YET K N ÖRNEKLEMLERDE KULLANILAN B REYSEL ZEKA TESTLER N N SÖZEL PERFORMANS MUHAKEME ALT ALANININ MADDE HAVUZUNUN OLU TURULMASI VE NCELENMES

Transkript

1 T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ PS KOMETR ANAB L M DALI YET K N ÖRNEKLEMLERDE KULLANILAN B REYSEL ZEKA TESTLER N N SÖZEL PERFORMANS MUHAKEME ALT ALANININ MADDE HAVUZUNUN OLU TURULMASI VE NCELENMES YÜKSEK L SANS TEZ Oya E R KÜLAH Dan man Yrd. Doç. Dr. Mediha KORKMAZ ZM R

2 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü ü ne sundu um YET K N ÖRNEKLEMLERDE KULLANILAN B REYSEL ZEKA TESTLER N N SÖZEL PERFORMANS MUHAKEME ALT ALANININ MADDE HAVUZUNUN OLU TURULMASI VE NCELENMES adl yüksek lisans tezinin taraf mdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir ekilde haz rland n, tezimde yararland m kaynaklar bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdi imi onurumla do rular m. Oya E R KÜLAH II

3

4 ÖNSÖZ Wechsler zeka testleri günümüzde s k kullan lan ve tan lama a amas nda fikir verdi i için psikiyatr ve psikologlarca tercih edilen ve özellikle ba vurulan zeka testlerindendir. Ancak ya lar aras ndaki yeti kinler için haz rlanm olan WAIS-III Yeti kinler Zeka Testi ülkemizde henüz kullan lmamaktad r. WAIS-III Yeti kinler Zeka Testini kullan ma kazand rmak amac yla standardizasyon çal mas ndan önce standardizasyon örneklemine önerilmek üzere bir madde havuzu olu turulmas n n gerekli oldu u dü ünülmü, Wechsler Yeti kinler Zeka Testi Muhakeme Alttesti ara t rma konusu olarak seçilmi tir. Bu ara t rman n yürütülmesinde ho görüsü, güler yüzü ve sabr ile yard m ve deste ini esirgemeyen, bana her konuda rehberlik eden dan man m Say n Yrd.Doç.Dr. Mediha KORKMAZ a, de erli bilgileri ve önerileri ile katk da bulunan Say n Prof.Dr. Oya SOMER e ve Yrd.Doç.Dr. Ça atay ERTEN e, muhakeme formlar olu turulurken ve maddelerin puanlama a amalar nda yard mc olan Uz.Dr. Psikolog Nagehan DEM RAL ve Uz. Psikolog Umut YILDIZ a, ara t rma süresince her daim yan mda olarak dostlu undan büyük haz duydu um sevgili arkada m Psikolog Hande ÇEL KAY a, muhakeme formlar ndaki maddeleri içtenlikle yan tlayarak de erli zamanlar n harcayan ki ilere ve ya am m süresince bana her zaman destek olan sevgili aileme ve mutluluk kayna m ye enime te ekkürü bir borç bilirim. Oya E R KÜLAH IV

5 Ç NDEK LER Sayfa No YEM N METN...II TUTANAK...III ÖNSÖZ... IV Ç NDEK LER... V TABLOLAR L STES... VIII EK LLER L STES... IX BÖLÜM I. G R 1.1. ZEKA TESTLER N N TAR H VE GEL M WECHSLER ZEKA TESTLER WECHSLER YET K NLER ZEKA TEST WECHSLER YET K NLER ZEKA TEST III (WAIS III) MUHAKEME ALTTEST MUHAKEME YETENE VE GEL M WAIS-III MUHAKEME ALTTEST i. MUHAKEME ALTTEST N N LEMSEL EMASI ii. MUHAKEME ALTTEST PUANLARINI ETK LEYEN ETMENLER iii. MUHAKEME ALTTEST UYGULAMA ESASLARI iiii. PUANLAMA ARA TIRMADA KULLANILAN PS KOMETR K YÖNTEMLER KLAS K TEST KURAMI ÇERÇEVES NDE MADDE PARAMETRELER i. MADDE GÜÇLÜ Ü ii. MADDE AYIRDED C L...23 V

6 MADDE TEPK KURAMI TEST E TLEME (TEST EQUATING) ORTAK TEST DESEN (ANCHOR TEST DESIGN) GENELLE T R LM KISM PUAN MODEL (GENERALIZED PARTIAL CREDIT MODEL) LG L ARA TIRMALAR ARA TIRMANIN AMACI...37 BÖLÜM II. YÖNTEM 2.1. KATILIMCI GRUBU VER TOPLAMA ARAÇLARI UYGULAMA STAT ST KSEL ANAL ZLER ANAL ZLERDE KULLANILAN STAT ST K PROGRAMLARI i PARSCALE ii EQUAT ON BÖLÜM III. BULGULAR 3.1 MADDE ANAL ZLER ÖN ÇALI MA MADDE ANAL ZLER ESAS UYGULAMA MADDE ANAL ZLER MADDE TEPK KURAMINA L K N VARSAYIMLARIN TEST ED LMES TEK BOYUTLULUK NORMALL K E TLEME KO ULLARININ NCELENMES E TLEME...62 VI

