LİBYA ARAP HALK SOSYALİST CEMAHİRİYESİ

Transkript

1 LİBYA ARAP HALK SOSYALİST CEMAHİRİYESİ Genel Bilgiler RESMİ ADI LİBYA ARAP HALK SOSYALİST CEMAHİRİYESİ BAŞKENTİ Trablus DEVLET BAŞKANI Albay Muammar Abu Minyar Al - Kaddafi HÜKÜMET BAŞKANI Şükrü Ghamen YÜZÖLÇÜMÜ km2 ÖNEMLİ ŞEHİRLERİ Bingazi ( ), Misurata ( ), Zuwara ( ), (Nüfus) Khums ( ) Sebha ( ) İKLİMİ Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman. En sıcak ay Ağustos, C; en soğuk ay Ocak 8-16 C NÜFUSU (2001a) (2003b) PARA BİRİMİ Libya Dinarı (LD) RESMİ DİL Arapça DİN İslam (Sünni Müslüman %97) ETNİK YAPI Berberi ve Arap 97%, Diğer %3 (Yunanlı, Maltalı, İtalyan, Mısırlı, Pakistanlı, Türk, Hintli, Tunuslu) ÜYESİ OLDUĞU ABEDA, AfDB, AFESD, AL, AMF, AMU, CAEU, CCC, ECA, FAO, ULUSLARARASI G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IDB, IFAD, IFC, IFRCS, KURULUŞLAR ILO, IMF, IMO, Inmarsat, Intelsat, Interpol, IOC, ISO, ITU, MONUC, NAM, OAPEC, OIC, OPEC, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WtoO

2 Temel Ekonomik Göstergeler 1999a 2000a 2001a 2002b 2003b GSYİH (milyar $) 30,5 34,5 27,9 16,8a 17,8 Reel GSYİH Büyüme (%) 0,7 2,6 0,5-0,2 4,6 Kişi başı GSYİH (ABD $) Tüketici Fiyatları Enflasyonu (ort, %) 2,6-2,9-8,8-9,8 2,8 İhracat fob (milyon $) 7,276 14,288b b 11,603.8b 14,344.1 İthalat fob (milyon $) 4,302 4,132 5,132 7,408a 6,282 Cari İşlemler dengesi (milyon $) 2,136 9,257b 5,516.1b 3, ,641.3 Altın Hariç Döviz Rezervleri 7, , , ,307.4a 19,584 (milyon $) Toplam dış borç (milyar $) 5,1 4,6 4,5b 4,4 4,2 Döviz kuru (ortalama, LD:ABD $) 0,464 0,512 0,605 1,271a 1,293a Kaynak: The Economist Intelligence Unit, April 2004 Country Report. a Gerçekleşen. b EIU tahmini. GENEL EKONOMİK DURUM Ekonomik Yapı ve Ekonomi Politikası Hükümet 1980 li yıllar öncesinde büyük ölçüde petrole dayalı olan ekonomik yapıyı çeşitlendirmek amacıyla bir kaç ekonomik gelişim planı uygulamaya koymuş; ancak bu planlar 1981 de başlayan gelir düşüşü ve 1986 da petrol fiyatlarında yaşanan düşüş nedeni ile işlerlik kazanmamıştır. Belirtilen süreçte, ekonominin gelişimi ve serbestisi için bir dizi uygulamayı hayata geçiren hükümetin bu girişimleri dönemsel duraklamalar ile kesintiye uğramış ve istenilen sonuçlara ulaşılamamıştır. Ancak ülke yine de; hidrokarbonlar (petrol ürünleri ve türevleri) gibi stratejik olarak görülen sektörlere yabancı sermaye yatırımlarını çekmeyi başarmıştır. Bununla birlikte; yönetim, ağır sanayi ve turizm alanında da direkt yabancı sermayeyi ülkeye çekmeyi amaçlamaktadır. Ülke ekonomisinde, hidrokarbonlar baskın bir yere sahiptir. Öyle ki; tahminlere göre 2003 yılı toplam ihracatın % 92 sini, kamu gelirlerinin ise % 78 ini sadece bu kalem oluşturmuştur. Ayrıca, bahsedilen sektörün GSYİH deki payı % 45 seviyesindedir. Sanayi ve tarım sektörleri GSYİH nin % 5 ile % 10 u arasında bir büyüklüğe sahiptir. Petrole dayalı bir ekonomiye sahip olan Libya, 1970 lerde ve 1980 lerde sanayi ve tarım sektörlerindeki gelişimi hızlandırmaya yönelik girişimlerde bulunmuş, 1990 larda ülke ekonomisinde yaşanan gerilemeler nedeniyle bu girişimler neredeyse durma noktasına gelmiştir. Takip eden dönemlerde ise petrol fiyatlarının iyileşmeye başlaması ve hidrokarbonlar ile ilgili yatırımlara uygulanan uluslararası faiz oranlarının düşmesi; sektörel çeşitlendirme yönündeki baskıların azalmasına neden olmuştur. Ancak hükümet yine de, özellikle ağır sanayi olmak üzere diğer sektörlere yabancı sermaye çekme konusunda isteklidir. Nüfus, tarımsal faaliyetlerin gerçekleştirildiği Akdeniz kıyısında yoğunlaşmaktadır. BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ne göre; 2001 yılında işgücünün % 6 sı tarım sektöründe çalışmaktadır. Petrol üretimi ise ülkenin doğusunda yoğunlaşmaktadır. Geçmiş yıllarda güneybatı Fezzan bölgesinde yeni petrol alanları açılmış olmasına rağmen, üretim Bingazi nin güneyindeki Sirte Havzası nda yoğunlaşmaktadır. Hükümet, petrol üretiminin 2005 yılında varil/günlük hedefine ulaşması için petrol aramalarına ayırdığı ödeneği arttırmış ve üretime bir takım ayrıcalıklar tanımıştır. Birleşmiş

3 Milletler in Eylül 2003 de Libya ya uygulanmakta olan yaptırımları kaldırması ise petrol firmalarının ülkedeki çalışmalarına hız vermelerine neden olmuştur da uygulanan yaptırımlara rağmen; halkın yaşam standardı bölge ülkelerine göre yüksektir. Hükümet, hidrokarbonlardan elde ettiği gelir sayesinde gıda, eğitim, sağlık ve yerleşim konularında halka bir takım destekler sağlamaktadır. Ekonomik Performans 1992 yılında 7430 $ olan kişi başı nominal GSYİH, BM yaptırımları sonrasında düşüş trendine girmiş ve 1999 yılında 5466 $ seviyesine inmiştir. Gerçekleştirilmiş olan devalüasyonun kişi başı gelirde $ lık bir düşüş yaşanmasına neden olmasına rağmen petrol fiyatlarının iyileşmesi ve uygulanmakta olan yaptırımların azaltılması kişi başı gelirde önemli bir artışa neden olmuştur. Bu gelişmeler ise ekonominin neredeyse tamamen petrole dayalı olduğunu bir kez daha gözler önüne sermiştir. Libya ve ABD arasındaki ilişkilerin eskiye nazaran iyileşmiş olması, ülkeyi Dünya Ticaret Örgütü üyeliği için yapacak olduğu başvuruda umutlandırmaktadır. Ancak, Libya nın bunun için bir takım reformları yerine getirmesi gerektiği de açıktır. Yaptırımlar Terörizme destek verdiği iddiası ile 1970 lerin sonunda Libya ya askeri ekipman ihracını yasaklayan ABD, ilerleyen yıllarda ise Libya dan petrol ithali ve ülke ile olan her türlü ekonomik ilişkinin kesilmesi şeklinde bir takım sert önlemleri hayata geçirmiştir. Bu ise Libya petrol piyasasında lider olan Amerikan şirketlerini ve piyasayı ciddi şekilde etkilemiştir yılında Lockerbie üzerinde Pan Am jetine gerçekleştirilen saldırıdan ve 1989 yılında Nijer üzerinde UTA uçağının düşürülmesinden Libya vatandaşlarının sorumlu tutulması; ülkenin uluslararası arenadan izole olmasına neden olmuştur. Şüphelilerin Libya tarafından yargılanmak üzere teslim edilmemesi üzerine; BM, ülkeye karşı 1992 yılında bir takım yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. Ancak; 1999 yılında Lockerbie davasında yargılanan iki Libyalı şüphelinin Libya tarafından teslim edilmesi sonucunda BM, aynı yılın Nisan ayında yaptırımları askıya almıştır. BM, son olarak; Libya ya karşı askıya aldığı bu yaptırımları 2003 yılının Eylül ayında kaldırmıştır. BM nin yaptırımlarını askıya aldığı dönemde, ABD kendi yaptırımlarını Ağustos 2001 e kadar sürdürme kararı almış ve o tarihten itibaren 5 yıllık bir süre için tekrar uzatmıştır. Ocak 2001 de, Lockerbie davasındaki şüphelilerden biri suçlu bulunmuş ve mahkumiyet kararı verilmiştir. Verilmiş olan bu mahkeme kararına karşı yapılan temyiz başvurusu ise Mart 2002 de reddedilmiştir. Libya ve Avrupa arasındaki ilişkiler, BM yaptırımlarının askıya alınması ve Libya nın Ağustos 2003 de Lockerbie saldırısındaki sorumluluğu kabul ederek mağdurların ailelerine 2,7 milyar $ tazminat ödemeyi kabul etmesiyle; kademeli olarak iyileşmeye başlamıştır. ABD nin 1970 ler sonrasında Libya ya karşı uygulamaya başladığı ekonomik yaptırımlar, direkt olarak petrol piyasasını hedeflemediği için ülkenin ekonomi politikasına olan etkisi asgari düzeyde olmuştur yılında ise ABD hükümeti, Amerikan şirketlerinin Libya daki faaliyetlerini azaltmaları yönündeki yaptırımları hayata geçirmiştir. Petrol piyasasındaki yatırımların anılan tarihten itibaren azalmış olması; 1988 yılında Trablus u Avrupalı şirketler için üretimde yaşanan kıtlığı telafi edilmesine imkan tanıyan, üretim-paylaşım anlaşmaları sunan çekici bir kent haline getirmiştir. Libya da petrol alanında çalışma sürdüren 5 Amerikan şirketinin faaliyetleri 1986 yılında dondurulmuş ve Libya Hükümeti ile

