KENDİ ADINA VE HESABINA VE BAĞIMSIZ ÇALIŞANLARLA İLGİLİ YENİ SOSYAL GÜVENLİK YASA

Transkript

1 KENDİ ADINA VE HESABINA VE BAĞIMSIZ ÇALIŞANLARLA İLGİLİ YENİ SOSYAL GÜVENLİK YASA TASARISINDA YAPILAN DÜZENLEMELER 19

2 KENDİ ADINA VE HESABINA VE BAĞIMSIZ ÇALIŞANLARLA İLGİLİ YENİ SOSYAL GÜVENLİK YASA TASARISINDA YAPILAN DÜZENLEMELER 1. GİRİŞ 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu tarihinde T.B.M.M. de kabul edilerek, tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Sosyal Güvenlik Yasası yasalaşma sürecinde önemli toplum kesimlerinin yoğun eleştirilerine uğramış, Cumhurbaşkanı tarafından önce T.B.M.M ne iade edilen kanun daha sonra aynen kanunlaştırılması üzerine kanunun onayını takiben Anayasa Mahkemesine dava açılmıştır. Anayasa Mahkemesinin tarih, 2006/111 E. 2006/112 K. sayılı kararı ile yasanın bazı maddeleri Anayasaya aykırı görülmüş ve Anayasa Mahkemesinin gerekçeli kararı tarih ve sayılı 5. mükerrer sayısında yayınlanmıştır. Bunun üzerine yasa ile ilgili yeni düzenlemeler yapılabilmesi için yasanın yürürlük tarihi önce , sonra olarak, yeni bütçe kanunu ile de olarak değiştirilmiş bulunmaktadır. Yasa ile ilgili hazırlanan değişiklik tasarısı T.B.M.M ne sunulmuştur. Yasa tasarısı halen Bütçe Plan Komisyonunda bulunmaktadır. Yazımızda esas itibariyle bağımsız çalışanlarla ilgili düzenlemeler ele alınmış ve değerlendirilmiş bulunmaktadır. 2. SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI Sosyal güvenlik hakkını vurgulayan uluslararası sosyal politikanın en önemli belgelerinden biri 1948 tarihli Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesidir. Bildirgenin 22 nci maddesinde Herkes, toplumun bir ferdi olarak sosyal güvenlik hakkına sahiptir; sosyal güvenlik, bireyin onuru, kişiliğinin geliştirilmesi için kaçınılmaz ekonomik, sosyal ve kültürel hakların tatmin edilmesine dayanır. ifadesi yer almaktadır. Buna göre sosyal güvenlik, geliri ne olursa olsun bireylere belirli sosyal riskler karşısında ekonomik güvence sağlanmasını, onun kimi zararlara uğrama olasılığına karşı korunmasını ve sosyal zararların tehlikeleri karşısında bireyin ekonomik yönden güçlü kılınmasını gerektirmektedir. 3. YAŞLILIK AYLIĞI ALAN, KENDİ ADINA VE HESABINA VE BAĞIMSIZ ÇALIŞANLARLA İLGİLİ YÜRÜRLÜKTE OLAN YASAL DÜZENLEMELER 3.1. Sosyal Sigortalar Kanunundaki düzenlemeler Sosyal güvenlik yasalarının ana enstrümanı olan Sosyal Güvenlik Destekleme Primi kavramı ilk defa 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu nun 63 üncü maddesinde düzenlenerek çalışma hayatına girmiştir. Yaşlılık aylığı 20