7 3.5. MADDE SEÇ MLER VE ÖNER L STES N N OLU TURULMASI...70 BÖLÜM IV. TARTI MA VE SONUÇ...74 KAYNAKLAR...80 EKLER...85 ÖZGEÇM ÖZET ABSTRACT VII

8 TABLOLAR L STES Sayfa No Tablo 1 Wechsler Zeka Testleri nin Alttestleri...7 Tablo 2 WAIS-R Alttestleri ve Ölçtü ü Temel Nitelikler...9 Tablo 3 WAIS-R dan WAIS-III e Puanlardaki De i iklikler...11 Tablo 4 Örneklem Grubun Cinsiyete Göre Demografik Özelliklerinin Frekans ve Yüzdeleri...39 Tablo 5 WAIS-III Zeka Testi Muhakeme Alttesti...40 Tablo 6 Ön Çal mada Kullan lan Üç Farkl Soru Listesiyle lgili Parametre statistikleri...47 Tablo 7 Ön Çal mada Kullan lan Üç Farkl Soru Listesinin Güvenirlik De erleri...49 Tablo 8 A Formunun Madde Analiz Sonuçlar...51 Tablo 9 B Formunun Madde Analiz Sonuçlar...52 Tablo 10 A ve B Formlar n n Güvenirlik De erleri...53 Tablo 11 A Formunun Aç mlay c Faktör Analizi Sonuçlar...54 Tablo 12 B Formunun Aç mlay c Faktör Analizi Sonuçlar...56 Tablo 13 A ve B Formu Çarp kl k ve Bas kl k Katsay lar...59 Tablo 14 A ve B Formlar n n Güçlük Düzeyleri Bak m ndan Kar la t r lmas...61 Tablo 15 A Formu Parametre De erleri...63 Tablo 16 B Formu Parametre De erleri...64 Tablo 17 A ve B Formu Madde Uyum statistikleri...65 Tablo 18 E itleme Sonras Elde Edilen Parametre De erleri...67 Tablo 19 Muhakeme Alttesti Öneri Listesi...73 VIII

9 EK LLER L STES Sayfa No ekil 1 Wechsler Zeka Testleri nin Tarihi...6 ekil 2 WAIS-III ün Yap s : Dört Tabakal Hiyerar i...12 ekil 3 A Formunun Özde er-bile en Grafi i...55 ekil 4 B Formunun Özde er-bile en Grafi i...57 ekil 5 A Formu Puanlar na Ait Histogram...60 ekil 6 B Formu Puanlar na Ait Histogram...60 IX

10 BÖLÜM I G R VE AMAÇ 1.1. ZEKA TESTLER N N TAR H VE GEL M Zeka testlerinin geli im tarihçesine bak ld nda; zeka testlerin geli mesi ve bugünkü düzeye ula mas zihince geri olanlar n saptanmas, subjektif de erlendirmenin bertaraf edilmesi, k sa sürede çok say da ki iyi de erlendirme, grup farkl l klar n n belirlenmesi, seçme ve yerle tirme gibi pratik ve temel ihtiyaçlardan kaynaklanm t r. Bu bak mdan zeka testlerinin geli imi psikoloji bilim tarihi içinde çok k sa bir zaman dilimde olmu tur. Zeka testleri konusunda sistematik ve bilimsel çal malar ancak 19. yüzy l n sonlar na do ru ortaya ç kmaya ba lam, 19. yy, zihince geri olanlar n e itimi ve ruh hastal lar n n tedavisi konusunda kuvvetli bir uyan hareketi içinde geçmi tir. lk olarak bireyin davran lar nda görülen bozukluklar n, zihin gerili inden mi yoksa ruh hastal ndan m veya her ikisinden mi kaynakland n n ay rdedilmesi ile ilgili çal malar yap lm, Fransa da Sequin 1866 y l nda zihince geri olanlar ay rdedebilmek için, çe itli ekillerdeki parçalar n uygun bo luklara yerle tirilmesi esas na dayanan, Sequin ekil Tahtas n (Sequin Form Board) geli tirmi tir. 19. y.y da ba layan bu hareketlilik sonucu, yap lan çal malardan, zihin gerili inin ay rdedilmesinde sözel faktörlerden konu ma, anlama ve kavray n en önemli göstergelerden oldu u, daha önce tedavisi mümkün de il diye bilinen zihin gerili inin belirli s n rlar içinde e itimle tedavi edilebilece i görü leri ortaya ç km t r (Özgüven, 1999). Sir Francis Galton, Darwin in biyolojik evrim teorisinin etkisiyle zekan n kal t msal oldu u inanc yla yola ç km, zeka kapasitelerini duyumsal ayr m yapabilme yetileri ve motor koordinasyonlar yla ölçmeye çal m t r. Galton un ç k noktas, dahili in kal tsal oldu unu, rklar n iyile tirilebilece ini kan tlama 1