4 aralarında bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Libya Hükümeti, bu şirketlere istedikleri zaman ülkeye dönebilecekleri konusunda garanti vermiştir. Ancak, ABD nin Ağustos 2001 de yaptırımları yenilemesi üzerine, Libya Hükümeti anlaşma yaptığı Amerikan şirketlerine bir yıl içinde ülkeye gelmezler ise haklarını kaybedeceklerini bildirmiş; bununla beraber bir yıllık süre geçmesine rağmen bunu uygulamaya koymamıştır. ABD, Libya ya karşı olan tutumunu, Devlet Başkanı Kaddafi nin kitle imha silahları programından vazgeçildiğini ve Amerikalı ve İngiliz nükleer, kimyasal ve biyolojik silah denetmenlerine tanınacak denetim izninin arttırılacağını belirttiği tarih olan, Aralık 2003 e kadar değiştirmemiştir. Londra ve Washington tarafından diplomatik zafer olarak değerlendirilen bu gelişmelerin ardından, Libya ile ilişkiler geliştirilmiş, ABD ambargoların gözden geçirileceğini belirtmiş ve Nisan 2004 de ticari ambargoları kaldırarak; ikili ticari ve finansal faaliyetlere izin vermiştir. Devlet Kontrolü ve Özel Sektör Devlet Başkanı Muammer Kaddafi nin yönetime geldiği yıllarda benimsemiş olduğu bir takım kurallar doğrultusunda hükümet yabancı yatırımlara ek olarak ağır sanayi, tarımsal alanlar, bankalar, sigorta şirketleri ve hizmet firmalarını özelleştirmiştir yılında çıkartılan ek bir yasa ile yukarıda sayılanlar dışında kalan tüm ekonomik faaliyetlerin devlet kontrolü altına alınması kararlaştırılmıştır. Bu uygulamalar sonucu ülkede bir takım ekonomik zorluklar ile karşılaşılmış hatta yiyecek kıtlığı baş göstermiştir. Sadece 1988 yılında, petrol fiyatlarındaki ani düşüş ve ABD yaptırımlarının etkisi ile hükümet ekonomide özel mülkiyete yönelik bir takım imtiyazlar vermiştir. Özel sektörün serbestleştirilmesine yönelik çalışmalar; 1996 yılının ortalarında, yolsuzlukla mücadele ve ticari hayatı düzenleme gibi görevler ile hükümet tarafından kurulan komitenin uygulamaları ile aniden kesilmiştir. Bu kapsamda, ithal ürün satan pek çok işyeri kapatılmış, işyeri sahipleri mahkum edilmiş ve hükümetteki bakanların faaliyetleri inceleme altına alınmıştır. Fakat, daha sonra bu komitenin kendisi yolsuzlukla suçlanmış ve hükümet tarafından lağvedilmiştir dan beri ise, özel sektörün gelişimi için ticaret ve ithalat ile ilgili bir takım kanunlar çıkartılmıştır. Devlet Başkanı Kaddafi nin oğlu olan Ekonomi ve Finans Bakanı Sayf Al-İslam Kaddafi tarafından 2002 yılında, hedeflerinin özelleştirme ve serbestleşme ile pazar ekonomisine doğru bir değişimin olduğu açıklanmıştır. Aynı açıklamalar, Haziran 2003 de Devlet Başkanı Kaddafi nin Genel Halk Kongresi nde gerçekleştirdiği konuşmada da tekrarlamıştır. Devlet Bütçesi ve Maliye Politikası Libya da var olan bütçe kanununa göre, bütçenin dengede olması gerekmektedir. Dahası, anılan bütçe kuralları petrol gelirlerinin sabit bir oranının (%5) borç servisine, geri kalan %95 lik bölümün ise harcamalara ayrılmasını zorunlu kılmaktadır. Ülkenin bütçesi, idari ve yatırım olmak üzere iki temel bütçeden oluşmaktadır. İdari bütçe; ücretler ve maaşlar gibi devletin temel cari harcamaları, mal ve hizmet alımları, tarım destekleri ve devletin diğer transferlerinden oluşmaktadır. Yatırım bütçesi ise yıl içerisinde gerçekleştirilecek projelere ilişkin harcamalardan oluşmaktadır. Genel bütçe içerisinde idari bütçenin büyüklüğü %30 iken, yatırım bütçesinin büyüklüğü %70 dir. Ülkenin sahip olduğu petrol ihraç potansiyeli, mali durumuna da yansımakta ve bütçesinin fazla vermesini sağlamaktadır. Ancak mali yapının bu denli petrole dayalı olması da bir takım olumsuzlukları beraberinde getirmektedir. Örnek olarak; 1998 yılında petrol

5 fiyatlarında yaşanan küçük fiyat değişimleri hükümeti 1999 ve 2000 yıllarında sıkı bütçe uygulama kararı almaya itmiş; ancak bu dönemde petrol fiyatlarının yükselmesi sonucu bu kararda yumuşamaya gidilmiştir den 2003 yılı sonuna kadar petrol fiyatlarında yaşanan fiyat artışları, devletin rekor seviyede döviz rezervine ulaşmasını sağlamıştır. Hükümet bütçe ile ilgili olarak oldukça az bilgi vermektedir. Ancak 1996 yılından beri bütçenin denk olduğu konusunda bir açıklama yapılmıştır yılı bütçesi Mart ayında açıklanmış; ancak yine bütçe kalemleri hakkında sınırlı bilgiler verilmiştir. Özellikle harcama kalemleri ile ilgili bilgilere yer verilmiş olup açıklanan rakamların bir önceki seneye göre % 19 arttığı görülmüştür yılı bütçesinde, ülkenin gelişimini sağlayacak olan değişik yatırım projelerine ayrılan kaynaklar arttırılmıştır. Bu projeleri gerçekleştirmek üzere ise deniz aşırı ülke fonlarının ülkeye büyük bir girişi söz konusu olmuştur. Askeri gücünü arttırmak isteyen ülke; ayrıca savunma harcamalarına da ağırlık vermiştir. İthalat miktarını arttıran kalkınma projelerindeki yoğunlaşmanın, hükümetin gerçekleştirdiği harcamaları arttırması beklenmektedir. Tekrarlanan harcamaların 2004 yılında az da olsa yükselmesi (8,2 milyar LD : 6,3 milyar $), idari giderlerin ve bütçe dışı ödemelerin ve sermaye harcamalarının artması ve kalkınma projerine ayrılan ödeneklerin iki katına çıkartılmasıyla toplam harcamaların %26 artarak, 14,1 LD ye ulaşması beklenmektedir. OPEC üyesi ülkelerin uluslararası petrol talebini karşılamak amacıyla petrol üretimini arttırma kararı alması, ülkenin petrol gelirlerine ilişkin 2003 yılın tahminlerinin %28 artmasına neden olacaktır. Vergi gelirlerindeki artışın da katkısı ile birlikte ise; 2004 yılı toplam gelirlerinin %29 artışla 17,1 milyar LD seviyelerine ulaşması beklenmektedir. Devlet Bütçesine İlişkin Rakamlar (LD milyon) a Gelirler Giderler Denge a Economist Intelligence Unit tahmini Kaynak: IMF Para Politikası Libya, makro ekonomik yönetiminin parçası olarak etkin bir para politikasına sahip değildir. Yukarıda da değinildiği gibi, döviz kurları üzerinde sıkı bir resmi kontrol bulunmaktadır ve ülke bu politikayı sürdürmek için gerekli olan döviz rezervine sahiptir. Ülkede serbest piyasa ekonomisi olmadığı için, faiz oranlarındaki yapılacak değişimler ile talep yönetimini gerçekleştirme imkanı sınırlıdır yılından bu yana ilk kez Mart ayında, iskonto oranları % 5 den % 4 e düşürülmüştür. Bu girişim ise, bundan sonraki dönemde Merkez Bankası nın para politikasında daha etkin bir rol üstleneceğinin göstergesi olarak algılanabilir. Döviz Kurları Libya nın geçmiş dönemde uyguladığı çoklu kur politikası, BM yaptırımları süresince uygulanan sıkı döviz kontrolünün etkisi ile ortaya çıkmıştır. Yaptırımlar askıya alındıktan sonra ise resmi, ticari ve kara borsa kurları arasındaki açıklığın düşürülmesi yönünde çalışma başlatılmıştır yılı sonunda, Libya Merkez Bankası tarafından gerçekleştirilen %51 lik devalüasyon bunun en büyük adımı olarak görülmüştür. Devalüasyonun halk üzerindeki etkisi sınırlı olmuştur. Çünkü; çok az kişiye resmi kurdan döviz alma hakkı