3 alanların yeniden çalışmaları başlıklı maddede, Bu Kanuna göre yaşlılık aylığı almakta iken sigortalı olarak bir işte çalışmaya başlayanların yazılı talepte bulunmaları halinde yaşlılık aylıklarının ödenmesine devam olunur. Ancak bunlardan 78 inci maddeye göre tespit edilen prime esas kazançları üzerinden % 30 oranında Sosyal Güvenlik Destek Primi kesilir. Bu primin 1/4'ü sigortalı hissesi, 3/4'ü işveren hissesidir. ( kanun ile oranlar % 24 den % 30 a çıkarılmıştır.) Maddede Bu Kanuna göre yaşlılık aylığı almakta iken serbest avukat veya noter olarak çalışmalarını sürdürenlerin, sosyal yardım zammı dahil, almakta oldukları aylıklarından %15 oranında sosyal güvenlik destek primi kesilir ibaresine yer verilmiş ve ayrıca Sosyal Güvenlik Destekleme Primi ödenmiş süreler, bu kanuna göre sigortalılık süresinden sayılmaz. hükmü maddede yer almıştır Sayılı Bağ-Kur Kanunundaki düzenlemeler Önceleri sadece S.S.K. kapsamında yaşlılık aylığı alıp, yaşlılık aylığı kesilmeden yapılan çalışmaları kapsayan hüküm daha sonra benzer bir düzenleme ile 1479 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu na 4447 sayılı kanunun 38 inci maddesi ile Ek 20 inci madde olarak ilave edildi. Madde metnine göre; Bu Kanuna göre yaşlılık aylığı bağlananlardan, 24 üncü maddenin (l) numaralı bendinde belirtilen çalışmalarına devam edenlerin veya daha sonra çalışmaya başlayanların, sosyal yardım zammı dahil tahakkuk eden aylıklarından, aylığın bağlandığı veya tekrar çalışmaya başlanıldığı tarihi takip eden aybaşından itibaren, çalışmalarının sona erdiği ay dahil % 10 oranında sosyal güvenlik destek primi kesilir. Birinci fıkra hükmüne göre aylıklarından sosyal güvenlik destek primi kesilmesi gerekenlerden, bu Kanunun yayımlandığı tarihten önce aylık bağlananlar Kanunun yayımını, daha sonra tekrar çalışmaya başlayanlar ise çalışmaya başladıkları tarihi takip eden aybaşından itibaren üç ay içinde Kuruma yazılı bildirimde bulunmak zorundadırlar. Bu süre içinde Kuruma yazılı bildirimde bulunmayanlardan sosyal güvenlik destek primi, gecikmeli bildirimde bulunulan veya Kurumca tespit edilen tarihe kadar 53 üncü maddeye göre hesaplanacak gecikme zammı ile birlikte tahsil edilir. Birikmiş sosyal güvenlik destek primi ve gecikme zamlarının ödenmemesi halinde aylıklardan yapılacak kesintiler aylık tutarının % 25'ini geçemez. Maddeye tarih ve 4956 sayılı kanun ile aşağıdaki fıkra ilave edilerek diğer sosyal güvenlik kurumlarından yaşlılık aylığı alanlar da kapsama dahil edilmiştir. Daha sonra birinci cümlesi 5073 sayılı kanunla düzeltilen fıkra aşağıdaki hali almış bulunmaktadır. Diğer sosyal güvenlik kanunlarına göre yaşlılık ve malullük aylığı bağlananlardan, 24 üncü maddenin (I) numaralı bendinde belirtilen kapsamda çalışmaya başlayanlar, çalışmaya başladıkları ayı takip eden ay başından itibaren, çalışmalarının sona erdiği ay dahil, bu Kanunun 50 nci maddesine göre belirlenen on ikinci gelir basamağının %10'u oranında sosyal güvenlik destek primi öderler. Sosyal güvenlik destekleme primi ödemesi 21