11 arzusuydu. Teorisine göre; en zeki insan en iyi geli mi duyulara sahip olmal yd, çünkü insanlar duyular arac l yla bilgi almaktayd. Galton, zeka ile fiziksel özellikler aras nda bir ili ki oldu una inan yor, karma k zihinsel fonksiyonlar n daha basit olan duygusal fonksiyonlardan yordanabilece ini dü ünüyordu. Bu amaçla Galton zekan n göstergeleri olarak, tepki süresi, görü keskinli i, duyu ay rd etme yetisi, sözcük ça r mlar, kavrama ve i itme keskinli i gibi özellikleri kabul etmi ve bu konularda çok say da deney yapm t r. Galton böylece bugünkü anlamda zekay ölçmese bile bireyler aras ndaki farkl l klar bilimsel olarak tespit etme ve kapsaml ekilde ölçme giri imini ba latm, ilk kapsaml zeka testini geli tirmi tir. James Mckeen Cattell (1890) ise Galton un duyu-devinim testleri üzerindeki çal malar n devam ettirmi, bireysel olarak uygulanan, bireylerin kas gücünü, hareketin h z n, a r ya kar olan hassasiyetini, görme, i itmedeki hassasiyetini, a rl klar ay redebilme, reaksiyon zaman ve bellek gücü gibi özelliklerden olu an bir zeka testi geli tirmi tir. Ancak sonras nda duyular n ölçülmesine dayanan zeka testlerinin geçerli olmad sonucuna var lm t r. Fransa da da Alfred Binet (1905) bu dönemde haz rlanan testleri, basit bulmu, duyulara ili kin ölçmelerden zeka seviyesini yordaman n mümkün olmad na karar vermi tir. Zeka testlerinin karma k fonksiyonlar ve çok özel de il genel nitelikleri ölçmesi gerekti ini savunmu tur. lk formal zeka testi 1905 y l nda Frans z hükümetinin normal ö retimin yap ld s n flarda sürekli ba ar s zl k gösteren zihince geri çocuklar ay rdetmek için Alfred Binet ve Theodore Simon i görevlendirmesi üzerine ortaya ç km t r. Binet, zekay bir çok bile enden olu an bir i levler toplam olarak almak yerine tek ba na ama karma k bir zihin i levi olarak ele alm t r. Binet, zekan n ki inin bellek, yarg ve anlam gibi karma k alanlardaki performans na dayal oldu unu dü ünüyordu; bu yüzden Galton un duyusal- 2

12 motor görevlerindeki gibi sözel olmayan yerine dil yönelimli ve yarg lama, bellek kapasitesi ve muhakemeyi vurgulayan görevler geli tirmi tir. Binet in 1905 zeka testi, çocuklar n hangi ya larda hangi becerilere sahip olduklar n inceleyerek belirlenen, güçlük s ras na konmu 30 problem veya sorudan olu uyordu. Her ya için, o ya taki çocuklar n %60 n n ba ard maddeler, o ya için test maddesi olarak belirlenmi tir. Daha çok yarg, kavray ve muhakemeyi ölçen sorulardan olu turulmu, bir çocuk kendi ya tlar n n yapabildiklerini yapabiliyorsa normal zekal, daha küçüklerin yapabildiklerini yapabiliyorsa geri zekal, kendinden büyüklerin yapabildiklerini yapabiliyorsa ileri zekal olarak de erlendirilmi tir. Binet zeka testi daha sonra, 1908 de yenilenerek 3-13 aras nda ya seviyeleri olan bir ya ölçe i haline getirilmi, ay rdedici olmayan sorular ç kar lm ve soru say s yakla k bir kat artt r lm t r y l nda ise Binet zeka testi üçüncü kez revizyondan geçirilmi ve 3-15 ya ranj n kapsayacak düzeye ula t r lm t r. Lewis Terman (1916), Amerika Birle ik Devletleri nde kullanmak için Binet-Simon ölçe ini çevirip adapte etmi tir. Terman, Frans z testini kelime kelime çevirmek yerine Amerikan kültürüne uyarlamay öngörmü, bu öngörü ve pratikle birlikte, Amerikan çocuklar ve ergenlerinden standardizasyon örneklemi olu turmu tur. 40 y ldan fazla süre Terman n Stanford-Binet ve revizyonlar (Terman ve Merril, 1937, 1960) Amerika n n en s kl kla kullan lan zeka testi olarak hüküm sürmü tür. Stanford-Binet Testi nin 1937 revizyonundan iki y l sonra, David Wechsler ilk Yeti kinler Zeka Testini 1939 y l nda New York da Bellevue Hastanesinde klinik psikolog olarak kazand tecrübelere dayanarak geli tirmi tir ve Wechsler Bellevue Form 1 (W-B 1) ad ile yay nlanm t r. Wechsler Bellevue Form 1, sözel ve performans sorulardan olu an çoklu puan veren bir bireysel zeka testidir. Zekan n ölçülmesinde bireylerin ö renme gücü, fikirleri organize edebilme davran, adapte etme, problemleri anlama ve soyut sembolleri 3