6 verilmiş aynı zamanda, çoğu devlet kurumları tarafından ithal edilmekte olan ürünlerden alınan gümrük vergileri %50 ye varan oranlarda düşürülmüştür. Daha önce uygulanmakta olan çoklu kur sistemi Haziran 2003 de tekli hale getirilmiş ve yeni sisteme göre; dinarın %15 lik bir bantta dalgalanması kabul edilmiştir. Kurdaki istikrarın korunması için dinar, IMF in Özel Çekme Hakkı na (SDR) sabitlenecektir. (Bu kapsamda dinarın 2004 ve 2005 de ABD Doları karşısında 1,37 seviyesinde olması beklenmektedir 1ABD $: 1,37 LD) Ülkenin sahip olduğu 19,8 milyar ABD $ lık döviz rezervi (ülkenin 32 haftalık ithalatını karşılamaya yetmektedir) ise; döviz kurunun istikrarının korunması için oldukça önemlidir. Enflasyon Enflasyon Verileri (yıllık % değişim) Tüketici Fiyatları 3,7 2,6-2,9-8,8-9,8 2,8 Kaynak: IMF, EIU Tahmini Ülkede yurtiçi fiyat değişimleri gösteren güvenilir veriler olmadığı için enflasyon oranlarının belirlenmesi oldukça güçtür lı yıllar öncesinde belirlenmiş olan enflasyon oranları dışında her hangi bir resmi kayıt bulunmamaktadır. Ancak, yaptırımların askıya alınması arz yönlü darboğazları kademeli olarak azaltmış ve çoğu tüketici ürünleri fiyatlarının düşmesine neden olmuştur yılının sonunda yaşanan devalüasyonun fiyatlara etkisi oldukça az olmuş, temelde sadece ülkenin ithal maliyetlerini etkilemiştir. Sonuç olarak; enflasyonda çok büyük yükselme olmamıştır. IMF ye göre; geçmiş dönemde ülkede görülen deflasyona, döviz kurlarında yaşanmış olan değer artışı neden olmuştur. Döviz kurlarında yapılan düzenlemeyle ise bu ana neden ortadan kalkmıştır. Bununla birlikte, ticari serbestleşme ve resmi kurun 2001 sonunda devalüe edilmesinden sonra kamu kuruluşlarının vergi/gümrük vergisinden muaf olmasının yaratmış olduğu deflasyonist etki de etkisini yitirmiştir. Fakat; kamu sektöründeki ücretlerin sabit olması ve Dinarın istikrarlı bir seyir izlemesi nedeni ile enflasyondan kaynaklanan ithal maliyet artışlarının; kamu kuruluşları tarafından üretilen mal ve hizmetlerinin fiyatlarını yükseltmemesi beklenmemektedir. Fiyatların 2004 de % 2,9 luk hafif bir artışa tanık olması beklenmektedir de yatırım artışının neden olacağı likidite ile ise, oranın %3,2 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Ancak, artan kamu harcamalarının ve ev edinme ile ilgili kanunda yaşanan gevşemenin enflasyonist etkiye neden olabileceği düşünülmektedir. Ücretler Kamu çalışanlarının ücretlerinde 1981 den beri süreklilik arz eden bir ayarlama yapılmamıştır yılına kadar özel sektörde uygulanmakta olan ortalama haftalık ücret 250 LD (190 $) dolaylarındadır. Ancak bu ücretler 120 LD ve 450 LD aralığında dalgalanmaktadır. Ücretlerdeki tatminsizlik, süreklilik arz eden tarzda işe devamsızlık sorunlarının ortaya çıkmasına ve ihmallerin yaşanmasına katkıda bulunmaktadır. Fakat, geçmişte verilen yüksek yardımlar ve yakın zamanda düşen fiyatlar nedeni ile yaşam standardında önemli bir değişim yaşanmamıştır. Aynı zamanda, kamu sektöründe çalışanların ev ve araç edinmelerine yönelik bir takım yardımlarda da bulunulmuştur.

7 İşsizlik Herhangi resmi bir rakam olmamakla birlikte özellikle genç nüfusta işsizlik yüksektir. Hali hazırda bir işte çalışan ancak normalden daha az hizmet üreten gizli işsizler ile toplam işsizlik oranının en az %30 olduğu tahmin edilmektedir. Yine de, diğer petrol zengini ülkelerde olduğu gibi Libya da yabancı işçi çalıştırmaktadır. Yerel halkın isteksiz ya da işe uygun niteliklere sahip olmaması ülkede yabancı işçi istihdamını zorunlu kılmaktadır. Tahminen 1 milyon yabancı işçinin varlığı, yerli halk üzerinde de bir noktada baskı oluşturmakta ve gerilimlerin yaşanmasına neden olmaktadır. Örneğin, ülkede 2000 yılında yaşanan karışıklıkta en az 50 Afrikalı göçmen işçi öldürülmüştür. Ekonomideki Sektörler Hidrokarbonlar dışında her hangi bir sektörel çeşitlendirmeye gidemeyen ve yerli halkın yaşamakta olduğu işsizlik sorununa rağmen göçmen işçi istihdamı; petrol zengini olan ekonominin klasik problemlerindendir. Petrol fiyatlarının yüksek olduğu dönemlerin sonrasında yatırım projelerine ayrılan ödeneklerin arttırılması, fiyatların düştüğü dönemlerde ise bütçe kısıtlamaları nedeniyle bu projeler ara veriliyor olması; yatırım boyutunda ekonominin yaşadığı sıkıntıları göstermektedir. Hükümet tarafından belirlenen ekonomi politikasının ve yatırım programlarının ortak amacı, bahsedilen bu petrole dayalı yapının çeşitlendirilmesi olmuş; ancak arzulanan seviyeye ulaşılamamıştır lerin ortalarına kadar tarım ve sanayi sektörleri toplam yatırım bütçesinden, düzenli olarak, sırasıyla %20 ve % 14 pay almıştır de ve 1999 un başlarında; petrolde yaşanan fiyat düşüşleri, yetkilileri tekrar sektörel çeşitlendirmeye gitme kararı almaya itmiş, yaptırımlardaki yumuşama sonrasında ise hükümet alt yapı, telekomünikasyon ve turizm gibi çeşitli alanlarda yabancı sermaye girişini sağlamak üzere tanıtıma hız vermiştir. GSYİH nın Sektörel Dağılımı, 2001 Sektörler Toplamın % si Tarım,balıkçılık ve hayvancılık 8,7 Petrol ve gaz 29,5 İmalat 5,9 İnşaat 2,1 Enerji ve su 9,2 Hizmetler 44,7 Kaynak: The EIU Country Report, April 2004 Tarım, Hayvancılık ve Balıkçılık Tarım Libya eskiden beri tarımda kendine yeterliliğe çok önem vermektedir ama doğal kısıtlamalar nedeniyle bunun mümkün olmadığı anlaşılmıştır. Tarımın gelişmesi için 1988 sonrası özel tarım teşvik edilmiş ama tarım, hayvancılık ve balıkçığın payı 2001 verilerine göre GSMH nın % 8.7 sini oluşturmaktadır. Libya gıda ihtiyacının % 80 ini ithal etmek zorundadır. FAO verilerine göre 2002 de Libya ancak 217,950 ton hububat (iç talebin % si) üretebilmiştir.

