Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi. Genişbant Altyapısı ve Sektörel Rekabet Ekseni Mevcut Durum Raporu

Transkript

1 Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Genişbant Altyapısı ve Sektörel Rekabet Ekseni Mevcut Durum Raporu 4 Şubat 2013

2 Bu rapor, Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi ve McKinsey Danışmanlık Hizmetleri Limited Şirketi arasında imzalanan Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesine İlişkin Hizmet Alımı İşi Sözleşmesi kapsamında, gerekli bulgu ve analizler hazırlanmak suretiyle, oluşturulacak Bilgi Toplumu Stratejisine altyapı teşkil etmek üzere üretilmiştir. Bu raporun hazırlanmasında çalışma boyunca ilgili taraflardan elde edilen bilgi ve görüşler ile Kalkınma Bakanlığı nın değerlendirmelerinden istifade edilmiştir. Bu çalışma Kalkınma Bakanlığı nın kurumsal görüşlerini yansıtmaz. Bu raporda yer alan içeriğin tamamı ya da bir kısmı atıfta bulunmak kaydıyla Kalkınma Bakanlığı nın izni olmadan kullanılabilir.

3 İçindekiler 1. GİRİŞ GENİŞBANT İNTERNETİN GEREKLİLİĞİ Veri tüketimi, video içeriği ve yakınsama olgusunun katkısıyla hızla artmakta ve bant genişliğini gerekli kılmaktadır İnternet hızları sürekli artış göstermektedir YENİ NESİL ERİŞİM ŞEBEKELERİ Geleneksel genişbant teknolojiler bant genişliği ihtiyacını karşılama yönünde yetersiz kaldığından, kullanıcılar Yeni Nesil Erişim Şebekeleri ne yönelmektedir Yeni Nesil Erişim Şebekeleri nden fiber, istenilen hız ve kaliteyi sağlasa da oldukça maliyetli yatırım gerektirmektedir LTE yaygınlığını dünya çapında artırmaktadır, fakat LTE ye geçiş sebepleri olduğu gibi LTE ye geçişi erteleyebilecek sebepler de bulunmaktadır İNTERNETİN EKONOMİK FAYDALARI VE DİĞER ETKİ ALANLARI İnternetin makroekonomik faydalarının yanı sıra, şirketler ve bireyler üzerinde yarattığı ekonomik etkiler de mevcuttur İnternet eğitim, sağlık, çevre ve istihdam üzerindeki etkileriyle birlikte aynı zamanda sosyal gelişim yaratan bir teknolojidir Türkiye de internetin getirdiği faydaları ve etki alanlarını artırmak için internet kullanım oranlarının sayısal bölünmeye izin vermeyecek şekilde artırılması gereklidir TÜRKİYE DEKİ SABİT GENİŞBANT İNTERNETİN MEVCUT DURUMU Türkiye de sabit genişbant altyapı yaygınlığı sağlansa da kullanım oranları düşüktür Altyapı yaygınlığı sağlanmıştır Kullanım oranlarının düşük kalmasının finansal sebepler, ihtiyaç duyulmaması, düşük cihaz sahiplik oranları ve internetin zararlı bir alışkanlık olarak görülmesi gibi talep kaynaklı sebepleri vardır Türkiye deki internet hizmetleri nitelik açısından geliştirilmeye ihtiyaç duymaktadır Türkiye de ilan edilen hızlar yüksek olsa da, gerçekleşen veri indirme hızları, gelişmiş ülkelere göre düşüktür

4 5.2.2 Fiber internet gibi yüksek hızlı erişim sağlayan altyapılar daha tam olarak yaygınlaşmamıştır Katma değerli internet hizmetleri ve çoklu paket hizmetleri gelişme sürecindedir XDSL teknolojilerinde sektörel rekabet, Avrupa ülkelerinden farklı gelişmiştir, fiber internette ise uygulanan kısmi muafiyet altyapı yatırımlarını teşvik etmektedir, fakat rekabet üzerindeki etkisi henüz netlik kazanmamıştır Türkiye deki mevcut regülasyon mekanizması Yerleşik operatörün egemenliği piyasada etkisini hala hissettirmektedir Birçok Avrupa ülkesinin aksine Türkiye deki toptan genişbant erişim piyasasında YAPA yaygınlaşmamıştır Toptan internet erişim piyasasında alternatif işletmecilerin hizmet çeşitliliğini sağlama ve etkin rekabet sağlanması yönünde istekleri mevcuttur Türkiye de yeni nesil erişim şebekelerin düzenlenmesinde kısmi muafiyet uygulanmaktadır TÜRKİYE DE MOBİL GENİŞBANT İNTERNETİN MEVCUT DURUMU Türkiye de 3G hizmetlerinin sunulmasıyla birlikte mobil internet kullanımı hızlı bir şekilde artmaktadır fakat gelinen seviyede Türkiye, OECD ülkelerine göre geri durumdadır G nüfus kapsama oranı gelişmekte olan ülkelere göre iyi konumdadır Kullanım oranlarını etkileyen faktörler mobil bilgisayardan internet ve mobil cepten internet arasında farklılık göstermektedir Mobil genişbant internette müşteri deneyiminin niteliğini etkileyen iki önemli unsur sağlanan hızlar ve katma değerli içeriktir Türkiye de 3G hız seviyeleri gelişmiş ülkelere eşdeğer seviyededir Küresel anlamda büyüme gösteren katma değerli mobil içerik, Türkiye de operatörler tarafından yaygınlaştırılmaktadır Türkiye de mobil genişbant regülasyonu alanındaki önemli çalışmalar TÜRKİYE NİN ULUSLARARASI VERİ TAŞIMACILIĞI POTANSİYELİ EK EK EK KAYNAKÇA

5 Şekiller Listesi Şekil 1 Küresel internet kullanıcılarının artışı... 8 Şekil 2 Sabit ve mobil veri trafiğinde gerçekleşen artış... 9 Şekil 3 Tüketici internet trafiğinin kaynakları Şekil 4 - Türkiye de veri kullanımı artışı Şekil 5 İnternet kullanımının Avrupa ülkeleriyle kıyaslanması ve internet aktiviteleri Şekil 6 Bant genişliği ve gereksinim duyulan aktiviteler Şekil 7 Dünyadaki darbant ve genişbant sabit internet hesap sayıları Şekil 8 Ortalama gerçekleşen bağlantı hızları Şekil 9 Paketlerin hız seviyelerine göre sabit genişbant abonelerinin dağılımı Şekil 10 Teknolojilere göre mobil internet hesap sayıları Şekil 11 Mobil teknolojilere göre abonelerin dağılımı Şekil 12- Teknolojilere göre sağlanan bant genişlikleri Şekil 13 Farklı fiber teknolojilerin özellikleri Şekil 14 LTE teknolojisinin getirdiği faydalar Şekil 15 Bakır kabloların uzunluğa göre sağladıkları hızlar Şekil 16 - Teknoloji bazında genişbant internet kullanımının dağılımı Şekil 17 - Fiber yatırımlarının karlılık analizleri Şekil 18 Fiber erişim şebekesinin sermaye maliyetlerini oluşturan unsurlar Şekil 19 LTE teknolojisinin yaygınlık durumu Şekil 20 Sektörlerin GSYİH ye katkısı Şekil 21 İnternetin farklı ülkelerdeki GSYİH ye katkısı Şekil 22 İnternetin GSYİH büyümesi üzerindeki etkisi Şekil 23 İnternetin verimlilik ve yeni iş kolları üzerindeki etkisi Şekil 24 KOBİ büyümesi ve internet arasındaki ilişki Şekil 25 KOBİ lere göre faydaların elde edilmesi için gereken adımlar Şekil 26 İnternete bağlı olarak yaratılan aylık tüketici rantı Şekil 27 Türkiye de internet kullanım oranları Şekil 28 Türkiye de illere göre ADSL penetrasyonu ve SEGE sıralaması