13 kullanabilme, sahip olunan bilgi seviyesi, ak l yürütme, anlama, karar verme üzerinde yo unla lm t r. Test, 10 ile 60 ya dilimindeki bireylere uygulanmak üzere haz rlanm t r y l nda yenilenen testin ad Wechsler Yeti kinler Zeka Testi (WAIS) olarak de i tirilmi, ya düzeyleri okul ve okul öncesi y llar kapsayacak ekilde uzat lm t r. Wechsler e göre zeka, ki inin çevresini alg lama, çevreyle ba edebilme yeteneklerini kapsayan genel bir kapasitedir. Zekay ölçen testler de, maddelerle o maddelere tepki veren birey aras nda özel bir ileti im biçimidir. Bu tan m ile bireyin zihinsel güçlerinin yan nda zihinsel olmayanlar n n da önemli oldu una i aret ederek bireyin bütünlü ünü öne sürmü tür. Wechsler ölçeklerinde zekan n bir bütün oldu u say lt s yatmaktad r de ABD de I. Dünya Sava na girilirken çocuklar n de erlendirilmesi, yeti kinlerin de erlendirilmesine do ru geni lemi tir. I. Dünya Sava n n ba lad ve askeri hastanelerin hasta yo unlu unun yüksek oldu u y llarda gençlerin askere al n p al nmamas, askerlikten ç kar lmas konusunda karar vermek, askere al nanlar n zeka düzeylerine göre orduda s n fland r lmas konular na çözüm getirmek amac yla Arthur Otis grup uygulamal zeka testlerini geli tirmi tir. Ordu Alfa testi sözel maddelerden olu makta ve Stanford-Binet testinin içeri ine benzerlik göstermekteydi. Ordu Beta ise sözel olmayan maddelerden olu turulmu tu. Önceleri orduda kullan lan bu testler daha sonra sivil bireylere de uygulanmaya ba lanarak grup testlerinin geli tirilmesi ve kullan m n n yayg nla mas na öncülük etmi tir lar n ortas nda David Wechsler, güçlü klinik yetene i ve istatistik e itimi ile ölçme alan n n önde gelenlerinden olmaya ba lam t r. Stanford- Binet, Ordu Alfa gibi psikometrik testlerin dinamik klinik bilgiler elde edebilmek için kullan labilmesini amaçlam t r. Klinik çevrelerde, bireyin Wechsler testi alt ölçeklerinden ald puanlar n olu turdu u profilin klinik te hisler için kullan labilece i ve bireyin test performans nda sadece zihinsel faktörlerin de il, 4

14 zihinsel olmayan, tutum, ya ant, duygusal ve güdüsel etmenlerin de önemli düzeylerde etkili oldu u görü ü belirginle mi tir. Wechsler hastalar n rahats zl klar n n te hisinin önem kazand bu y llarda görülen talep kar s nda, sadece askeri hastanelerde kullan lmak üzere Wechsler Yeti kinler Zeka Testi nin, ikinci özel bir paralel tak m n geli tirmi tir. Baz sorular ve aç klamalar n içeri indeki s n rl de i ikliklerin ötesinde iki tak m birbirinden farkl de ildir. Formun, sapma zeka puanlar na (standart puanlara) sahip olmas ise bir yenilik olmu tur (Kaufman ve Lichtenberger, 1999) WECHSLER ZEKA TESTLER Wechsler Zeka Testlerinin getirdi i en önemli üç fark (1) Wechsler testlerinde Binet testindeki ya ölçe i yerine, Alt Testler format n getirmi olmas, (2) Binet testindeki bir soru grubu olan testi geçme i lemi yerine, daha ayr nt l olarak, do ru cevap verilen her soruya Puan verilmesi yönteminin getirilmi olmas, di eri ise (3) sözel olmayan faktörlere a rl k veren performans testlerini de zeka ölçümüne getirmi olmas d r. Böylece Wechsler tek puan veren testler yerine çok puan veren ve bireyin zihin yetene ini analitik olarak inceleme olana sa layan bir sistem getirmi tir. Bu ekilde de zekan n ölçülmesinde sözel beceriler, e itsel ve kültürel farkl l klar gibi de i kenlerin bireyin zeka puan üzerindeki olumsuz etkilerini bir ölçüde elimine etmi tir Wechsler Bellevue Form I (W-B I) i, 1946 y l nda Form II takip etmi tir y l nda 5-15 ya grubu için Wechsler Çocuklar için Zeka Testi (WISC), 1955 y l nda ise W-B I testine baz yeni sorular eklenmi, alttest s ralar ve sorular n güçlük düzeyleri s raya konulmu ve 16 ya ve üzeri için Wechsler Yeti kinler Zeka Testi (WAIS) geli tirilmi tir. WISC in 1974 revizyonunda (WISC-R) alt testlerin verili s ras kar t r larak ya grubu 6-16 ya ç kar lm t r. 5