8 Libya nın %90 ını oluşturan çöl nedeniyle tarıma elverişli alan % 1.7 ile sınırlıdır. Ülkede tarıma elverişli iki bölge vardır. Kuzey doğuda kıyıya paralel, ağaçlı yüksek Jabel Akhdar platosunda tarım ürünleri, özellikle zeytin ve üzüm yetiştirilmektedir. İkinci alan kuzey batıdaki kıyı bölgesidir ve hurma, zeytin, portakal ve badem yetişir. İç bölgelerdeki alanlarda otlatma yapılır ve arpa ile buğday yetiştirilir. Bu bölgelerde bol sulama isteyen domates ve karpuz gibi ürünler yerine başka ürünlerin yetiştirilmesi teşvik edilmektedir. Kırsal bölgelerden kentlere göç eden işgücünün yarattığı eksiklik Afrika ve özellikle Mısır dan gelen ucuz işgücü ile çözülmeye çalışılmaktadır. Kıyı bölgelerindeki su kaynaklarının aşırı kullanımı ve gübre kullanımındaki dikkatsizlikler de tarıma zarar vermektedir. Great Man-made River (GMR) projesi de tarıma beklenen katkıyı yapamamıştır. Proje tarıma su kaynağı yaratmak için yola çıkmış ancak şehirlere içme suyu sağlama nedeniyle istenen katkıyı sağlayamamıştır. Hayvancılık Hayvan çiftlikleri Libya tarımının en büyük temellerindendir ancak Libya ya uygulanan yaptırımlar sonrası yatırım ve teşviklerdeki devlet desteği azalmıştır. Canlı hayvan sektörü sübvanse edilen hayvan yemine bağlıdır sonrası büyükbaş hayvan, koyun ve keçi sayısı artmamış hatta azalmıştır. Balıkçılık Büyük potansiyeli olmasına rağmen Libya balıkçılık kaynaklarını kullanamamaktadır km olan kıyı hattında tonbalığı ve sardunya boldur. Ancak işleme tesisleri ve limanlar yetersizdir. Ülkede sadece bir tonbalığı fabrikası (Zanzur da) ve iki sardunya konservesi yapma tesisi (Zuwara ve Khums) vardır. Hükümetin bu alanda 24 yeni balıkçılık limanı yapma projesi vardır ama uygulamada ilerleme yoktur. Madencilik ve Yarı İşlenmiş Madenler Petrol Üretimi ve Petrol Piyasası Ekonomideki diğer sektörlerin aksine petrol piyasasında basiretli bir yönetim anlayışı benimsenmiştir. Libya geçmişte sahip olduğu bir takım politik düşüncelere rağmen, petrol piyasasının gelişimi için yabancı yatırımların ve desteklerin oldukça önemli olduğu görüşü ile hareket etmiş ve yabancı petrol şirketlerine yapılacak ödemelerin ertelenmesinden kaçınmıştır. Libya da diğer OPEC üyesi ülkeler gibi 1970 ler öncesinde petrol şirketlerini millileştirme yoluna gitmiş ve 1973 e gelindiğinde Ulusal Petrol Şirketi bütün petrol şirketlerinin çoğunluk hissesine sahip olmuştur. Fakat, Libya diğer OPEC üyesi ülkelerin aksine, yabancı petrol şirketlerinin tamamının millileştirilmesi yoluna gitmemiştir yılında ise bu şirketlere petrol arama ve üretimi paylaşma anlaşmaları (EPSAs) teklif etmiştir. Bu anlaşmalar 1988 yılından beri büyük bir hızla artmış ve yabancı yatırımcılar tarafından tercih edilir olmuştur. Bu anlaşmaların, şirketlerin yapmış oldukları harcamaları, üretim başladıktan sonra ödenmesine imkan tanıması; özellikle BM yaptırımları döneminde ülkede var olan politik ve finansal riskin yabancı firmalar tarafından üstlenilmemesi anlamına geldiği için avantaj olarak değerlendirilmiştir.

9 Ham ve Rafine Petrol Ürünleri; Üretimi, Tüketimi, İhracatı (.000 varil/günlük) Ham Petrol Üretimi Rafine Petrol Ürünleri 317,5 324,9 337,8 341,5 369,8 Rafine Petrol Ürünleri Tüketimi 170,8 167,8 155,5 159,7 172,3 Ham Petrol İhracatı Rafine Petrol Ürünleri İhracatı Kaynak: OPEC, Statistical Bulletin Madencilik sanayiindeki en önemli bölüm ham petrol çıkartılmasıdır. Libya dünyadaki en iyi petrol araştırma alanlarından biridir. Sirte havzası geleneksel olarak neredeyse tüm ham petrolün çıkartıldığı alandır. İlaveten Murzuq havzasında da 10 milyar varil henüz keşfedilmemiş ham petrol rezervi olduğu tahmin edilmektedir. Bu rakam bilinen kaynaklarla beraber 16.5 milyar varile ulaşmaktadır. Bu kaynakların geliştirilmesinden Ulusal Petrol Şirketi (NOC) sorumludur. NOC un petrol çıkarma alanlarını işlenmek üzere yabancı şirketleri çekmek için daha çabuk ihaleye çıkartması beklenmektedir. Libya nın günlük kotası 2002 de 1.16 milyon varil iken 2003 ün ilk aylarında 1.31 milyon varile yükseltilmiştir. Libya yapılacak yeni yatırımlarla yeni kaynakların çıkartılabileceğini planlayarak 2006 ya kadar kota seviyesinin aşamalı olarak artırılmasını istemiştir. Gelecek 15 yılda ham petrol çıktısını günlük 3 milyon varile çıkarmayı amaçlamaktadırlar. Hükümet petrol ve gaz sektörüne 2010 a kadar 23 milyar doları rafineri yatırımına gidecek 30 milyar dolarlık yabancı sermaye çekmeyi hedeflemektedir. Geçmiş dönemde süresi uzatılan BM yaptırımları petrol sektörünü de etkilemiştir. BM 1999 da yaptırımları askıya alınca Avrupalı firmaların girişi hızlanmıştır da ülkeden çıkmaya zorlanan ABD li firmaların tesisleri Waha Oil Company tarafından işletilmiş ancak yatırım eksikliği nedeniyle günlük üretim miktarlarında üçte birlik, dörtte birlik azalmalar yaşamıştır. Petrol Rafinerileri BM yaptırımlarının sona ermesi ve gelecek dört yılda kapasite artırımı öngören NOC rafineri tesislerini yenileme ve genişletmede isteklidir. Bu amaçla önemli rafinelerin işleme kapasitelerinin artırılması ve yeni bir rafineri kurulmasını kapsayan 3.5 milyar dolarlık yatırım başlatılmıştır. Avrupa Birliği nin petrol üretiminde çevre koşullarına dikkat etme ile ilgili kurallarının yürürlüğe gireceği 2005 yılı Libya için önemlidir. Libya nın mevcut üretiminin ancak % 50 si bu koşullara uygundur. Ancak NOC petrolden elde edilen gelirleri yeni yatırımlara aktarmak için 1988 de kurduğu Oilinvest ve ona bağlı Tamoil aracılığıyla İtalya da, İsviçre de ve Mısır da tamamen veya kısmen rafinerilere sahip olmuştur. Doğal Gaz 1970 lerden beri üretim ve ihracat yapılsa da Libya nın doğal gazda dünya payı yaklaşık %1 dir. İç tüketim ve ihracat için doğal gaz arama ve bulma işine yönelik bir dizi önemli proje başlatılmıştır. Gaz sektörünü geliştirmek için NOC petrol üretimi ve paylaşımı anlaşmalarını (EPSAs) revize etmeyi önermiştir yılı sonunda West Libya gaz projesinde İtalyan ENI ve NOC un ortak yatırımı olan Agip Gas firması mühendislik, tedarik ve inşaat sözleşmelerini kazanmıştır. Bu proje; Wafa da kıyıda olan gaz alanından çıkan gazı ve denizde Bouri de çıkan gazı Melitah daki işleme tesisinde birleştirmeyi ve buradan 540 km lik deniz altı boru hattıyla Sicilya daki Gela ya taşıma işini kapsamaktadır.