6 Şekil 29 İnternet hanehalkı kullanım oranları Şekil 30 Ülkelerin DSL nüfus kapsama oranları Şekil 31 İnternet bağlantısını engelleyen sebepler Şekil 32 Giriş paketi maliyetlerinin OECD ülkeleri ile karşılaştırılması Şekil 33 Mbit/s başına düşen maliyet Şekil 34 Eğitim durumuna ve yaş gruplarına göre internet kullanım oranları Şekil 35 Hanehalkı bilgisayar penetrasyonu Şekil 36 Genişbant internet penetrasyonu ve bilgisayar kullanım oranları arasındaki ilişki Şekil 37 Fiber altyapısı kapsama oranları Şekil 38 IPTV kullanım oranları Şekil 39 Çoklu paket hizmetleri Şekil 40- Yerleşik ve alternatif işletmecilerin sabit genişbant piyasasındaki pazar payları Şekil 41 Toptan genişbant internet pazarı erişim hizmetlerine göre dağılımı Şekil 42 3G kullanım oranları Şekil 43 Mobil genişbant internet penetrasyonu Şekil 44 3G kapsama oranları Şekil 45 Turkcell mobil genişbant örneği Şekil 46 Akıllı telefon sahiplik oranları Şekil 47 Bilgisayardan mobil bağlantı ve sabit genişbant bağlantının karşılaştırılması Şekil 48 Ülkelerin mobil genişbant hızları karşılaştırması Şekil 49 Küresel mobil ses ve içerik pazarı büyüme tahminleri Şekil 50 Mobil içerik pazarındaki büyüme oranları Şekil 51 Spektrum temel gerçekleri Şekil 52 Spektrumdaki frekans bantlarının kapsama ve operasyonel verimlilik karşılaştırması 92 Şekil MHz frekans bandının mobil ağlara ayrılmasıyla oluşacak LTE ağları Şekil 54 Türkiye de baz istasyonlarının gelişimi Şekil 55 Altyapı paylaşımının temel faydaları Şekil 56 Altyapı paylaşım modelleri Şekil 57 Altyapı paylaşımının sağladığı tasarruflar Şekil 58 Orta Doğu ve Kuzey Afrika da en çok ziyaret edilen internet siteleri incelemesi

7 Şekil 59 Avrupa, Orta Doğu ve Kuzey Afrika daki veri merkezleri, veri tüketimi ve veri taşıma yolları

8 Tablolar Listesi Tablo 1 Fiber teknolojilerin karşılaştırılması Tablo 2 Yaş gruplarına göre internet kullanıcılarının dağılımı Tablo 3 OECD ülkeleri ortalama ilan edilen hızlar Tablo 4 Fiber internet abone sayıları Tablo 5 xdsl Teknolojiler Tablo 6 Kablo internet teknolojileri

9 1. Giriş Günümüzde internet 2 milyarı aşkın kullanıcısıyla, kişilerin yaşam biçimlerini, çalışma hayatlarını ve sosyalleşme yollarını değiştiren bir iletişim ağı ve aynı zamanda ülkelerin gelişmişlik düzeylerini ve büyüme hızlarını belirleyen teknolojik bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. İnternet, taşınabilir cihazlar ve gelişen teknolojik uygulamalar sayesinde insanların, verimlilik ve istihdam üzerindeki doğrudan etkisiyle şirketlerin, ekonomik faaliyet üzerindeki etkisiyle ülkelerin geleceklerini belirleyen ve sürekli genişleyen bir ağ haline gelmiştir. Küresel anlamda internet kullanıcılarının sayısında büyük bir artış gözlemlenmektedir yılında 1 milyar civarında olan internet kullanıcısı sayısının 2015 te 2,6 milyara ulaşması öngörülmektedir. İnternet kullanıcılarının yarısından fazlası Türkiye nin de içinde bulunduğu hızla gelişmekte olan ülkelerdedir 1 ve hızla gelişmekte olan ülkelerdeki internet kullanıcıları, gelişmiş ülkelere göre 5 kat daha hızlı büyümektedir (Şekil 1) ve 2010 yılları arasında internet kullanıcısı sayısı, hızla gelişmekte olan ülkelerde yıllık ortalama %25 büyürken, bu oran gelişmiş ülkeler için %5 tir. İnternet kullanıcılarının gelişmişlik seviyelerine göre ülke gruplarındaki yüzdesel dağılımına bakıldığında da, 2005 yılında tüm dünyadaki internet kullanıcılarının sadece % 33 ü hızla gelişmekte olan ülkelerde yer almaktayken, bu oranın 2015 yılında hızla artarak yaklaşık %60 olması beklenmektedir. Bilgi toplumuna dönüşüm sürecinde, nicelik olarak toplumda yüksek internet kullanım oranlarının sağlanması tek başına yeterli değildir; nitelik olarak da sunulan internetin yüksek hızda ve kaliteli olması gerekmektedir. İnternetin sağladığı ekonomik ve sosyal faydalardan en üst düzeyde yararlanmak ve gelişen teknolojik olguların kullanıcıların talepleri üzerinde yarattığı değişiklikleri karşılayabilmek ancak bu şekilde mümkün olabilmektedir. Bu gereklilik, sırasıyla günümüzde internet denilince akla genişbant internetin gelmesini ve genişbant internetin de kendi içerisinde yüksek hız olanakları sağlayan fiber internet ve LTE gibi teknolojilerin tanımlandığı yeni nesil erişim şebekeleri aracılığıyla büyümesini daha iyi açıklamaktadır. 1 Hızla gelişmekte olan ülkeler, 2010 yılında nominal kişi başına düşen GSYİH ABD doları arasında ve toplam GSYİH nin 90 milyar ABD dolarından büyük olduğu, nominal GSYİH artışının yılları arasında %3 ten büyük olduğu ülkeler olarak tanımlanmaktadır. 7

10 Şekil 1 Küresel internet kullanıcılarının artışı Hızla gelişmekte olan ülkelerdeki internet kullanımının artış hızı, gelişmiş ülkelerin neredeyse 5 katıdır Internet kullanıcıları Milyon X Küresel internet kullanıcılarının hızla gelişmekte olan ülkeler içerisindeki payı 2,662 Yıllık bileşik büyüme oranı % ,869 1,616 Hızla gelişmekte olan ülkeler Diğer gelişen ülkeler Gelişmiş ülkeler tahmin Hızla gelişlmekte olan ülkelere Nijerya, Arjantin, Brezilya, Şili, Çin, Kolombiya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Hindistan, Endonezya, Kazakistan, Malezya, Meksika, Nijerya, Pakistan, Polonya, Romanya, Sudi Arabistan, Güney Afrika, Tayvan, Tayland, Türkiye, Ukrayna, Vietnam dahil edilmiştir. KAYNAK: Economist Intelligence Unit (EIU); McKinsey analizi; McKinsey İnternet Raporu Türkiye, genç ve dinamik nüfusuyla internet kullanımının yaygınlaşması adına büyük bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyeli en iyi şekilde değerlendirmek, internet kullanımını toplum tabanına yaymak ve interneti hızlı ve yüksek nitelikte, çağın gerekliliklerini karşılayacak bir seviyede sunabilmekle mümkündür. Bu da günümüzde yüksek bant genişliği sağlayan teknolojilerle mümkün olacaktır. Bu raporda, ilk olarak genişbant internetin gerekliliği ve bu gerekliliği sağlama yönünde yeni nesil erişim şebekelerinin rolü tespit edilecek, daha sonra internetin getirdiği ekonomik faydalar ve etki alanları incelenecektir. Türkiye nin mevcut durumda bu faydaları elde etme konusunda geride kalmasının nedenleri, tespitler bazında sabit ve mobil genişbant ayrımı yapılarak değerlendirilecektir. 8

