanması yer almaktadır. Yaşlıların değişen toplum yapısı içinde yaşam kalitelerinin yükseltilmesi, sorunlarına ve gereksinimlerine en iyi şekilde cevap verilebilmesi, aile ve toplumla bütünleşebilmelerinin sağlanması için, ekonomik ve psikososyal gereksinimlerinin karşılanmasının yanı sıra sağlık hizmetlerin geliştirilmesine gereksinim vardır. Yaşlı dostu sağlık hizmetlerinin planlanması, uygulanması ve gerçekleştirilmesinde BM ilkelerinin temel sağlık hizmetleri anlayışı ile birleştirilmesi önem taşımaktadır24. Kaynaklar:. Ebrahim S. Health of Elderly People, in Oxford Textbook of Public Health, In: Detels R, Mcewen J, Beaglehole R, Tanaka H. (Eds): The Scope Of Public Health Volume 3. Fourth Edition, Oxford University Press 2002:

9 Sağlık ve Toplum Yıl:24, Sayı: OcakNisan Sönmez Y, Uçku R, Kıtay Ş, Korkut H, Sürücü S, ve ark. İzmir de Bir Sağlık Ocağı Bölgesinde Yaşayan 75 Yaş ve Üzeri Bireylerde Yaşam Kalitesi Ve Etkileyen Etmenler. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2007; 2(3): Ölüç F. Edirne Kentsel Kesimde Yaşlılarda Sağlıkla İlintili Yaşam Kalitesi. Uzmanlık Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Diker J, Etiler N, Yıldız M, Şeref B. Altmış beş yaş üzerindeki kişilerde bilişsel durumun günlük yaşam aktiviteleri, yaşam kalitesi ve demografik değişkenlerle ilişkisi: Bir alan çalışması. Anadolu Psikiyatri Dergisi 200; 2 (2): Üner S. Yaşlı Dostu Sağlık Hizmetleri, Halk sağlığı ile İlgili Güncel Sorunlar ve Yaklaşımlar. (Eds): Aslan D. Ankara Tabip Odası 2009; 2774 (ISBN: ). 25. Spillman BC. Changes in Elderly Disability Rates and the Implications for Health Care Utilization and Cost. Office of the Assistant Secretary for Planning and Evaluation U.S. Department of Health and Human Services 2003;