10 Diğer Madenler Önemli tek maden demir madeni cevheridir de Libya nın güneyinde Wadi Shatti de bulunan bu madeni, kıyı bölgesindeki Misurata daki demir ve çelik tesislerine taşımak için 900 km uzunluğunda demiryolu yapılması gerekmektedir. Bu tesis kendi üretimi için demir madeni cevherini ithal etmektedir. Libya bu yatırım için yabancılardan finansman desteği aramaktadır. Bu yol yapılıncaya kadar en önemli diğer maden tuz olarak kalacaktır. Bingazi ve Tripoli deki tuz alanlarından yılda 30,000 ton tuz çıkarılmaktadır. Bunun dışında inşaatçılık için kireçtaşı, kil ve taş çıkartılmaktadır. Ayrıca yılda 4,000 ton alçıtaşı işlenmektedir. İmalat 1970 lerde devletin önceliği olan imalat sanayiinin gelişimi 1980 lerde petrol gelirlerindeki düşüş ve hükümetin desteklediği projelere aktarılan fonlardaki azalma nedeniyle duraklamıştır. Devlet desteği daha çok ülkenin ucuz enerji ve gaz stokundan yararlanacak ağır sanayi projelerine verilmiştir. Sirte deki gübre fabrikası ve Zuwara daki alüminyum eritme kompleksi gibi pek çok büyük proje kaynak yetersizliğinden tamamlanamamıştır. Çalışmakta olan sanayi tesislerinde ise bakım yetersizliği ve yedek parça eksikliği yaşanmaktadır. BM ambargosunun kalkması ile birlikte Libya Yabancı Yatırımlar Kurulu (Libyan Foreign Investment Board) dört çimento fabrikası, bir dizi elektrik fabrikası ve Misurat daki ülkenin ana demir ve çelik fabrikasını yenilemek için yabancıları ortak yatırımlara davet etmektedir. Prefabrik binalar, madeni yağ, petrol artığı ürünlerin işlenmesi gibi bazı tesislere Avrupalı firmalardan yatırım için ilgi gösterilmiştir. Ancak halen, değişik alanlardan devlet mülkiyetindeki 50 ye yakın firma için yatırım teklifi beklenmekte olup, bunlarla ilgili bilgiye Libya Yabancı Yatırımlar Kurulu (Libyan Foreign Investment Board) web sitesinden ulaşmak mümkündür. İnşaat İnşaat sektöründe çok büyük ve maliyetli GMR (Great-man Made River) projeleri yürütülmektedir yılında başlatılan bu büyük proje dört aşamada ülkenin güney doğusundaki yer altı su kaynaklarının kuzeydeki şehirlere ve tarım alanlarına aktaracak boru hatlarının inşaatını öngörmekteydi. Bugüne kadar 20 milyar dolar yatırım yapılmış olmasına rağmen teknik ve mali sorunlar projenin planlanan zamandan ve kapasiteden geride olmasına yol açmıştır. Hidrokarbonlar sektöründeki yeni projeler de inşaat sektörüne hız vermektedir. Gelecek üç yılda West Libya gaz projesinin inşaat sektörünü canlandırması beklenmektedir. Planlanan bir demiryolu ağı ve otel yapımı programı başlarsa bunun da olumlu etkisi olacaktır. Gelişmeler olmasına rağmen inşaat sektöründe ödemelerin düzensizliği problemi vardır. Türkiye, Hindistan, Almanya, Japonya ve Güney Kore firmaları alacaklarını tahsilatta sıkıntı yaşamıştır. Hatta bazı durumlarda petrol barter anlaşmaları yapılmıştır. Bankacılık Bankacılık sisteminde merkezi bir yapı söz konusudur ve devletin tüm bankaları millileştirdiği 1970 den beri işlemler devlet kontrolü altındadır. Merkez Bankasına ek olarak ülkede sekiz tane daha önemli finansal kurum bulunmaktadır. Önde gelen bu kurumları şu şekilde sıralamak mümkündür: Agriculture Bank; Libyan Arab Foreign Bank (LAFB- Libya

11 Arap Dış Bankası); National Commercial Bank; Republic Bank; Sahara Bank; Savings and Real Estate Investment Bank; Umma Bank; ve Unity Bank. Sayılan bu bankalardan en büyük olan iki tanesi - Libya Arap Dış Bankası ve Sahara Bank dır. Dünya bankalar sıralamasında ise bu iki banka sırası ile 449 ve 455.dir. (Kaynak: : Financial Times, The Banker) Libya daki başlıca bankalar ve finansal kurumları şu şekilde özetlemek mümkündür: Altı tane ticari yada mevduat bankası (the Jumhuriyya Bank, the Sahara Bank, the Ummah Bank, the Wahda Bank, the National Commercial Bank ve the Bank of Commerce and Development); Üç tane uzmanlaşmış banka (the Agricultural Bank, the Development Bank, ve the Saving and Estate Investment Bank) İki tane devletin mülkiyetinde yabancı yatırım ve bankacılık kurumu ( the Libyan Arab Foreign Bank (LAFB) and the Libyan Arab Foreign Investment Company (Lafico). Ayrıca, 2003 yılında hükümet ve özel sektör, özel ve kamu sektörü tarafından gerçekleştirilecek turizm projelerini desteklemeyi amaçlayan Turizm Kalkınma Bankası nı kurmuşlardır. Yukarıda da belirtildiği gibi; Libya bankacılık sektörü, Merkez Bankası, devletin mülkiyetindeki ticari bankalar, bir kaç özel banka ve yine devlete ait az sayıdaki kalkınma bankasından oluşmaktadır. Devlet mülkiyetindeki ticari bankaların tamamı Merkez Bankası nın denetimine tabidir. Ülkedeki bankacılık sektöründe, gerek bankacılık uygulamaları gerekse şeffaflık konularında ise bir takım sorunlar yaşanmaktadır. Hükümetin konu ile ilgili modernizasyon çalışmaları ise şimdiye kadar istenilen sonuçları vermemiştir. Devlet bankalarının bir kısmı ise ağır borç yükü altındadır. Libya Merkez Bankası, ilk olarak 1955 yılında kurulmuş ve 1956 da faaliyetlerine başlamıştır. İlk olarak; Libya Ulusal Bankası adı ile kurulan kurum, 1969 yılında bugünkü adı alarak faaliyetlerine devam etmiştir. Rezervler, likidite ve sektör ile ilgili çeşitli raporlama çalışmalarını yapan Banka; aynı zamanda çoğunluk hissesine sahip olduğu ticari bankaların işleyişden ve denetiminden de sorumludur. Banka ayrıca; Bahyren merkezli Arab Banking Corporation ın en önemli üç hissedarından bir tanesidir. Hükümet, 1993 yılının Mart ayında çıkarmış olduğu bir kanunla ülkede özel bankaların da kurulmasının önünü açmıştır. Özel bankalardan en başarılısı ise 1996 yılında açılan, bireysel ve kurumsal bankacılık hizmetleri veren Bank of Commerce and Development dır. Yapılmış olan yasal değişiklikler ile yabancı bankaların da ülkede şube açmalarına izin verilmiştir. Açılacak şubelere ilişkin izinler ise Merkez Bankası tarafından verilmektedir. Trablus da temsilcili bulunan yabancı bankalar ise şunlardır: Arab Banking Corporation, Bank of Valetta (Malta) ve Suez Bank (Mısır). Yetkililer, 2002 yılında yaptıkları açıklamalarda, bankacılık sektöründe özelleştirmeye gidileceğini, belirtmişler ancak hali hazırda bu yönde her hangi bir çalışma yapılmamıştır.