11 2. Genişbant İnternetin Gerekliliği İnternet kullanıcılarının sayısındaki artışın yanı sıra, dünyada internetin niteliği de büyük değişim yaşamaktadır. İnternet kullanıcılarının gerçekleştirdikleri aktivitelerdeki sürekli değişim, ortaya çıkan yeni teknolojiler ve telekomünikasyon dünyasındaki yakınsama gibi eğilimler, yüksek veri kullanımını ve yüksek veri kullanımı da artan bant genişliğini gerekli kılmıştır. Dolayısıyla internet hızlarındaki artış zorunlu hale gelmiş, birbirlerini tetikleyen bu dinamikler, internetteki hızlı gelişimi daim kılmıştır. Günümüzde genişbant internet, kullanıcılara kaliteli internet hizmeti sunabilmek için sürekli artan bant genişliği ihtiyacına karşılık gelmektedir. 2.1 Veri tüketimi, video içeriği ve yakınsama olgusunun katkısıyla hızla artmakta ve bant genişliğini gerekli kılmaktadır Dünya genelinde veri tüketiminin gelişen internet hizmetleri ve cihazlarla birlikte yüksek oranda artmaktadır ve bu artışın önümüzdeki 5 yıl boyunca daha da fazla olması beklenmektedir. Şekil 2 Sabit ve mobil veri trafiğinde gerçekleşen artış Sabit ve mobil aylık IP trafiği, gelişen internet hizmetleri ve cihazlar sebebiyle hızla artmaktadır Dünya geneli Aylık PB % Sabit trafik Dünya geneli Aylık PB Mobil trafik sabitten daha hızlı büyümektedir Sabit trafiğin 2016 yılında mobil trafiğin yaklaşık 10 katı olması beklenmektedir Mobil trafik +104% Yönetilen IP dahil edilmiştir KAYNAK: Cisco VNI 9

12 Şekil 2 de de görüldüğü gibi, mobil veri trafiği, düşük baz etkisinden dolayı sabit internet trafiğine 2 göre çok daha hızlı artmaktadır yılı baz alındığında mobil IP trafiğindeki artışın 2016 yılına kadar %104 gibi yıllık bileşik büyüme oranıyla büyümesi beklenirken, bu oran sabit trafik için yalnızca %33 tür. Kişisel Bilgisayar Harici (Non-PC) cihazlar olarak tabir edilen cihazlardan (mobil telefonlar, akıllı cihazlar, yeni nesil televizyonlar, video oyun konsolları, vb.) gelecek olan IP trafiği 2011 yılında tüm trafiğin yüzde 22 sini oluştururken bu oran 2016 yılında yüzde 31 e çıkacaktır. PC üzerinden internet trafiği yılda yüzde 28 büyümesi beklenirken; TV, tablet, akıllı telefon ve iş yerleri Makineler Arası (Machine-to-Machine - M2M) trafiği sırasıyla % 42, %116, %119 ve %86 oranında büyüyecektir 3. Bu da, veri trafiğinin artık tek bir iletişim hizmeti sunan cihazlar üzerinden değil, birçok iletişim hizmetini aynı anda sunabilen akıllı telefonlar ve tabletler gibi cihazlar üzerinden gerçekleşmesi anlamına gelmektedir. Cihazların yakınsaması olarak tabir edilen bu olgunun, veri trafiğinin artışına özellikle katkı sağladığını ve genişbant internete olan ihtiyacı artırdığını söylemek mümkündür. Ayrıca, yakınsak cihazlar üzerinden gerçekleşen veri trafiği, sadece mobil şebekeler tarafından karşılanamamakta ve trafik sabit şebekeler üzerine kaydırılmaktadır. Bu da mobil ve sabit şebekeler arasında birbirlerini destekleyici nitelikteki ilişkinin artmasını ve şebekelerin yakınsamasını beraberinde getirmektedir. 4 M2M, mobil ve sabit ağlar üzerinden makineler arası kurulan iletişim anlamına gelmektedir ve farklı cihazların uzaktan yönetilmesini sağlamaktadır. M2M iletişimin kullanım alanları çok çeşitli olmakla birlikte; araç takip mekanizmasıyla ulaşımda, ATM lerin izlenmesiyle bankacılıkta, akıllı sayaçlarla birlikte enerji sektöründe ve e-sağlık uygulamalarıyla tıp alanında yoğun olarak kullanım potansiyeli bulunmaktadır. Günümüzde yaklaşık 5 milyar cihaz mobil ağa bağlı durumdayken, bunun 10 sene içerisinde 50 milyara çıkması öngörülmekte ve bu durumun veri trafiğindeki artışı ve gelişen M2M hizmetleriyle birlikte bant genişliği, spektrum ihtiyacı ve düzenlemeler üzerinde etkili olması beklenmektedir 5 Video, tüketiciler tarafından gerçekleştirilen internet trafiğinin yarısından fazlasını oluşturmaktadır yılında videonun tüketici internet trafiği içindeki payı %51 iken bu oranın 2 Sabit trafik olarak kabul edilen trafiğe yönetilen IP trafiği de dahil edilmiştir. Yönetilen IP (managed IP), kurumsal IP WAN trafiğini ve TV üzerinden taşınan IP ve talebe bağlı videoyu (VoD) içermektedir. 3 CISCO Görsel Ağ Endeksi: Tahminler ve Metodoloji Analist tahminlerine, Cisco tahminlerinin ve direk olarak toplanan dataya dayanır. 4 OECD (2011), Fixed and Mobile Networks: Substitution, Compelementarity and Convergence, DSTI/ICCP/CISP(2011)11/FINAL. 5 OECD (2012), Machine to Machine Communications: Connecting Billions of Devices,

13 2016 yılına gelindiğinde %55 e çıkması beklenmektedir. Internet üzerinden izlenilen videoların yıllık büyüme hızı ortalama %34 olacağı öngörülmektedir. Tüketici trafiğinin gerçekleştirildiği diğer aktiviteler 2011 yılında %29 ile dosya paylaşma, %19 ile ağ, e-posta ve veri, %1 lik toplam kısımda ise IP üzerinden gerçekleşen ses kullanımı ve internet üzerinden oyun bulunmaktadır (Şekil 3). Şekil 3 Tüketici internet trafiğinin kaynakları Mevcut küresel internet trafiğin yarısından fazlası video kullanımından gelmekte, artışın büyük bir kısmının yine aynı kalemden geleceği öngörülmektedir 90,000 80,000 Tüketici internet trafiği Aylık PB Toplam YBBO Yüzde %32 70,000 60,000 50,000 40,000 Video %34 30,000 20,000 10, T 14T 15T 2016T Dosya paylaşımı Web, e-posta, veri İnternet üzerinden oyun VoIP %26 %35 %52 %3 KAYNAK: Cisco VNI: Forecast and Methodology: Türkiye deki veri kullanımı da, dünyadaki veri kullanım artışına paralel olarak hızla artmaktadır. Sabit internet veri kullanımı son 2 yıl içerisinde yarıyıl başına ortalama % 21 büyümüştür yılının 2. Çeyreğinde 240 bin TB olarak ölçülen aylık veri kullanımı 2012 yılı 2. çeyreğinde 2 katından daha fazla bir rakama ulaşarak, aylık 520 bin TB olmuştur. Bu kullanımın %90 ı veri indirme şeklinde gerçekleşirken, %10 luk kısmının veri yükleme olduğu görülmektedir. Mobil tarafta ise, 2010 yılının 2. çeyreğinde ölçülen aylık veri kullanımı yaklaşık TB iken, 2 sene içerisinde ortalama %56 lık yarıyıl artış hızıyla 15 bin TB a ulaştığı görülmektedir. Türkiye de de mobil genişbant veri kullanım artış hızı, baz etkisinin de katkısıyla sabite göre daha fazladır (Şekil 4) yıl sonu itibariyle, sabit genişbant internet kullanan ortalama bir abone veri yükleme ve indirme 11