4 gerekenlerden bu Kanunun yayım tarihinden önce aylık bağlananlar Kanunun yayımını, daha sonra tekrar gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar ise mükellefiyetin başladığı tarihi takip eden aybaşından itibaren üç ay içinde Kuruma yazılı bildirimde bulunmak zorundadırlar. Bu süre içinde Kuruma yazılı bildirimde bulunmayanlar ile Kurumca tespit edilemeyenlerden sosyal güvenlik destek primi, 53 üncü maddeye göre hesaplanarak tahsil edilir. Bu kapsamda yeterli bildirim yapılmadığından tarihli 4956 sayılı kanunla ilgili kanuna geçici 24 üncü madde eklenmiş maddede belirtilen çalışmalara devam edenlerden yazılı bildirim yapmamış olanların üç ay içinde Bağ-Kur a başvurmaları halinde sadece S.G.D.P tahsil edileceği Bu durumda olanlar için tahakkuk edecek gecikme zammı tahsil edilmez. hükmü ilave edilerek bildirimde bulunmayanlar için kolaylık sağlayan bir düzenleme yapılmıştır. Yapılan tüm bu düzenlemeler ile kapsam genişlemiş ve tüm sosyal güvenlik kurumlarından yaşlılık aylığı alanlar kapsama dahil edilmek suretiyle yaşlılık aylığı alanlardan kendi adına ve bağımsız bir iş yapması halinde (Bağ-Kur kapsamında bir iş yapması) yaşlılık aylığından Sosyal Güvenlik Destekleme Primi kesileceği hususu düzenlenmiş bulunmaktadır S.G.D.P. düzenlemesine karşı eleştiriler S.G.D.P düzenlemesi ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Düzenlemenin doğru ve yasal olduğunu, amacın sosyal güvenlik sistemine katkı sağlamak olduğu ve yaşlılık aylığı alarak çalışmanın doğal bir sonucu bulunduğu, Anayasa Mahkemesinin iptal gerekçeleri arasında bu hususun yer almadığı, vb gerekçelerle savunanlar olduğu gibi, bu düzenlemeye çeşitli eleştiriler de yöneltilmektedir. Bu eleştiriler göre, yapılan ödeme yasal değildir. Çünkü S.G.D.P. bir sigorta primi değildir. Sigorta primi sigortalının ileride karşılaşabileceği riskler karşılığında sağlanacak güvenceler ve karşılaşabilecek zararı gidermek amacıyla ödenir. Oysa ödenen primlerin her hangi bir karşılığı yoktur ve her hangi bir riske karşılık prim ödenmemektedir. Zira yaşlılık aylığı alan kişi bu aylığını ve sağlık yardımları karşılığı primlerini zamanında ödemiş bulunmaktadır. S.G.D.P karşılıksız olarak yapılan bir ödemedir. Şayet bu prim alınacaksa sigorta priminin özelliği gereği yaşlılık aylıklarına belirli bir oranda yansımalıdır, S.G.D.P. bir vergi ve harç hükmündedir. Bu ödeme vergi ve harç kanunlarında yapılabilecek bir düzenleme ile alınabilir, dolayısıyla bu nedenle de Anayasa ya aykırıdır Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ve Genel Sağlık Sigortası Kanunundaki düzenlemeler 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun 30 uncu maddesinde Yaşlılık aylığının başlangıcı, kesilmesi veya sosyal güvenlik destek primi ödenmesi başlığı ile düzenlenen madde ile 22