12 Turizm Libya uzun yıllar süren izolasyon ve ülkenin imajının yetersiz olması nedeniyle az turist çeken bir ülke olmuştur de 85,000 olan turist sayısı 2002 de BM ambargosunun durdurulması nedeniyle 200,000 e ulaşmıştır. Bu rakam çöl ve kültür turizmine bağlıdır. 13 adet tarihi Roma ve Grek kenti turistlerin ilgisini çekmektedir. Libya Foreign Investment Board (LFIB) web sitesinde ülkenin turizm yatırımlarına açık yapısı anlatılmaktadır. Çöl turizmi, kumsal turizmi, skuba-dalış, kaplıca, din, kültür ve genel turizm yatırımları özendirilmeye çalışılmaktadır. Genel olarak otel, lokanta ve sahil tesisleri yetersizdir. Siyasi gevşeme ve hükümetin sıkı alkol yasağını kaldıracağını duyurması ile paralel olarak güney Akdeniz de yeni bir turizm merkezi oluşabilir. Enerji Temini Enerji üretim ve dağıtımı ülkedeki mevcut talebin karşılanması için yeterlidir yılındaki 2650 mw lık talebin 2010 yılında 5000mw a çıkacağı yönündeki beklentiler, ülkedeki tek elektrik tedarikçisi olan devlet şirketinin 3,5 milyar $ lık bir yatırıma başlamasına neden olmuştur. Bu yatırım ile; Bingazi, Sirte, Trablus ve Zawiya daki enerji istasyonlarının kapasitesinin arttırılması kararı da alınmıştır. Anılan şirket bu yatırım için Kuveyt temelli olan Arap Ekonomik ve Sosyal Fonu ndan toplam olarak 174 milyon $ kredi almış ve bunu Bingazi ve Zawiya İstasyonlarının kapasite arttırımı için kullanmıştır. Şirket aynı zamanda, ülkede elektrik üretim ve dağıtım ağının genişletilmesi için küçük ölçekli santraller kurulmasını amaçlamış, bunun için ülkeye yap-işlet-devret modeli ile yabancı yatırım çekilmeyi planlamış; ancak, 2003 yılına kadar bu yönde her hangi bir girişim olmamıştır. Pazar İle İlgili Bilgiler Libya nın nüfusu 5.6 milyon civarındadır. Son kullanıcı olan müşteri sayısı doğal nedenlerle az görünebilir ama Libya pazarının Afrika ya ve diğer Magrip ülkelerine açılan yapısını da dikkatli değerlendirmekte fayda vardır. Libya yı düşünürken komşuları Nijer, Çad, Sudan, Tunus, Cezayir ve Mısır la birlikte 143,5 milyonluk bir potansiyelin değerlendirilmesi gerekir. Libya coğrafi konumu nedeniyle Afrika ile Avrupa ticareti arasında bir köprü olma görevini bilinçli olarak seçmiştir. Libya ambargo döneminden sağlıklı ve güçlü olarak çıkmayı başarmıştır. Dış borcu az, dış yatırımları çok olan bir ülkedir. Halkın eğitim düzeyi iyidir. Orta ve üst düzey yöneticileri yurt dışı eğitimi almış kişilerdir. Pazara Girişte Kullanılabilecek Yöntemler Libya ile çalışan yabancı firmaların deneyimlerine göre; Libya ya düzenlenen ticaret heyetlerine ve ticaret fuarlarına, uluslararası konferanslara katılarak ilişki kurmada büyük yarar vardır. Libya pazarına girmek için araştırma yapılırken fuarlara katılım, yerinde ziyaret ve ticaret heyetleri aracılığıyla katılım avantaj sağlamaktadır. Türk firmalarının Libya pazarına bakışı; bu ülkenin siyasi nedenlerle uzun yıllardır uluslararası ilişkilerden soyutlanmış olması ve ağırlıklı olarak müteahhitlik hizmetlerinin öne çıkması ve ödemelerde yaşanan problemler ve diğer sektörlere ilişkin girişimlerin azlığı nedeniyle pek ümit vaat edici olmamıştır. Ancak ihracatın artırılması için başlatılan bilinçli çaba, bu çabanın öncelikle komşu ve Orta Doğu-K.Afrika ülkelerinde yoğunlaşması

13 ve Libya nın uluslararası arenaya daha rahat katılımının getirdiği güven ortamı ile bu pazar Türk firmaların gündemine yeniden girmeye başlamıştır. Libya ya ilk kez girecek firma temsilcilerine önerilen en geçerli yol bu ülkeyi ziyaret etmeleri, fuarlarda ve seminerlerde, resmi toplantılarda ilişki kurmaya çalışmalarıdır. Deneyimli tüccarlar bulmak çok önemlidir. Talep edilmemiş bir firma ve ürün tanıtım yazısının gönderilerek hemen cevap beklenmesi Libya için hiç etkili olmayan bir yöntemdir. Libya pazarına girişin ilk evrelerinde oradan özel bir davet gelmemişse; ticaret heyetlerine katılmak gibi hem daha az maliyetli hem de firmanın takdimini kolaylaştıracak bir yöntemi tercih etmek gerekir. Libya için fuara katılım etkili bir pazarla iletişim aracıdır. Ayrıca bu pazarda sürekli kalmayı düşünen firmaların kişisel satış ve Arapça/İngilizce katalog, web sitesi gibi yöntemleri kullanmasında fayda vardır. Libya da Türk firmaları için en önemli rakipler Libya ile tarihi ilişkileri güçlü olan İtalya, Fransa ve düşük maliyetli üretimle öne çıkan Çin firmalarıdır. Libya pazarı fiyata karşı çok duyarlıdır. İtalya nın Libya ile ikili ilişkileri çok gelişmiştir ve ikili ortak yatırımları vardır. Ayrıca Türk ürünleri ile İtalyan ürünleri rekabet ettiğinde kalite ve İtalya nın AR-GE teşviklerinin çeşitliliği bu ülke üreticilerine avantaj sağlamaktadır. Libyalıların Türk firmalarına ve mallarına ilişkin imajı genel olarak olumludur. Marka tescili konusunda Türk firmalarının sıkıntısı olmaktadır. Ülkenin marka tescil süreci kolay işlememektedir. Taklit malların piyasada rahatça satılması nedeniyle ucuz ve taklit malların yarattığı haksız rekabet ile karşılaşılabilir. Ancak Libya pazarında fiyata duyarlılığın yanı sıra kaliteli mallara olan ilgi de belirleyici olmaktadır. Libya ile ticarette gümrük vergilerinin yüksekliği, yabancı dil problemi nedeniyle iletişimde sıkıntı yaşanması, deniz taşımacılığında problem olması ve bankacılık işlemleri; en önde gelen problemler olarak gözlenmiştir. Ödeme şekli olarak peşin çalışılması önerilmektedir. Libya da akreditifli çalışmak zordur. Ödemelerin alınmasında bir diğer yöntem Libya pazarını çok iyi bilen dış ticaret firmalarının kefaletinde çalışmaktır. Fuarlar Libya da düzenlenmekte olan bazı fuarlara ilişkin bir liste aşağıda sunulmaktadır. 07Sep-10Sep 2004 Libyatel Telecommunications and IT Exhibition Tripoli, Libya and Conference 14Sep-17Sep2004 LIBYAN ENERGY WEEK International Trade Fair for Tripoli, Libya Oil and Gas, Energy, Environment, Mining and Water 05Oct-08Oct2004 TIMS / TransLibya Tripoli International Motorshow / Tripoli, Libya Libyan International Transport Show 12Oct-15Oct2004 LIHE Libya International Healthcare Exhibition Tripoli, Libya 30Nov-03Dec2004 LIBYA BUILD Tripoli International Construction, Tripoli, Libya Building, Interior Fittings Fair 11Jan-15Jan2005 U.S. Trade and Industrial Exhibition Tripoli, Libya May 2005 WORLD FOOD LIBYA / AGRIHORT LIBYA Tripoli, Libya International Exhibition for Food, Drink, Food and Drink Technology, Agriculture, Packaging Technology and Materials, Ingredients October 2005 LIHE Libya International Healthcare Exhibition Tripoli, Libya Kaynak: M+A Database (

14 Ulaşım ve İletişim Ülkenin ulaşım ve iletişim alt yapısına ilişkin bilgiler aşağıda yer almaktadır. - Karayolu Libya yaklaşık km lik yoğun bir asfalt yol ağına sahiptir. Pek çok önde gelen şehre, köylere hatta vahalara araç ile ulaşım mümkün bulunmaktadır. Büyük şehirlerde trafik yoğunluğu fazladır ve her geçen gün artmaktadır. Hükümet bu sorunun aşılması için çeşitli projeler geliştirmiş; ancak bu projelerden amaçlanan fayda sağlanamamıştır. Çünkü hükümet, daha çok yolların arttırılması ve ulaşım altyapısının tüm bölgelere yayılması konusuna odaklanmaktadır. Ülkenin en önemli yolu Trablus ve Bingazi üzerinden geçen ve Tunus tan Mısır sınırına uzanan 1822 km lik sahil hattıdır. - Demiryolu Ülkede, Bingazi ve Barce(Al-Marj) arasındaki hattın terk edildiği 1964 tarihinden bu yana her hangi bir demiryolu yatırımı yapılmamıştır. Ancak; hükümet, Tunus tan Mısır a uzanan 2178 km lik sahil hattını ve Sirte den Sebha ya uzanan 992 km lik hattı kapsayan yeni bir ulusal demiryolu programını uygulamaya koymuştur. Bir Çin firması ile anlaşma yapılmış ve demiryolu hattının hazırlanması ile ilgili çalışmalar başlamıştır yılında, pek çok Avrupalı çelik firması, sahil hattının Tunus tan Trablus a uzanan 192 km lik ilk bölüm için teklif vermiştir. - Havayolu Ülke, askeri hava alanlarına ek olarak; Trablus, Bingazi, Tobruk, Sirte, Marsa el-brega, Sebha, Gat, Ghademes ve Kufra gibi şehirlerde de sivil hava alanlarına sahiptir. BM yaptırımlarının sonucu; 1992 ve 1999 arasında askıya alınan uluslararası uçuşlar, Avrupalı ve Orta Doğulu pek çok havayolu şirketinin katılımıyla tekrar başlamıştır. Libya Arap Havayolları (LAA) da uluslararası uçuşlara tekrar başlamıştır yılının sonunda, yeni havayolu şirketleri faaliyete geçmiş ve yurtiçi uçuşlarda LAA ile rekabet etmeye başlamışlardır. Hükümet 2002 yılında, havacılık alt yapısının güçlendirilmesi için 3,5 milyar $ lık yatırım yapma kararı almıştır. - Limanlar Libya nın başlıca limanları Trablus, Bingazi, Marsa el-brega, Misurata, Sidra dır. Boru hatları ile petrol yataklarına bağlı olan petrol dağıtım merkezleri ise; Zuetina, Ras Lanuf, Marsa el-hariga, Marsa el-brega, Sidra da yerleşiktir. İthalattaki sıkıntıların azaltılması için Trablus limanının kapasitesinin arttırılması yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Son rakamlara göre; 27 gemilik bir ticari filoya sahip olan Libya nın 11 petrol tankeri, 2 gaz tankeri, 4 kuru yük gemisi vardır. Ancak; hükümet, yaşlanan filonun yenilenmesi için bir takım kararlar almıştır. - Haberleşme Ülkede haberleşme konusundaki gelişmeler oldukça yavaş bir seyir izlemektedir ylına kadar, ülkedeki sabit telefon hattı sayısı sadece dir ve dağılım oranı %13 dir. Devletin sahipliğindeki Genel Posta ve Haberleşme Şirketi, sabit telefon hizmeti sunan tek kuruluştur. Buna rağmen; anılan şirketin özelleştirilmesi yada sektörün özel sektöre de açılması yönünde her hangi girişim yoktur.