14 dahil aylık 21,3 GB veri tüketimi gerçekleştirmişken, bu rakam bilgisayardan mobil internet kullanan kişiler için 1,8 GB ve cep telefonundan mobil internet kullanan kişiler için 0,19 GB olarak ölçülmüştür. 6 Şekil 4 - Türkiye de veri kullanımı artışı Türkiye de de data kullanımı son yıllarda büyük artış göstermiştir Sabit data kullanımı 2 sene içinde 2 katından daha fazla bir rakama ulaşırken, mobil data kullanımı yaklaşık 7 kat büyümüştür 600, , , ,000 Yarıyıl BBO Yüzde Sabit genişbant internet kullanımı Tbyte, toplam 400, , , , , , , ,000 Sabit genişbant internet kullanımının yaklaşık %90 ı veri indirme, %10 u ise veri yükleme biçiminde gerçekleşmektedir 15,043 Mobil genişbant internet kullanımı Tbyte, toplam 2,568 4,284 6,421 10, KAYNAK: BTK Pazar verileri Türkiye deki internet kullanıcısı profili de, hem internette çok vakit geçirmesi, hem de yüksek veri kullanımı gerektiren aktivitelerde bulunması sebebiyle, sürekli artan bant genişliğine ihtiyaç duymaktadır. Türkiye deki internet kullanıcısı oldukça aktiftir ve zamanının önemli bir bölümünü internette geçirmektedir. ComScore verilerine göre, Türkiye, Avrupa da ortalama bir kullanıcının internette en çok vakit geçirdiği 3. ülkedir. Listede İngiltere, Avrupa ülkeleri arasında bir kullanıcının aylık internette geçirdiği vakit sıralamasında 34,7 saatle başı çekmekteyken, Hollanda 32,8 saatle ikinci, Türkiye ise 32,7 saatle 3. sıradadır (Şekil 5). Avrupa ortalamasının 25,4, dünya ortalamasının ise 23,6 saat olduğunu düşünürsek, Türkiye deki internet kullanıcıları, Avrupa ülkelerine göre internette daha fazla vakit geçirmektedir. 6 BTK , , , , Pazar Verileri kullanılmıştır 12

15 Şekil 5 İnternet kullanımının Avrupa ülkeleriyle kıyaslanması ve internet aktiviteleri TÜİK in yaptığı, hanehalkı internet kullanım amaçları araştırması sonuçlarına göre, Türkiye deki internet kullanıcılarının büyük bir bölümü yüksek veri kullanımı gerektiren ve genişbant internet hızına bağlı olarak alınan hizmetin kalitesinin büyük oranda değiştiği aktivitelerde bulunmaktadır yılı verilerine göre internet kullanan bireylerin yaklaşık %50 si, yüksek veri kullanımı gerektiren oyun, müzik, film ve görüntü indirme seçeneğini internet kullanım amacı olarak belirtmiştir. Veri tüketiminin yoğun olduğu diğer aktiviteler de Türk kullanıcılar tarafından yüksek oranlarda tercih edilmektedir. İnternet üzerinden gerçekleştirilen telefon ve video görüşmeleri kullanıcıların %43 ü, internetten radyo dinlemek ve TV izlemek %40 ı, içerik yükleme %34 ü ve internet üzerinden oyun oynama %29 u tarafından internet kullanım amacı olarak belirtilmiştir (Şekil 5). Teknolojinin ve ihtiyaçların sürekli gelişmesiyle gereksinim duyulan bant genişliğindeki artış gelecekte de devam edecektir li yıllardan önce kullanıcıların gereksinimleri, web sitelerinde dolaşmak ve e-posta kontrolüydü ve bunun için ISDN teknolojisinin sağladığı hız imkanları yeterliydi. Aktivitelerin genişlemesi ile birlikte gereksinim duyulan teknoloji, kullanıcılara yüksek hız imkanları sunabilen genişbant teknolojiler olmuştur ve olmaya devam edecektir. Örneğin, P2P (denkler arası) dosya paylaşımı için 1-2 Mbit/s DSL teknolojilerinin sağladığı hız sınırı zamanında yeterli görülmekteyken, video ve IPTV gibi uygulamalar için daha 13

16 yüksek hız sınırlarına ulaşabilen ADSL teknolojileri bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır. DSL teknolojileri kendi içerisinde de artan hız ihtiyacına bağlı olarak, HD TV ve 3 boyutlu oyunların ortaya çıkmasıyla birlikte hız kapasitelerini artırmaya başlamıştır. Fakat günümüzde özellikle, uzaktan barındırma, bulut bilişim ve 3 boyutlu video/tv gibi yenilikçi teknolojilerin maksimum verimlilikle çalışabilmesi için geleneksel sabit genişbant teknolojileri yeterli hız seviyesini sağlayamamaktadır ve fiber internet gibi Yeni Nesil Erişim Şebekeleri ne olan ihtiyaç giderek artmaktadır (Şekil 6). Şekil 6 Bant genişliği ve gereksinim duyulan aktiviteler Ortaya çıkan aktivitelere bağlı olarak meydana gelen bant genişliği gereksinimindeki artış, gelecekte de devam edecektir Gerçekleştirilen aktiviteler Bant genişliği Gereksinim duyulan örnek teknoloji 2000 Web sitelerinde dolaşmak Mbit/s ISDN Denklerarası dosya paylaşımı 1-2 Mbit/s DSL IPTV Basit video izleme HDTV 3 boyutlu, çok oyunculu oyun oynama Uzaktan barındırma Bulut bilişim 3 boyutlu TV 6-16 Mbit/s ADSL Mbit/s VDSL Mbit/s Fiber Uzaktan bilişim Mbit/s Fiber boyutlu sanal görüntüleme > 250 Mbit/s Fiber KAYNAK: McKinsey analizi Yukarıdaki veriler doğrultusunda, IP bazlı cihazların yaygınlaşması ve yüksek kapasiteli çevrimiçi içeriğin arzının ve talebinin artmasıyla, tüketicilerin veri kullanımı artmakta ve bu durum yüksek bant genişliği ihtiyacını tetiklemektedir. IP tabanlı şebekelerin sunulmasıyla birlikte, telekomünikasyon altyapısı dikey yapılandırmadan yatay yapılandırma modeline geçiş yaşamaktadır. Yakınsamanın etkisinden önce görülen dikey yapılandırma; video, ses ve veri kullanımını için gerekli olan altyapıyı her hizmetin kendisine özel ayrı şebekeler üzerinden sağlarken, Yeni Nesil Erişim Şebekeleri, bütün bu verilen hizmetleri internet üzerinden verilebilecek hale getirmiş, yatay yapılandırmayı sağlayarak tek bir IP tabanlı altyapı üzerinden 14