15 Wechsler- Bellevue 1939 Ya 7-69 WAIS ya WAIS-R ya WAIS-III ya Wechsler- Bellevue II ya WISC ya WISC-R YA WISC-III ya WIPPSI ya WIPPSI-R ya ekil 1: Wechsler Zeka Testleri nin Tarihi (Kaufman ve Lichtenberger, 1999). WAIS in 1981 revizyonunda ise (WAIS-R) ya grubu e ç kar lm t r. Wechsler testlerinin son revizyonunda (WISC-III, 1991) zekan n genel faktör (g) görü ü yerini korumakla birlikte; sözel kavrama, alg sal organizasyon, i lem h z ve çeldirilemezlik eklinde 4 faktör puan önerilmi ; WAIS-III de ise, kapsama ak c zeka (yeni sorunlar muhakeme) eklenmi tir. Wechsler testleri bir teoriyi temel almaz, bunun yerine pratik ve klinik perspektife sahiptir. Wechsler in zeka testi görü ü, bireyin ki ili ine inen bir yoldur. Wechsler in testlerinin geli tirilmesinden y llar sonra test puanlar n n anlam ve do as hakk nda geni teorik spekülasyonlar yap lsa da, bu testler, teorisi olmadan geli tirilmi tir (Kaufman ve Lichtenberger, 1999). Wechsler Zeka Ölçekleri düzenleni ekli ile içindeki alt testler bak m ndan birbirine benzemektedirler. Hedeflenen ya gruplar birbirlerinden farkl olmakla birlikte her ölçek, sözel ve performans testler grubu olarak iki bölümden olu mu tur. 6

16 Tablo 1: Wechsler Zeka Testleri nin Alttestleri Sözel Testler WAIS (Yeti kin) WISC (Çocuk) WPPSI (Okul Öncesi) Genel Bilgi Genel Bilgi Genel Bilgi Kavray Kavray Kavray Aritmetik Aritmetik Aritmetik Benzerlikler Benzerlikler Benzerlikler Kelime Hazinesi Kelime Hazinesi Kelime Hazinesi Say Tekrar (Say Tekrar ) (Cümleler) Performans Testleri WAIS (Yeti kin) WISC (Çocuk) WPPSI (Okul Öncesi) Resimleri Tamamlama Blok Desenleri yapma Resimleri Düzenleme Parçalar Birle tirme ifre Resimleri Tamamlama Blok Desenleri yapma Resimleri Düzenleme Parçalar Birle tirme Kodlama (Labirentler) Resimleri Tamamlama Blok Desenleri yapma Hayvan Evi Labirentler Geometrik Desenler Wechsler Zeka Testleri Genel Zeka Bölümü, Sözel Zeka Bölümü ve Performans Zeka Bölümü olmak üzere üç ölçüm vermektedir. Wechsler in sözel zeka (V-IQ) ile performans zeka (P-IQ) aras ndaki ayr m 1950 lerdeki Ralph Reitan a ait nöropsikolojik teori ve 1960 lardaki Roger Sperry e ait serebral özelle tirme teorisi ile ilgiliydi. V-IQ daki kay plar sol hemisfer hasar ile ilgiliydi ve P-IQ daki kay plar sa hemisfer hasar ile birlikte ortaya ç k yordu. Wechsler Zeka Testlerinde bireyin bir alttestten ald ham puan, o alt testin her maddesine verilen puanlar n toplanmas ile bulunur. Bu ham puanlar ortalamas 10 ve standart sapmas 3 olan, çocu un takvim ya na uygun 7