5 yaşlılık aylığı alanlardan bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ilk defa sigortalı olan kişiler ile ilgili düzenleme yapılmıştır. Bu düzenleme ile kanunun 81 inci maddesinde yer alan prim oranlarının ödenmesi yasa hükmü haline getirilmiştir. Bu düzenleme prim matrahı, prim tutarı vb. gibi konularda içerdiği belirsizlikler dolayısıyla Anayasa Mahkemesince iptale konu edilmiştir Anayasa Mahkemesi ve İptal gerekçeleri, Anayasa Mahkemesi söz konusu düzenlemeyi Yurttaşların emeklilik dönemlerinde de çalışmaya devam etmelerinin nedeninin, kazanma hırsı veya servet edinme arzusu değil, insan onuruna yaraşmayan yaşlılık aylığı ile geçinmek zorunda bırakılmalarının olduğu, sosyal güvenlik destek primi oranlarındaki bu artışların, tüm emekli sigortalıların çalışma hayatı dışına itilmeleri sonucunu doğuracağı, kuralın, sosyal devlet ilkesi ile bağdaşmadığı ve sosyal devletin asli görevlerinden olan vatandaşların sosyal güvenlik haklarını sağlama ödevini gereğince yerine getirmesini engelleyerek sosyal güvenlik haklarını adil ve makul olmayan biçimde, ölçüsüzce sınırlandırdığı, Anayasa nın 2. maddesinde belirtilen sosyal hukuk devletinde, sosyal güvenliğin sağlanabilmesi için sigortalıların katkısı zorunlu bulunmakta ise de, bu katkının adil ve ölçülü olmasının da gözetilmesi gerekeceği gerekçesi ile başvuruyu değerlendirmiş ve özetle Anayasa Mahkemesi bu gerekçesi ile S.G.D.P. oranının yüksek tespit edilmiş olduğu hususunu öne çıkarmıştır. Diğer yandan Anayasa Mahkemesine S.G.D.P. ile ilgili düzenlemenin Anayasanın 2, 49 ve 60. maddelerine aykırı olduğu gerekçesi ile dava a- çılmış ancak Anayasa mahkemesi bu konuda Anayasaya aykırılık düşüncesine katılmamıştır. Kararda Emeklilerin yeniden çalışmaya başladıklarında sosyal güvenlik destek primi alınmasına ilişkin kurallarla bu hakkın bir ölçüde sınırlandırılmasının, özellikle öğrenimlerini tamamlayıp iş arayan gençlere iş bulma amacı dikkate alındığında daha büyük sorunların çözümüne yönelik anayasal gereklere uygun olduğu anlaşılmaktadır... Sosyal devlet anlayışına uygun olarak getirilen bu düzenlemenin makul ve ölçüsüz olduğu da söylenemeyeceğinden kural, yasanın 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamına giren sigortalılar yönünden Anayasa nın 2, 49 ve 60. maddelerine aykırı değildir, iptal isteminin reddi gerekir. ifadesine yer verilmiştir. Diğer taraftan 5510 sayılı kanunun 30 uncu maddesi ile düzenlenen S.G.D.P hükümlerine karşı Anayasa Mahkemesinde açılan davada maddenin Anayasa nın 2, 5, 11, 13, 60 ve 90 ıncı maddelerine aykırı olduğu ileri sürülmek suretiyle dava açılmış olduğu, Anayasanın 73 üncü maddesine aykırılık iddiasının Anayasa Mahkemesine yapılan her iki başvuruda da yer almadığını, dolayısıyla düzenlemenin 73 ncü maddeye aykırılığından söz etmenin de mümkün olmadığını belirtmemiz gerekmektedir.. 4. KENDİ ADINA VE HESABINA VE BAĞIMSIZ ÇALIŞANLARLA İLGİLİ YENİ SOSYAL GÜVENLİK YASA TASARISINDA YAPILAN DÜZENLEMELER - Aktif çalışanlarla ilgili düzenlemeler; 5510 sayılı Kanunun 4b maddesinde sayılanlar aşağıdadır; 23

6 b) Köy ve mahalle muhtarları, hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan ise; 1) Ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar, 2) Gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr sicili ile birlikte kanunla kurulan meslek odalarına usûlüne uygun olarak kayıtlı olanlar, 3) Anonim şirketlerin kurucu ortakları ve/veya yönetim kurulu üyesi o- lan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları, - Prime Esas Kazançlar başlıklı 80. inci maddede bu kapsamda yapılan düzenlemeler; Bu kapsamda çalışanlar için prime esas kazanç kanunun 82 inci maddesinde belirlenen prime esas kazanç alt sınırı ile üst sınırı arasında kalmak şartı ile kendileri tarafından beyan edilir. Beyan edilen kazançta değişiklik olması durumunda, sigortalının yeniden beyan ettiği kazanç ü- zerinden hesaplanan prim tahsil edilir. Kurumca belirlenen sürelerde aylık prime esas kazanç beyan edilir, Sigortalı aynı zamanda işveren ise beyan edeceği aylık kazancı, çalıştırdığı sigortalıların kazancının en yükseğinden az olamaz, Beyanda bulunmayan sigortalının primleri, prime esas asgarî aylık kazanç üzerinden hesap ve tahsil edilir. Beyanda bulunmayan veya beyan ettiği kazancın düşük olduğu tespit edilen sigortalıların prime esas kazançları, tespit edilen kazanç düzeyine çıkartılarak beyan edilen kazançla arasındaki farkın primi gecikme cezası ve gecikme zammı uygulanmak suretiyle tahsil edilir. Bu kapsamda ödenecek prim oranları Kanunun 81 inci maddesinde yer alan; Malûllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Primi (% 20), İş Kazası ve Meslek Hastalığı Primi (% 1), Genel Sağlık Sigortası Primi, (% 12,5) olmak üzere toplam % 33,5 prim ödenmesi gerekecektir. - Yaşlılık Aylığı alan ve kendi adına bağımsız çalışanlarla ilgili düzenlemeler; 1 - Kanunu 30.uncu maddesinde; - Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ilk defa sigortalı olan kişilerden yaşlılık aylığı bağlandıktan sonra Kanuna göre veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmaya başlayanların yaşlılık aylıklarının kesileceği, -Yaşlılık aylığı alanlardan Kanunun 4 üncü b 4 (tarımsal faaliyette bulunanlar hariç) diğer alt bentlerine tabi çalışmaya başlayanların aylıklarının kesilmemesi için yazılı istekte bulunanların yaşlılık aylıklarının ödenmesine devam edileceği, 24