17 bu hizmetlerin verilebilmesine olanak sağlamıştır. 7 Hizmetlerin yakınsaması IP tabanlı altyapı üzerinden gerçekleşmektedir. IP tabanlı altyapı da yeni nesil erişim şebekeleri ve dolayısıyla yüksek bant genişliğini gerekli kılmaktadır. 2.2 İnternet hızları sürekli artış göstermektedir Darbant erişim teknolojileri küresel anlamda yok olmakta ve dünyadaki internet hesaplarındaki artışın tamamı genişbant teknolojilerden gelmektedir. Geçmişte gereksinim duyulan hızı karşılamak için telefonla çevirmeli bağlantı veya tümleşik hizmet sayısal ağı (ISDN) kullanılırken, artık bu tip sabit internet teknolojileri yok olmakta ve yerini genişbant teknolojilere bırakmaktadır. Dünya da sabit genişbant teknolojiler, 2008 ve 2011 yılları arasında yıllık %13 bileşik büyüme oranıyla artarken, sabit darbant teknolojiler her yıl ortalama %16 azalmıştır (Şekil 7). Şekil 7 Dünyadaki darbant ve genişbant sabit internet hesap sayıları Artık internet deyince akla genişbant gelmektedir, darbant erişim yok olmaktadır Dünya sabit internet hesap sayısı Milyon x Yıllık bileşik büyüme oranı % Darbant Genişbant T 1 Hızı 128 kbps ve daha az olan internet hatları 2 Hızı 128 kbps ve üzeri olan internet hatları KAYNAK: Pyramid, Yankee 7 BTK, Yakınsama: Telekomünikasyon ve Medya Sektörleri Açısından Düzenlemelere Etkiler, Eylül 2009, ANKARA. 15

18 Küresel anlamda ihtiyaç duyulan bant genişliğinin sonucu olarak, dünyadaki ortalama internet hızlarında büyük artış gözlenmektedir (Şekil 8). Akamai verilerine göre, 2012 yılı 2. çeyreğinde küresel bağlantı hızı ortalaması, önceki seneye göre %15 artış göstererek 3 Mbps olarak ölçülürken Türkiye de ortalama hız 2,7 Mbps olarak görünmektedir. Türkiye de 2009 yılına göre ortalama internet hızı %135 artış göstermiştir 8. Şekil 8 Ortalama gerçekleşen bağlantı hızları Dünya da en hızlı interneti sağlayabilen ülkeler arasında Yeni Nesil Erişim Şebekeleri ni yaygınlaştırmayı başarabilmiş Uzakdoğu ülkeleri başı çekmektedirler. İlk 3 sırayı ortalama 14,2 Mbit/s ile Güney Kore alırken, onu Japonya (10,7 Mbit/s) ve Hong Kong (8,9 Mbit/s) takip etmektedir. Türkiye ise incelenen 135 ülke arasında 60. sırada yer almaktadır. Bu da yaklaşık 3 sene içerisinde gerçekleştirilin %135 lik artış hızına rağmen, Türkiye de internet kullanıcılarına sunulan ortalama veri indirme hızlarında, gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşabilmek için iyileştirilme yapılması gerekliliğinin bir kanıtı olarak karşımıza çıkmaktadır. 8 Akamai, The State of the Internet Çeyrek Raporu 16

19 Türkiye de de kullanıcılar artık yüksek hızlı genişbant interneti tercih etmektedir yılı 2. çeyreği itibariyle, sabit internette darbant olarak nitelendirilen çevirmeli bağlantı ile internet hizmeti alan yaklaşık 61 bin kullanıcı, tümleşik hizmet sayısal ağı bağlantı türüne sahip ise sadece 15 bin abone bulunmaktadır. Bunlar da toplam sabit internet abonelerinin yaklaşık %1 ini oluşturmaktadır 9. Türkiye de son yıllar içerisinde kullanıcıların tercih ettikleri abonelik paketlerine bakıldığında da, ülkemizdeki artan hız ihtiyacının boyutu ortaya çıkmaktadır. Sabit genişbant abonelerinin hızlara göre dağılımı, arz ve talebin ortak etkisiyle birlikte oldukça değişmiştir yılının sonlarında, Türkiye de kullanıcıların yüzde 60 ından fazlası 1 Mbit/s ve altı paketleri tercih etmekteyken, 2012 yılının 2. çeyreğinde bu oranın yaklaşık %10 a düştüğü ve kullanıcıların %80 in üzerinde bir oranla, 8 Mbit/s ye kadar hıza sahip aboneliklerde yoğunlaştıkları görülmektedir (Şekil 9). Türkiye de son yıllarda fiber internetin yaygınlaşmasıyla birlikte kullanıcıların yaklaşık %8 i 8 Mbit/s ve üzerinde veri indirim hızı sağlayan paketlere yönelmiştir. Fiber internet altyapısının yaygınlığının artırılması ile birlikte bu hız seviyelerine olan talep daha da artacaktır. Şekil 9 Paketlerin hız seviyelerine göre sabit genişbant abonelerinin dağılımı Türkiye de de, bu eğilimle aynı doğrultuda, sabit internet kullanıcıları 8Mbit/s ve daha üzerindeki hızlara sahip internet aboneliklerine geçiş yapmaktadır > 8Mbit/s 8Mbit/s e kadar 4 Mbit/s e kadar 2Mbit/s e kadar 1 Mbit/s Hızlara göre sabit genişbant internet abonelerinin dağılımı Yüzde Yuvarlamalar sebebiyle 100'e tamamlanmayabilir Türkiye deki kullanıcıların yaklaşık ~80 i 8Mbit/s ve daha yüksek hızlı abonelik türünü tercih etmektedir KAYNAK: BTK Pazar Verileri 9 BTK çeyreği pazar verileri. 17

20 Küresel anlamda, mobil teknolojiler incelenecek olursa da daha yüksek hız sağlayan teknolojilerin, darbant erişimlerin yerini aldığı açıkça görülmektedir. Küresel anlamda 1G teknolojilerin artık yok olurken, 2G platformlardan daha yüksek hız olanakları sağlayan 3G platformlara hızla bir geçiş meydana gelmekte ve yeni nesil olarak tabir edilen 4G Wimax ve LTE gibi teknolojileri barındıran 4G teknolojileri uygulanmaya başlandığı yerlerde abone sayıları hızla artmaktadır. Genişbant teknoloji olarak kabul edilen 3G ve 4G teknolojilerin abone sayılarının toplam mobil aboneler içindeki payı 2011 yılında % 32 civarındadır. Bu oranın 2015 yılına gelindiğinde % 60 ın biraz daha üzerinde olacağı ön görülmektedir (Şekil 10). Şekil 10 Teknolojilere göre mobil internet hesap sayıları Mobil internete bakacak olursak, burada da genişbant teknolojiler, darbant platformların yerini almaktadır Farklı teknolojilere göre mobil abone hesap sayısı Yüzde Darbant 1 Genişbant Dünyada 2G platformlardan 3G platformlara hızla bir geçiş olmakta, 1G teknolojisi yok olurken, 4G erişimin olduğu yerlerde hızla yayılmaktadır T 3 1 Darbant mobil teknolojiler 1G+2G dir 2 Genişbant mobil teknolojiler 3G+4G dir 3 Pyramid araştırma grubu 2015 yılı tahminidir KAYNAK: Pyramid, Yankee, ITU Türkiye nin mobil genişbant teknolojisi olan 3G ile tanışması 2009 yılının Temmuz ayında gerçekleşmiştir. Daha önce 1986 da 1G, yani 1. nesil sadece ses hizmetleri sağlayabilen analog yapıdan, 2004 yılında 2G ye geçerek ses hizmetinin yanına SMS gibi kavramlar eklenmiştir. 3G ye geçiş evresinde ise ortaya çıkan ve 2G+ veya 2.5G olarak adlandırılan, WAP, GPRS ve EDGE gibi ara çözüm teknolojilerle birlikte artık mobil cihazlar üzerinden veri kullanımı, yani mobil internet kavramı, Türkiye de yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu teknolojilerin en gelişmişi 18