17 standart puanlara çevrilmekte ve bu standart puanlar, sözel ve performans testler olmak üzere ayr ayr toplanmaktad r. Sözel alttestlerden elde edilen standart puanlar n toplam ile bireyin sözel puan, performans alttestlerden elde edilen standart puanlar n toplam ile performans puan elde edilir. Sözel ve performans puanlar n toplanmas yla da toplam test puan bulunur. Bu i lem için 4 ayl k ya dilimlerine göre düzenlenmi tablolardan yararlan l r. Test sonuçlar bir profil ç kar larak gösterilir (Öner, 1997). Zeka bölümleri haz rlanm normlardan okunmaktad r ve bu normlar, toplam puan ortalamas 100 ve standart sapmas 15 olan bir standart puan olarak elde edilmi lerdir (Özgüven, 1999) WECHSLER YET K NLER ZEKA TEST Wechsler Yeti kinler Zeka Testi (WAIS) genel yetenek düzeyi hakk nda ölçü verebilecek alt sözel, be performans alttestten olu ur. Böylelikle sözel, performans ve genel zeka puan n n yan s ra 11 farkl alttest için ayr puanlar belirler. Wechsler Yeti kinler Zeka Ölçe i alttestleri ve ölçtü ü nitelikler Tablo 2 de gösterilmektedir. WAIS de sözel ve performans alttestleri yaln z olarak da kullan labilmektedirler. Kavrama ya da dil becerisi yeterlili i olmayan bireylerde performans alttestleri kullan l rken, görsel ya da motor zay fl olan bireylerde sözel alttestleri kullan labilmektedir ( intell/ wais_history.html). WAIS-R in geli tirilmesinde ya lar 16 ile 74 aras nda de i en %50 si kad n, %50 si erkek 1880 Amerikan örnekleminden olu an geni bir standardizasyon çal mas yap lm t r. Bu örneklemin ya, cinsiyet, rk, co rafi özellikler, meslek, e itim ve ikamet yerleri bak m ndan Amerikan popülasyonunu iyi bir ekilde temsil etmesi göz önünde bulundurulmu tur. Uygulamalar May s 1975 ve May s 1980 y llar aras nda Amerika daki 115 test merkezinde 8

18 yap lm t r. WAIS-R n iyi bir standardizasyon örneklemine sahip olmas güvenirlik ve geçerlili inin de yüksek olmas n sa lam t r. Tablo 2: WAIS-R Alttestleri ve Ölçtü ü Temel Nitelikler (Özgüven,1999) WAIS-R alt ölçekleri Ölçülen Temel Nitelikler Sözel ölçekler Genel bilgi Bilgi Düzeyinin Geni li i Kavray Yarg lara Varma Aritmetik Zihni Bir ey Üzerine Toplama Benzerlikler Soyut Dü ünme Kelime Hazinesi Kelime Hazinesi Düzeyi Say Tekrar K sa Süreli Bellek ve Kayg Performans Ölçekler Resimleri Tamamlama Blok Desenleri yapma Resimleri Düzenleme Parçalar Birle tirme ifre Ayr nt lara Dikkat Edebilme Sözel Olmayan Muhakeme Planlama Yetene i Parça Bütün li kilerini Analiz Etme Görsel Alg ve Motor Koordinasyonu WAIS-R n sözel, performans ve genel zeka bölümleri üzerine testi yar lama yöntemi ile yap lan güvenirlik katsay lar n n aras nda oldu u görülmü tür. Kan tlar genel zekan n bir ölçümü olarak testin güvenirli ini desteklemi tir. Di er zeka testleri (Standford-Binet gibi) ile de yüksek korelasyona sahip oldu u görülmü tür. Yine 11 alt ölçek üzerinde test tekrar yöntemi ile bulunan güvenirlik katsay lar n n ço unlu u 0.80 ile 090 aras nda, bir kaç ise 0.60 civar nda bulunmu tur (Wechsler, 1981). 9