15 Mobil haberleşme hizmetleri de benzer şekilde çok fazla gelişmemiştir yılında tahminen hat bulunmaktadır ve dağılım oranı % 1 dir. Bu alanda hizmet sunan tek şirket olan Al Madar ın mülkiyeti de devlete aittir ve bu şirketin sunmuş olduğu hizmetler komşu ülkelerdekine nazaran pahalıdır. Libya da medya tamamen devlet kontrolündedir ve 10 dan fazla günlük, haftalık ve aylık gazete bulunmaktadır. Bunlara, basımı günlük olarak Londra da gerçekleştirilen ve askeri güçler ile ilgili haberler içeren uluslararası Al Arab gazetesi de dahildir. Ulusal radyo ya ek olarak; Trablus ve Bingazi de de yerel radyo istasyonları vardır. Ancak; ülkede sadece bir tane televizyon kanalı bulunmaktadır. Yabancı gazete ve dergilere erişim sınırlı olmakla birlikte ülkede uydu kullanımı yaygındır. Libya nın Dış Ticareti Libya 1960 lardan beri dış ticaret dengesinde hep fazla vermiştir. Ancak bu fazla Dünya piyasalarında petrol fiyatının iniş çıkışına göre değişmektedir. Hidrokarbonlar petrol, gaz ve rafine edilmiş ürünler- toplam ihracatın %95 ini oluşturmaktadır. Hükümet ham petrole bağımlılığı azaltmak için doğal gaz sektörünü geliştirmeye çalışmaktadır ancak 2005 den önce bir etkisi olacak gibi görünmemektedir. Her ne kadar BM ambargosu kaldırıldıktan sonra ithalattaki sıkı kontrol kısmen azalmış da olsa, Libya nın ithalatı sıkı denetime tabidir nin başında dinarın resmi değişim değerinde yaşanan %51 lik devalüasyonun olumsuz etkisini gidermek için en önemli ithal ürünlerinde gümrük vergisi oranları %50 azaltılmıştır yılında Libya Hükümeti belirli ithalat tekellerini kaldırmış olup, önceden belli devlet kuruluşları ve milli şirketler tarafından ithal edilen mallar bundan böyle diğer şirketlerce de ithal edilebilecektir. Ancak bu ürünlerin çoğunun ithalatı için yabancı firmaların davet edilmesi gerektiğinden ilgili kurumlara kayıt yaptırılmasında fayda vardır. AB pazara giriş web sitesinde verilen kurumlar şunlardır ( El-Mamoura Food Company General Electronic Company NASCO National Oil Corporation General Company for Stationary and Office Equipment Supplies General Electric Company Dış ticaret uygulamaları konusunda yetkili birim Ekonomi ve Ticaret Genel Halk Komitesi dir. İthalata ilişkin işlemler genellikle 33 ayrı yerde (Shaabiyas denilen idari yönetim birimleri) bulunan Genel Halk Komiteleri nin mahalli bürolarında yürütülmektedir. Ülkeye İsrail menşeli ve İsrail sermayeli firmalar tarafından üretilen malların ithali yasaktır.

16 Halihazırda, 6 alanda ithalatı tekel altında tutan şirket bulunmaktadır. Tütün ve tütün ürünleri : General Tobacco Company Tıbbi malzemeler ve sağlık alanında kullanılacak alkol- National Pharmaceutical and Medical Supply Corporation (Milli İlaç ve Tıbbi Malzeme Şirketi) Altın (işlenmemiş) Central Bank of Libya (Libya Merkez Bankası) Yakıtlar, gas pistonları ve parçaları- Brega Petroleum Marketing Corporation (Brega Petrol Pazarlama Şirketi) Patlayıcılar ve bazı emniyet malzemeleri- General Company for Safety Equipments (Emniyet Malzemeleri Genel Şirketi) Veteriner ilaçları- Research Center for Animal Breeding and Health (Hayvan Sağlığı Araştırma Merkezi) Libya da, Hükümet kendi standartlarını belirlemekle beraber, ISO ve CE standartlarını da tanınmaktadır. Libya 2001 de Dünya Ticaret Örgütü üyeliğine başvurmuştur. Libya nın Dış Ticareti (Milyon $, fob-cif) Toplam İhracat (fob) 8, , , , Petrol İhracatı 8, , , , ,361.3 Toplam ithalat (cif) 4, , , , ,662.8 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile İhracat (fob) 14,3 Milyar ABD $ İthalat (fob) 6,2 Milyar ABD $ Denge 8,1 Milyar ABD $ Hacim 20,5 Milyar ABD $ Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2004 İhracatındaki Başlıca Ülkeler (2002) Toplamın % İtalya 42.5 Almanya 13.5 İspanya 13.5 Türkiye 8.0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2004

17 İthalatındaki Başlıca Ülkeler (2002) Toplamın % İtalya 26,1 Almanya 9,8 Güney Kore 6,7 İngiltere 7,1 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Country Profile 2004 Libya nın ihracat ve ithalattaki ana partnerleri 1990 ların başından beri çok az değişmiştir. İhracatındaki ilk dört ülke (İtalya, Almanya, İspanya ve Türkiye) toplamın %78 ini oluşturmaktadır. İthalatta yine İtalya ilk sırada gelirken, Almanya, Güney Kore ve İngiltere yi Fransa ve Tunus izlemektedir. Tunus un payı %6-9 civarındadır. Libya nın Başlıca Ürün Grupları İtibariyle İhracatı (2002, fob, 000 $) GTİP Ürün Değer arasında dünya ihracatındaki yıllıkbüyüme oranı (%) Dünya ihracatındaki payı (%) Dünya İhracatındaki Sırası 27 MINERAL YAKITLAR,MINERAL 10,123, YAGLAR VE MUSTAHZARLARI, MUMLAR 29 ORGANIK KIMYASAL 137, MUSTAHZARLAR 72 DEMIR VE CELIK 128, GÜBRELER 67, PLASTIK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 28 INORGANIK KIMYASAL MUSTAHZARLAR,ORGANIK,INOR GANIK BILESIKLER 41 HAM POSTLAR,DERILER (KURKLER HARIC) VE KOSELELER 03 BALIKLAR,KABUKLU HAYVANLAR, YUMUSAKCALAR,DIGER OMURGASIZLAR 84 NUKLEER REAKTORLER, KAZAN; MAKINA VE CIHAZLAR, ALETLER, PARCALARI 26 METAL CEVHERLERI,CURUF VE KUL Kaynak: ITC Trade Map 23, , , , , ,