21 olarak kabul edilen EDGE ile 384 Kbps ye ulaşan hızlar elde edilebilse de, bu hız sınırının ortaya çıkan teknolojik uygulamaların gerektirdiği bant genişliği için yetersiz kalmaktadır. Bugün genişbant mobil internet erişimi, nispeten daha yüksek hıza olanak sağlayan 3G teknolojiler ile gerçekleşebilmektedir. HSPA ve HSPA+ gibi teknolojilerle, sırasıyla 7,2 Mbit/s ve 28,8 Mbit/s gibi hızlara ulaşmak teorik olarak mümkündür. 3G nin barındırdığı tüm bu teknolojiler ve elde edilebilen yüksek hızlarla birlikte artık mobil ortamlardan da, yüksek veri kullanımı gerektiren internet aktivitelerinde bulunulabilmektedir. Türkiye de 2012 yılı 2. çeyreğinde 66,2 milyon mobil abonenin, %57 si aynı zamanda 3G abonesidir ve 2G abonelerinin sayısı son yıllarda hızla azalmaktadır (Şekil 11). Bunun yanı sıra, Türkiye de aynı dönemde 8,8 mobil cep hizmetinden, 1,9 milyon mobil bilgisayar üzerinden internet kullanıcısı olmakla birlikte, toplamda 10,7 milyon mobil internet kullanıcısı bulunmaktadır. Şekil 11 Mobil teknolojilere göre abonelerin dağılımı Türkiye de de 3G teknolojilerin sunulmasından bu yana abone sayısı büyük ivme kazanmış, 3G hizmetiyle birlikte mobil internet hizmeti olan kullanıcı sayısı giderek artmıştır çeyreği itibarı ile mobil abonelerin yaklaşık yüzde 60 ı 3G abonesidir Mobil teknolojilere göre abonelerin dağılımı Yüzde G abone sayısı 2G abone sayısı Türkiye de, çeyreği itibariyle, toplamda yaklaşık 10,7 milyon internet kullanıcısı vardır. Bunlardan 8.8 milyonu mobil cep üzerinden internet hizmeti alırken, 1.9 milyonu bilgisayar üzerinden bu hizmeti almaktadır KAYNAK: BTK 19

22 3. Yeni Nesil Erişim Şebekeleri Telekomünikasyon dünyası son yıllarda farklı eksenlerde yaşanan değişimler ve gelişen teknolojiler sonucunda büyük bir değişim sürecine girmiştir. Bu değişim süreci, operatörleri, internet hizmeti sağlayıcılarını ve devletleri gelecek için doğru teknolojiyi seçme konusunda büyük baskı altında bırakmaktadır. Talep kaynaklı değişim yukarıda da bahsedildiği gibi bunun öncelikli katmanını oluşturmaktadır. İlk olarak hem sabit hem mobil pazarda sunulabilen hizmetlerin gelişmesi ile birlikte, ihtiyaç duyulan maksimum hız ve ağ kapasitesi büyük ölçüde artmıştır. Artan veri kullanımı, yüksek bant genişliğini gerektirmiş, yüksek bant genişliği sonucu sağlanan veri indirme hızları veri kullanımındaki artışı daha da tetikleyici rol oynamıştır. Yakınsama olgusu ile eskiden ayrı şebekeler üzerinden sunulan ses, veri veya video gibi hizmetlerin artık IP tabanlı tek şebeke üzerinden sunulmaya başlanmıştır. Yakınsamayı destekleyen cihazlarının gerektirdiği yüksek hızlı ve kesintisiz internetin kullanıcılar için bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun sonucunda talep, yeni nesil şebekeler olarak tabir edilen, tanımı üzerinde henüz kesin bir anlaşmaya varılamamış olmakla birlikte, amaç olarak yüksek hızlı, yenilikçi ve yakınsak hizmetlerin sunulabildiği platformlara kaymıştır. İşletmeciler de, hem kullanıcıların artan veri taleplerini karşılayabilmek hem de kullanıcıya sunulan hizmetlerin tek bir şebeke üzerinden daha az maliyetle sağlanabilmesi gibi alternatifleri değerlendirmek durumunda kalmış ve Yeni Nesil Erişim Şebekeleri ne yatırım yapmayı bir zorunluluk olarak görmeye başlamıştır. Yeni Nesil Şebekeler, temel olarak erişim şebekesi ve çekirdek şebekeden oluşmakla birlikte, erişim şebekesi bakır, fiber optik kablo, koaksiyel kablo veya kablosuz bağlantı kullanılarak oluşturulabilirken, çekirdek şebeke IP tabanlı olmak durumundadır. Yeni Nesil Şebekeler, geleneksel genişbant teknolojilerden, erişim şebekesinde kullanılan teknolojilerin geleneksel teknolojilerden daha yüksek hızlar sağlaması ve çekirdek şebekenin SDH, ATM, PSTN gibi farklı platformlardan ziyade IP temelli tek bir çekirdek yapıda olmasıyla ayrılır. Böylece, telefon hizmetleri için günümüzde kullanılan PSTN şebekesi, internet için kullanılan IP şebekesi ve TV hizmeti için kullanılan kablo TV şebekeleri bir araya getirilerek tek bir platform üzerinden tüm hizmetler sağlanabilmektedir Furkan Civelek, Yeni Nesil Şebekelerin Telekomünikasyon Sektöründeki Düzenlemelere Etkileri,

23 Yeni nesil erişim şebekelerinin tanımı üzerinde kesin bir anlaşmaya varılamamış olsa dahi, sağlanan bant genişliklerine bakarak yeni nesil tanımına gidilebilmektedir. Şekil 12 de DSL, kablo, fiber ve mobil teknolojilerin sağlayabilecekleri bant genişlikleri görülmektedir. Buna göre, yüksek bant genişliği ve dolayısıyla yüksek hızlı ve kaliteli internet tecrübesi yaşatacak Yeni Nesil Erişim Şebekeleri, sabit genişbant teknolojilerinde fiber internet ve mobil genişbantta LTE teknolojisi olarak değerlendirilebilir. Şekil 12- Teknolojilere göre sağlanan bant genişlikleri Gelecekteki trafik gereksinimlerini karşılayabilecek az sayıda teknoloji mevcuttur ADSL 1 1 Mevcut ağ bant genişliği Mbps ~3-10 Yeni Nesil Erişim Şebekelerine alternatif teknolojiler Yeni Nesil Erişim Şebekeleri a DSL ADSL 2+ 1 ~3-20 VDSL1/2 1 ADSL bonding ~3-50 ~ DOCSIS 1.0 ~3-15 b Kablo DOCSIS 2.0 ~3-15 DOCSIS 3.0 ~ c Fiber FTTH ~50-1,000 HSPA ~0.2-5 d Kablosuz HSPA+ ~ LTE ~ km ye kadar kolaylıkla bozulabiliyor 2 İki bakır kablolu 2 xdsl/fttc 3 Alcatel-Lucent, 1km den uzun mesafeler için çift bağ ın %30 iyileştirme sağladığını belirtmektedir, hızla düşmektedir 4 Kablo hızı, genişbant için ayrılmış 6Mhz lik kanalların sayısına bağlıdır; kanal sayısı DOCSIS 3.0 ile kolaylıkla genişletilebilmektedir KAYNAK: Verizon Wireless (2009); Telia Sonera (2012); Ovum: Next-Generation Rollout Analyzer, 2011; Yankee; ITU; Analysys Mason; ağ ekipmanı satıcılarının internet siteleri; uzmanlarla görüşmeler; Ofcom: Review of the Wholesale Broadband Access Markets Report (2010); Takım analizleri İnternet hizmetinin sağlamış olduğu bant genişliğinin oluşmasını sağlayan temel yapı, santral ve abone arasında bağlantıyı sağlayan erişim şebekesidir. Bu erişim şebekesinde bakır kabloya göre fiber optik kabloların kullanılması, bant genişliğini sürekli olarak yüksek seviyelere taşıyabilmektedir. Fiber internetin geleneksel internet erişim modellerine göre avantajlarını özet olarak şu şekilde açıklanabilmektedir 11 : Daha fazla veri taşınabilmesine olanak sunar, 11 BTK Genişbant ve Fiber: İktisadi Düzenleyici İncelemeler, Deneyimler ve Öneriler,