19 1.4. WECHSLER YET K NLER ZEKA TEST III (WAIS III) WAIS-III özü itibari ile WAIS-R a benzese de tüm yap düzenlenmi, de i tirilmi ve üç yeni altestin eklenmesi sonucu farkl l klara sahip olarak geli tirilmi tir. Bu üç yeni alt test öyledir: i. Matris Soyutlama (Matrix Reasoning) (Performans ölçe ine, Parça Birle tirme nin yerine eklenmi tir). ii. Sembol Tarama (Symbol Search)(Performans ölçe ine ilave bir alttesttir). iii. Harf Say S ralama (Letter-Number Sequencing) ( Sözel ölçe e ek bir alttesttir). Bu üç yeni alteste ek olarak, önceki ad yla Say -Sembol alttestine ki ilerin performans n hangi yeteneklerin belirledi ini de erlendirmeye yard m eden yeni i lemler eklenerek Say Sembol Kodlama (Digit Symbol Coding) ismini alm t r. Bu ek i lemler, ekil hat rlama (pairing ve free recall), alg sal ve grafomotor h z (graphomotor speed) d r. WAIS-III deki en temel yap sal de i iklik ise faktör yap s ndaki farkl l kt r. WAIS-III, 4 faktörlü bir yap dan olu maktad r. Bu yönüyle WISC-III e benzemektedir. WAIS-R n ço u faktör analizi çal malar 3 faktörlü bir model göstermesine kar n WISC-III 4 faktörlü bir yap göstermektedir (Kaufman, 1994; Wechsler, 1991). WAIS-III alttestlerinin ili kili oldu u faktörler: Sözel Kavrama (Verbal Comprehension), Çal an Bellek (Working Memory), Alg sal Organizasyon (Perceptual Organization) ve Bilgi- lem H z (Processing Speed) d r. Bu faktörlerden ilk ikisi sözel, di er ikisi performans alttestleriyle ili kilidir. WAIS-III ün dört tabakal hiyerar ik yap s ekil 2 de sunulmu tur. 10

20 WAIS-III ün standardizasyon verileri ile yap lan faktör analizi çal malar n n sonuçlar testin dört faktörlü yap s n desteklemektedir. Ayr ca dört faktörlü yap n n psikometrik profile katk s, bireysel profillerin nas l yorumlanaca n anlamak için bir katk olmu tur (Kaufman ve Lichtenberger, 1999). Wechsler (1997) WAIS-III ve WAIS-R aras ndaki ili kileri incelemek üzere ya lar aras nda de i en 192 yeti kinden olu an bir örneklemle çal lm, her testi 2-12 haftal k aral klarla kar t-dengeleme düzeninde uygulam t r. Ara t rma sonuçlar Tablo 3 de sunulmu tur. Tablo 3: WAIS-R dan WAIS-III e Puanlardaki De i iklikler (Kaufman ve Lichtenberger, 1999). WAIS-R WAIS-III WAIS-R ve WAIS-R-WAIS-III Ölçek s.s. s.s. WAIS-III IQ Fark Puanı Korelasyonu Sözel IQ Performans IQ Genel IQ Tablo 3 deki korelasyon katsay lar na bakt m zda, WAIS-III ve WAIS-R n sözel zeka puanlar en yüksek ili kiye sahiptir (r =.94). Bunu genel zeka (r =.93) ve performans zeka (r =.86) izler. Tablo 3 de ortalama WAIS-III genel zeka puan n n, WAIS-R genel zeka puan ndan 2.9 puan dü ük oldu u görülmektedir. ki sözel zeka puanlar aras ndaki fark küçük (1.2 puan) ve WAIS-III için daha dü üktür. Performans ölçe inde ise, WAIS-III performans zeka puan, WAIS-R performans zeka puan ndan 4.8 puan dü üktür. 11

21 ekil 2: WAIS-III ün Yap s : Dört Tabakal Hiyerar i (Kaufman, Lichtenberger, 1999)

22 Buna göre, ki inin performans n n geçmi teki normlar ndan (WAIS-R) bahsetmek yerine imdiki normlar ndan (WAIS-III) bahsedersek geçmi teki zeka puanlar n n i irilmi oldu unu görmek mümkündür (Kaufman ve Lichtenberger, 1999). WAIS-III ün standardizasyon çal mas nda 1995 y l Amerika Birle ik Devletleri nin nüfus say m verisinden bir örneklem (N = 2450) seçilmi tir. Bu seçim ya, cinsiyet, rk/etnik köken, co rafi bölge ve e itim seviyesi dikkate al narak yap lm t r. Yeti kin ve ergen örneklem grubundan 13 ya grubu olu turulmu, den a kadar uzanan ya gruplar n n her birinde denek yer alm t r. Buna göre, 13 ayr ya grubundaki zeka puanlar n n ikiyar m güvenirli i ortalamalar oldukça güçlüdür (.94 ile.98). Faktör indekslerinin ortalama güvenilirlik katsay lar Bilgi- lem H z faktörü için.86, Sözel Kavrama faktörü için.96 olup, alttest güvenilirlik ortalamalar ise Kelime alttesti için.96 ve Parça Birle tirme altesti için.70 dir. Sözel alttestler için medyan de eri 88, performans alttestleri için.83 tür. Standardizasyon çal mas örnekleminden seçilen 394 yeti kin ile yap lan ba ka bir çal mada ise ortalama 5 haftal k aral klarla test-tekrar-test güvenirlik verisi toplanm t r. Test-tekrar-test güvenirlik çal mas sonucunda dört alt örneklemden (19-29, 30-54, 55-74, ya lar ) elde edilen güvenilirlik katsay s sözel zeka için.94 ile.97, performans zekas için.88 ile.92 ve genel zeka için de.95 ile.97 aral ndad r MUHAKEME ALTTEST Muhakeme Yetene i ve Geli imi Zekan n farkl tan mlar n n olmas na kar l k zekaya ili kin kuramlar n tümü zekan n kavramlar ve alg lar yard m yla soyut ya da somut nesneler aras ndaki ili kiyi kavrayabilme, soyut dü ünme, muhakeme etme ve bu zihinsel i levleri uyumlu ekilde bir amaca yönelik olarak kullanabilme yetenekleri oldu u noktalar nda birle irler ve muhakeme, mant ksal dü ünme yeteneklerine 13