7 - Bunlardan, almakta oldukları aylıklarının % 15 i oranında sosyal güvenlik destek primi kesilir. Sosyal güvenlik destek primine tabi olanların primleri, aylıklarından kesilmek suretiyle tahsil edilir, Hükmü tasarıda yer almıştır sayılı kanuna eklenen Geçici 14 ncü maddesinde Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce sigortalı olanlar, malûllük ve yaşlılık aylığı bağlananlar ve bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte sosyal güvenlik destek primi ödeyerek çalışmaya devam edenler hakkında sosyal güvenlik destek primi bakımından bu Kanunla yürürlükten kaldırılan ilgili kanun hükümlerinin uygulanmasına devam edilir, Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında çalışanlar için sosyal güvenlik destek primi oranı olarak bu Kanunun 30 uncu maddesinde belirtilen %15 oranında SGDP nin yaşlılık aylığından kesileceği, Belirtilmiştir. Yapılan bu açıklamaların ışığında özetle, yaşlılık aylığı alanlar ile ilgili olarak; 5510 sayılı yasadan sonra ilk defa sigortalı olup yaşlılık aylığı alacak olanlar Kanunun 30.uncu maddesindeki hükümlere göre hareket edeceklerdir yasadan önceki yasalara göre yaşlılık aylığı alanlar veya almaya hak kazanacakların ücretli çalışması halinde eski hükümlerin geçerli olacağı ve prime esas kazanç üzerinden 5510 sayılı kanunun 81 inci maddesinin (c) bendinde belirtilen iş kazası ve meslek hastalıkları prim oranına (% 1 ila % 6,5 arasında) yüzde 30 oranının eklenmesi suretiyle bulunan toplam olacaktır. Bu oranın dörtte biri sigortalı, dörtte üçü ise işveren payıdır. (prim oranı % 31 ila % 36,5 arasında olacaktır.) 5510 yasadan önceki yasalara göre yaşlılık aylığı alanlar veya almaya hak kazanacakların kendi adına ve bağımsız olarak çalışması halinde (Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında çalışanlar için) 5510 sayılı kanunun 30 uncu maddesinin üçüncü fıkrasının (b) bendinde belirtilen hükümlerin uygulanacağı ve % 15 S.G.D.P. kesilmesi gerekecektir. Bu hükme tabi olanlardan aylıklarının kesilmemesini talep edenlerin yaşlılık aylıklarından kesinti suretiyle S.G.D.P. kesilecektir. 5. SONUÇ Yaşlılık aylığı almakta iken çalışılması hali çalışma hayatının bir gerçeği ve zorunluluğudur. Bu kapsamda olanlar ile ilgili düzenlemelerin daha adil olması gerekmektedir. Çünkü ödenen prim karşılığında bu kesimlerin bir kazancı olmadığı gibi, sigorta primi tanımına uymayan bir uygulama ile de muhatap olunmaktadır. Diğer taraftan yaşlılık aylığı almakta iken çalışmaya devam edenlerin büyük çoğunluğu S.G.D.P. kapsamında bildirimi çeşitli nedenlerle yapmamıştır. Yeni düzenleme ile bildirimde bulunmayanların cezalı duruma düşebilecekleri göz önünde bulundurularak yapılacak düzenlemelerde bu hususların dikkate alınmasında fayda olacağı düşünülmektedir. 25

8 26