24 Elektriksel değil, optik kablo yapısı sayesinde enterferansa duyarlı değildir ve her türlü altyapı kanalından geçişi sağlanabilir, İletişim protokollerinden bağımsızdır ve her türlü veri çeşidinin iletiminde görev alabilir, Teknolojik gelişmelere daha uyumludur ve uzun yıllar kullanılabilmektedir (20-50 yıl), Yüksek derecede güvenlik içerir, iletişime dışarıdan müdahale gerçekleşmesi daha zordur. Bunun yanı sıra, veri yükleme ve veri indirme hızları arasındaki farka bakıldığında, fiber internet, xdsl ve kablo internet teknolojilerine göre bu asimetriyi daha az yaratmaktadır. OECD ülkelerinde, açıklanan veri yükleme hızları, veri indirme hızlarının DSL teknolojilerinde 6,8, kablo internet teknolojilerinde 13,3 katıyken, bu oran hepsinden daha yüksek hız olanakları sağlayan fiber teknolojilerinde sadece 1,8 olarak ölçülmüştür. 12 Bu da fiberin sadece veri indirme değil, veri yüklemede de yüksek bant genişliği sağlayabildiğinin göstergesidir. Tüm bu özellikleriyle birlikte fiber internet, mevcut durumdaki ihtiyaçlara cevap veren ve gelecekte ortaya çıkabilecek teknolojik gereksinimlere göre şekillenebilecek yapısı itibariyle, mevcut ülkeler ve internet sağlayıcıları için doğru teknolojik tercih olarak adlandırılmaktadır. Farklı fiber optik mimarilerinin özellikleri uygulamada birbirlerine göre farklılıklar göstermekle birlikte, avantajlar ve dezavantajları çok farklıdır. Eve kadar fiber ve saha dolabına kadar fiber mimarilerinin genel özellikleri Tablo 1 de ve birbirleriyle karşılaştırılmaları Şekil 13 te gösterilmektedir. Tablo 1 Fiber teknolojilerin karşılaştırılması FTTH (Eve kadar fiber) FTTC (Saha Saha dolabından kullanıcıya kadar olan kısımda kullanılmaktadır. fiber optik kablolar Mbps arası bir hız olanağı yaratılabilmektedir. Hız, kablo uzunluğundan bağımsızdır. Fiber maliyetleri, ulaştırılan bölgenin nüfus yoğunluğuna ve coğrafi özelliklerine göre önemli farklılıklar göstermektedir. Eve kadar fiberde teorik olarak bir hız sınırlaması yoktur. Santralden saha dolabına kadar fiber kablolar kullanılsa da, Son erişim noktası veya son mil noktasında, yani saha dolabından kullanıcıya kadar olan kısımda bakır kablolar kullanılmaktadır. 12 OECD Genişbant Portalı 22

25 dolabına kadar fiber) Fiberin sokaktaki saha dolabına kadar uzanması, internet hizmet sağlayıcılarının kullanıcılara yüksek bant genişliği sağlayan DSL teknolojileri ulaştırmasına yardımcı olur. Bu temel iki mimarinin uygulama safhasında bazı türevlerine rastlamak mümkündür. Örneğin, ülkemizde de görülen FTTB (Binaya Kadar Fiber) iki modelin arasında bir çözüm sunmaktadır. Bu yapıda, fiber binaya kadar taşınır, ancak bina ve katlar içerisinde ya mevcut kablo altyapısı kullanılmaya devam edilir ya da yeni kablo döşenebilir (çoğu kez Ethernet kablo). Bu tarz ara çözümler, yatırım maliyetlerini düşürmekte, fakat fiber internetin kullanıcılara sunduğu hız ve kalite olanaklarını sınırlamaktadır. Türkiye de BTK yaptığı düzenlemeyle fiber internet kapsamına sadece FFTB ve FTTH çözümlerini almıştır. FTTC çözümleri VDSL düzenlemesi kapsamında anlaşılmaktadır. Raporun bundan sonraki bölümlerinde fiber internet denilince FTTB/H çözümler kastedilmektedir. Şekil 13 Farklı fiber teknolojilerin özellikleri LTE teknolojisiyle birlikte, kablosuz genişbant teknolojiler üzerinden sağlanabilecek hız olanaklarında büyük oranda artış yaşanması beklenmektedir. Kullanıcıların internet deneyiminin, 23

26 daha yüksek veri indirme hızları, daha düşük bağlanma ve bekleme süreleriyle birlikte üst seviyeye taşınması mümkündür. Şekil 18 de, uygulanan LTE teknolojilerinin, 3G olarak nitelendirilen HSPA ve HSPA+ gibi teknolojilerle karşılaştırılmasına yer verilmiştir. LTE ortalama veri indirme hızlarına bakıldığı zaman, hem teorik hem de gerçekleşen hız seviyelerinde, HSPA ve HSPA+ gibi teknolojilerin çok önünde yer aldığı ve bunun yanı sıra DSL teknolojilerine mobil taraftan alternatif sağlayabildiği görülmektedir. HSPA+ teknolojisine göre, ortalama bağlantı zamanı ve veri gönderme ve alma arasında gerçekleşen gecikme süresine göre büyük avantaj sağlamaktadır. Bunun sonucu olarak, LTE teknolojisiyle birlikte aynı zaman içerisinde daha çok veri indirme imkanı sağlamakta ve gecikme süresindeki düşüşle birlikte VoIP ve eşzamanlı oyun oynama gibi gerçek zamanlı uygulamaların daha iyi kullanılmasını sağlanabilmektedir. Şekil 14 LTE teknolojisinin getirdiği faydalar 24

27 3.1 Geleneksel genişbant teknolojiler bant genişliği ihtiyacını karşılama yönünde yetersiz kaldığından, kullanıcılar Yeni Nesil Erişim Şebekeleri ne yönelmektedir DSL erişimi için santral ve son kullanıcı arasında kullanılan bakır kablonun uzunluğu arttıkça verilmeye başlanan hizmetteki bant genişliği düşmekte ve hız azalmaktadır (Şekil 15). Farklı xdsl teknolojilerinde teoride yüksek sayılabilecek hızlar sunulabilse de (xdsl teknolojilerinin açıklamaları için bkz. Ek-1) kullanıcılar tarafından tecrübe edilen hızlar düşük seviyelerde kalabilmektedir. Bu durum, işletmecileri Yeni Nesil Erişim Şebekeleri kullanımıyla, bakır kablonun kullanım alanını fiber optik kablo kullanarak azaltmaya veya tüm hat boyunca kullanıcıya kadar fiber optik kablo kullanımına zorlamaktadır. Kablo internette ise internet hizmeti sunulan kanallar paylaşımlıdır. OTT, canlı TV ve HD video konferans gibi yüksek veri tüketimi gerektiren mevcut hizmetler kabloları zorlamakta ve güncellemeler yoluyla şebekenin sürekli olarak iyileştirilmesini gerektirmektedir. İstenilen hız seviyelerine, teorik olarak Mbit/s ye varan DOCSIS 3.0 ile çıkılabilmektedir. Farklı kablo internet teknolojilerinin detaylı açıklamaları ve sağladıkları hız olanakları Ek-2 de verilmiştir. Şekil 15 Bakır kabloların uzunluğa göre sağladıkları hızlar Bakır kabloların yaratacağı bant genişliği, yerel santral ve kullanıcı arasındaki kablonun uzunluğuna bağlıdır ADSL 2+ 1 ADSL Birleştirme VDSL Vektörleme Hız, Mbps Santral ve kullanıcı arasındaki kablonun uzunluğu, km 1 Saha dolabının, yerel santral ve kullanıcı arasında tam orta noktada olduğu varsayılmıştır Kaynak: FCC OBI Technical Paper No. 1 (2010); ITU, ağ ekipmanı sağlayıcıların websiteleri, uzman görüşleri,, McKinsey analizi, Ofcom: Review of the Wholesale Broadband Access Markets Raporu (2010) 14 OECD ülkelerinde son yıllarda abone sayılarında meydana gelen değişim bu hipotezi destekleyecek niteliktedir yılında OECD ülkelerinde toplam 314 milyon sabit genişbant 25