18 Libya nın Başlıca Ürün Grupları İtibariyle İthalatı (2002, fob, 000 $) GTİP Ürün Değer Dünya İthalatındaki Payı (%) Dünya İthalatındaki Sırası ,arasında Dünya ihracatının yıllık büyüme hızı (%) 8703 BINEK OTOMOBILI, STEYSIN 432, VAGONLAR, YARIS ARABALARI 2710 PETROL YAGLARI VE 295, BITUMENLI MINERALLERDEN ELDE EDILEN YAGLAR 1101 BUGDAY UNU/MAHLUT UNU 212, ESYA TASIMAYA MAHSUS 177, MOTORLU TASITLAR 3004 TEDAVIDE/KORUNMADA 108, KULLANILMAK UZERE HAZIRLANAN ILACLAR (DOZLANDIRILMIS) 2002 DOMATESLER (SIRKE/ASETIK 93, ASITTEN BASKA USULLERLE HAZIRLANMIS) 8708 KARA TASITLARI ICIN AKSAM, 87, PARCALARI 7308 DEMIR-CELIKTEN INSAAT VE 79, AKSAMI 8411 TURBOJETLER, TURBO- 77, PROPELLER, DIGER GAZ TURBINLERI 8413 SIVILAR ICIN POMPALAR, SIVI 67, ELEVATORLERI 7305 DEMIR-CELIKTEN DIGER TUP 64, VE BORULAR-KAYNAKLI VB.- CAPI>406, 4MM 8431 AGIR IS MAKINA VE 57, CIHAZLARININ AKSAMI, PARCALARI 7113 KIYMETLI METALLER VE 55, KAPLAMALARINDAN MUCEVHERCI ESYASI 0402 SUT VE KREMA (KONSANTRE 53, EDILMIS, TATLANDIRICI MADDE ICERENLER) 8481 MUSLUKCU, BORUCU ESYASI- 48, BASINC DUSURUCU, TERMOSTATIK VALF DAHIL 1001 BUGDAY VE MAHLUT 47, OZEL AMACLI MOTORLU TASITLAR 2601 DEMIR CEVHERLERI VE KONSANTRELERI 1701 KAMIS/PANCAR SEKERI VE KIMYACA SAF SAKKAROZ (KATI HALDE) 9403 DIGER MOBILYALAR VB. AKSAM, PARCALARI Kaynak: ITC Trade Map 46, , , ,

19 Ticaretin devlet eliyle yürütüldüğü Libya da, ithalata konu mallar piyasadaki talebe göre değil, Hükümetin politik ve ekonomik önceliklerine göre belirlenmektedir. Dünya Ticaret Örgütü üyesi olmayan Libya da, son dönemde kambiyo rejiminde belli oranda serbestlik sağlanmıştır. Ülkedeki tek serbest bölge 1999 yılında Misuratah taki liman ve Misuratah demir-çelik fabrikalarının yanında kurulmuştur. Libya da Yatırım Teşvikleri Yabancı sermayeyi teşvikte petrol sektörü ve diğer sektörler için iki ayrı düzenleme mevcuttur. Libya nın genel yabancı sermayeyi teşvik yasası 1997 yılında düzenlenmiştir. Bu yasaya ve uygulamasına ilişkin düzenlemeye adresinden ulaşmak mümkündür. Bu konuda yetkili kurum Yabancı Yatırım Kurulu dur. Libya ya yönelik projesi olanlar ya doğrudan bu Kurula veya ülkelerindeki Libya Halk Büroları na başvurabilirler. Yasanın kapsadığı alanlar; sanayi, sağlık, turizm, hizmetler ve tarım yatırımlarıdır. Ayrıca Genel Halk Komitesi nin Sekreterden gelecek öneri ile yeni alanlar belirleme yetkisi vardır. Bu yasanın alanına giren projelere sağlanan imkanlar şunlardır: Projenin uygulanması için gereken makine ve aletler, her türlü gümrük vergisi ve harçtan muaftır. Projeye konu materyal, yedek parça ve hammaddeler beş yıllık bir süre için her türlü gümrük vergisi, diğer vergi ve harçlardan muaftır. Projede üretilen ürünler ihracatta her türlü vergi ve harçlardan bağımsızdır. Ticari belge ve faturalarda istenen damga vergisinden muafiyet Beş yıllık bir süre için gelir vergisinden muafiyet. Karlar ülke dışına çıkartılabilir. Projenin inşası ve işleyişi için gereken gayrı menkulü satın alma ve/veya kiralama hakkı. Yatırılan sermayenin; proje süresi bitiminde, tasfiye sonrasında, satış sonrasında veya lisansın verilmesinden itibaren beş yıl geçtikten sonra ülke dışına çıkarılabilmesi Yatırımcı ülkeye getirdiği sermayeyi altı ay içinde kendisine gerekli lisansın verilmemesi veya koşulların yetersizliği (su veya elektrik sıkıntısı gibi) nedeniyle kullanamamışsa bunu yeniden ülke dışına çıkartabilir. Yatırım gereği Libya da bir şirket kurulması gerektiğinde bu şirket Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı na veya ticaret odasına kayıt zorunluluğundan muaftır. Yatırımcı projenin kuruluşu ve işleyişi için Libya da bulamadığı işgücü için yabancı işçileri getirebilir. Misuratah Serbest Bölgesi 1999 tarihli yasa ile Serbest Bölgeler Genel İdaresi ve ülkenin tek serbest bölgesi olan Misuratah Serbest Bölgesi kurulmuştur. Serbest bölgede firmalara sağlanan başlıca imkanlar şunlardır: Transit, ihracatı yapılacak yerel ürünlerin, serbest bölgede üretilen ürünlerin ve ihracat amacıyla ithal edilmiş ürünlerin depolanması; Eşyaların boşaltılması, temizlenmesi, yerel ürünleri de içine alabilecek yeni bileşimler yapılması, yeniden paketleme ve pazarın talebine göre ürünün durumunda yapılacak benzer operasyonlar Demontaj, montaj, tamamlayıcı veya yeniden üretim faaliyetleri

20 Serbest Bölgedeki yatırımcıların ihtiyaç duyabileceği finansal hizmetler, bankacılık, sigortacılık ve diğer hizmetler Serbest Bölgede sağlanan teşvik ve avantajlar şunlardır: Yatırım sermayesi ve kazançların serbestçe dışarı çıkarılması Sermayenin ve malların Serbest Bölge ile yabancı ülkeler arasında dolaşımı denetime ve gümrük vergisine tabi değildir. 5 yıllığına sağlanan gelir vergisi muafiyeti üç yıl daha uzatılabilir. Bölgedeki faaliyetlerden elde edilen kazançlar yeniden yatırıma dönüştürülürse aynı muafiyetten yararlanır. Muafiyet dönemindeki zararlar gelecek yıllara aktarılabilir. Serbest bölgedeki projeler millileştirmeye karşı yasal koruma altındadır. Ayrıca buradaki tesisler başka yere götürülebilir. Projelerin bir kısmı veya tamamının mülkiyeti başka bir yatırımcıya devredilebilir. Proje süreleri yatırımcının ihtiyacına göre belirlenmektedir. Projelerde gereken makina, ekipman ve hammadde ihracat ve ithalat vergisi veya ilave ücretlerden muaftır. Serbest Bölgeden ithal veya ihraç edilen ürünlerin depolanmasında zaman kısıtlaması yoktur. Serbest Bölgedeki projelerin ticaret odalarına kaydı veya ihracatçı/ithalatçı kaydı yaptırması gerekmemektedir. Projelerin yürütülmesi için gerekli niteliklere sahip yabancı işçi çalıştırılabilir. Bu konudaki yasanın tamamına web adresinden ulaşmak mümkündür. İthalatta Gerekli Belgeler - Ticari Fatura Mala veya yüklemeye ilişki tüm detayları, satış şeklini, CIF yada CFR olarak ihracatçı tarafından düzenlenen ticari fatura, önce mahalli ticaret odası tarafından daha sonra konsolosluk tarafından tasdik edilmelidir. - Menşe Şehadetnamesi Mahalli ticaret odası tarafından verilecek belge daha sonra onay için konsolosluğa sunulmalıdır. Eğer ürünler her hangi bir yabancı girdi taşıyorsa; ülke menşei ve yabancı girdi kullanım oranı gösterilmelidir. Menşe şehadetnamesi, aynı zamanda malın gönderildiği alıcıyı (Libya firması vb.) ya da deniz veya hava taşımacılığında kullanılacak araç hakkında bilgiler içermelidir. Taşıma araçlarının ise hiç bir şekilde İsrail limanlarına uğramaması gerekmektedir. - Konşimento Bütün deniz yolu taşımalarında konşimento istenmektedir. Alıcının adı, adresi gibi bilgiler açıkça belirtilmelidir. Konşimentoda ayrıca; varış limanı, yükleme listesi, belge sayısı, malların yüklendiğine ilişkin taşıyıcı tarafından verilmiş olan onay belgesi ve tarihi de gösterilmelidir. Miktar, ağırlık ve değer gibi bilgiler de ticari faturadakiler ile aynı olmalıdır. İthalatçı istenecek konşimentonun sayısını bildirmelidir. Ancak havayolu ile yapılan taşımalarda, iki nüsha olarak düzenlenmesi gerekmektedir.