28 abonesi bulunmaktadır. OECD genelinde, 2007 ve 2011 yılları arasında DSL aboneleri %20 oranında, kablo internet aboneleri %37 ve fiber internet abonelerinin sayısı ise %114 oranında artış göstermiştir. Bu abonelerin teknolojilere göre dağılımına bakılacak olursa, DSL internetin pay kaybederek %55,8 e gerilediği, kablo internet abonelerinin payının %30 a çıktığı ve fiber internet abonelerinin toplam içindeki payının %13,7 ye yükseldiği görülmektedir. 13 Ülkelerin genişbant politikalarında fiber internetin yaygınlaşmasına yönelik yaptığı yatırım planlarıyla birlikte, fiber internetin payındaki artışın gelecekte de devam edeceği ön görülmektedir. Türkiye de de buna paralel olarak, yeni internet kullanıcılarının çoğu eğer mevcutsa daha yüksek hız olanakları sağlayan fiber ve kablo internet aboneliği gerçekleştirmekte ve xdsl teknolojilerinin, son dönemde toplam genişbant pazarı içerisindeki payı sürekli olarak düşmektedir. Sabit genişbant internetin kullanım oranlarında meydana gelen artış teknoloji bazında fiber ve kablo internetten gelmektedir. Türkiye sabit genişbant internet piyasasına, altyapı mevcudiyeti göz önünde bulundurulduğunda, xdsl teknolojilerinin hakim olduğu görülse de, xdsl teknolojilerinin 2009 yılı 2. çeyrek ve 2012 yılı 2. çeyrek arasındaki 3 sene içinde her yarıyılda ortalama sadece %1,5 oranında büyümüştür. Bu oran kablo internet için yaklaşık %30 olmakla birlikte, fiber internet çeyreğinden 2012 yılı 2. çeyreğine kadar yaklaşık %60 lık bir yarıyıl bileşik büyüme oranı sergilemiştir. Burada ilginç olan bir diğer nokta ise toplam xdsl abone sayısının, çeyreği ile çeyreği arasında azalmasıdır. Bir sene içerisinde xdsl teknolojilerinin net abone kaybı 95 bin civarındadır. Bu tabloya göre xdsl in diğer teknolojilere göre toplam pazarda pay kaybetmesi beklenmektedir ve öyle de olmuştur. Yapılan yeni nesil erişim şebeke (fiber) yatırımlarının son yıllarda artmasının ve kullanıcıların duyduğu yüksek bant genişliği ihtiyacı sonucu kablo ve fiber internet seçeneklerine yönelmesinin doğal bir sonucudur. XDSL in toplam sabit genişbant teknolojileri içindeki payı 2010 yılı 2. çeyreğinde, yaklaşık %96 iken 2012 yılı 2. çeyreğinde bu oranın %86 ya kadar gerilediği görülmektedir. Aynı dönemde, fiber internet ve kablo internetin toplam içindeki payı giderek artarak, fiber internet mevcut durumda payını %6,1 e kablo internet ise payını %6,4 e çıkarmıştır (Şekil 16). 13 OECD Genişbant Portalı 26

29 Şekil 16 - Teknoloji bazında genişbant internet kullanımının dağılımı Türkiye de son yıllarda, kablo ve fiber internetin payını arttırdığını görmekteyiz xdsl teknolojileri sabit genişbant teknolojileri içindeki payı giderek azalmakta yerini yüksek hızlı internet erişim teknolojilerine bırakmaktadır Sabit genişbant abonelerinin teknoloji bazında dağılımı Yüzde Diğer Fiber Kablo xdsl Kablo internetin istikrarlı artışının yanında, fiber internetin de son bir yılda kullanım oranının büyük ölçüde arttığını görmekteyiz KAYNAK: BTK Bunun yanı sıra, toplum tabanına internet kullanımının yayılması amacına, en yaygın altyapıya sahip olan xdsl teknolojiler de katkı sağlamaya devam edecektir. Fiber internetin yatırım maliyetlerinin yüksek oluşu sebebiyle gidemediği kırsal alanlarda, hane halklarının internet abonesi olması, en büyük altyapı yaygınlığına sahip DSL teknolojisi sayesinde veya eğer altyapısı mevcutsa kablo internet sayesinde olacaktır Türkiye de en yaygın şekilde bulunan bakır altyapı sayesinde DSL nüfus kapsama oranı %98 olarak ifade edilirken, sadece 22 ilde kablo TV altyapısı mevcuttur ve n DOCSIS 3.0 teknolojisi sadece 7 ilde sunulabilmektedir. (BTK, Veri Akış Erişimini İçeren Toptan Genişbant Erişim Pazarı Nihai Pazar Analizi, 2012). 27

30 3.2 Yeni Nesil Erişim Şebekeleri nden fiber, istenilen hız ve kaliteyi sağlasa da oldukça maliyetli yatırım gerektirmektedir Fiber yatırımlarının mevcut durumda yaygınlaşmasının önündeki en temel engel, yüksek yatırım maliyetleri ve bu maliyetlerin uzun sürede yatırımcıya geri dönmesi olarak nitelendirilebilir. Yatırım maliyetleri ve yapılan yatırımın günümüzdeki net değeri ve geri ödeme süresi, yatırım yapılan alanın nüfus yoğunluğuna, nüfusun belirli alanlarda toplanma durumuna, kullanıcıların gelir durumuna, altyapının götürüldüğü yerde aboneye dönüştürülebilen kişi sayısına ve daha önce aynı alanda fiber altyapısının olup olmaması gibi birçok etmene bağlıdır. Tüm bu etmenlerin yanı sıra, fiber altyapısı işletmecinin mobil şebeke yapısına da destek olabilmekte ve maliyet azaltıcı etki elde edilebilmektedir. Uluslararası tecrübeler göstermektedir ki fiber yatırımları genel olarak yeni yerleşim alanları ve yüksek gelirli, nüfus yoğunluklu bölgelerde karlılık getirmektedir (Şekil 17). Bu da özellikle Türkiye gibi nüfusun belirli illerde toplandığı ülkelerde, bölgeler arası farklılıkların oluşmasına sebep olmakta ve altyapının sadece belirli bölgelerde yaygınlaşmasına sebep olabilmektedir. Şekil 17 - Fiber yatırımlarının karlılık analizleri Fiber yatırımları ağ operatörleri için sadece yeni yerleşim alanları ile yüksek gelirli ve yüksek nüfus yoğunluklu bölgelerde ekonomik getiri sağlamaktadır ULUSLARARASI VERİ %30 Hane Penetrasyonu örneği için Hanebaşı ABD$ Yeni yerleşim alanları Yüksek gelirli ve nüfus yoğunluklu bölgeler Orta gelirli, düşük nüfus yoğunluklu bölgeler Yatırım 1,250 1,950 3,250 Müşteri değeri 1,500 2,000 1,500 2,000 1,000 2,000 Şu anki net değer (250,750) (-450, 50) ( , -1750) Fiber altyapısının yaygınlaştırılmasının önündeki engellerden en önemlisi fiber altyapı yatırımlarının yüksek maliyetli yapısı nedeniyle, yatırımın özel sektör ayağında ekonomik olarak yalnızca nüfusun yoğun ve gelir düzeyinin yüksek olduğu bölgelerde uygulanabilir olmasıdır Not: Hesaplamalar yeni kazılan bir şebeke için yapılmıştır. KAYNAK:McKinsey 28