23 vurgu yaparlar. Bu aç dan muhakeme yetene inin ölçümü bireyin zeka düzeyi hakk nda bize önemli bilgiler sa lamaktad r. Dü ünce süreçleriyle ve bunlar n geli im yollar yla ilgilenen en önemli isimlerden biri Jean Piaget tir. Jean Piaget mant kl dü ünmenin dört basama içerdi ini belirtmektedir: 1. Duyusal-motor evre (0-2 Ya ) 2. lem öncesi dönem (2-7 ya ) 3. Somut i lemler dönemi (7-11/12 ya ) 4. Soyut i lemler dönemi (11/12 ya ve üzeri) Piaget e göre bir problemdeki tüm mant ksal ili kiler hakk nda sistematik dü ünebilme, soyut fikirlere ve dü ünmenin kendisine büyük bir ilgi soyut i lemler dönemine denk dü mektedir. Bu dönemin özelli i, çocu un art k yeti kin gibi (soyut) dü ünebilir hale gelmesidir. Birey ergenlik dönemi ile birlikte yeti kin gibi dü ünebilme özelliklerini kazan r, soyut dü ünebilmeye ba lar. Böylece tümevar m ve tümdengelim yöntemleriyle dü ünebilecek düzeye eri ir. Bu dönemde zihinden i lemler yap labilir, hipotez geli tirilerek problemlere analitik çözümler bulunabilir. Bireyler varsay mlar kurabilir, mant ksal sonuçlar ç karabilir ve ister somut ister soyut biçimde sunulsun, karma k sorunlar sistemli biçimde çözebilirler (Yavuzer, 1999). Bu dönemin di er bir dü ünce özelli i de birle tirmeci (kombinasyonel) dü ünmedir. Birkaç faktörün birlikte ele al narak sorunun çözülmesi bu dönemde edinilir. Ayr ca faktörler bu dönemde soyutlanabilir ve bilimsel sorunlara çözümler aranabilir. Hipotezler olu turmak, olas çözümleri sistematik bir ekilde de erlendirmek ve zorlu bir problem kar s nda do ru cevaba ula mak, irdeleme ve soyut dü ünebilme becerileri bu dönemde geli ir. Bireyler hipotezler, olas l klar veya tamamen soyut öneriler ba lam nda dü ünce üretip, olas problemi mant k yoluyla çözümleyebilirler. 14

24 Soyut i lemsel dü üncenin yerle mesi konusunda Piaget (1952) ba lang çta ya esas alm t r. Ancak daha sonraki yap tlar nda Piaget (1972), soyut i lemsel dü üncenin yakla k ya lar aras nda yerle ti ini iddia etmi tir. Soyut i lemsel dü üncenin geli im özelliklerini Piaget in özümleme ve uyum temel kavramlar ile de aç klamak mümkündür. Özümleme, ergenlerin mevcut bilgilerine yenilerinin almas, yani bilgiyi içselle tirmesi eklinde gerçekle ir. Uyum mekanizmas da ergenin yeni bilgilere ula mas d r. Ergenli in ba lang c nda zihinsel süreçlerin u rad de i ikler gere i özümleme mekanizmas nda bir art mevcuttur. Bu özümleme sürecindeki yo unla ma ergenin dünyas nda çok fazla sübjektif ve idealistik de erlendirmesine zemin haz rlar. Orta ergenlik noktas nda özümleme ve uyum mekanizmalar nda bir dengeleme söz konusu olur. Ergen uyum sürecini kullanarak bili sel zenginli ini geli tirir. Bu ba lamda soyut i lemsel dü üncenin özümleme safhas ergenli e geçi i belirlemektedir (Ayd n, 1997). 11 ya ndan sonra ba layan ve mant ksal dü ünmenin yeti kinler düzeyine eri ti i bu döneme Formel lemsel Dönem denir. Bu evrede çocuklar görü lerini hakl gösterebilecek dü ünce kurallar n ve mant k yollar n bulmaya ba larlar. Piaget, formel i lemlerin di er insanlarla i birli i sayesinde olu tu unu ileri sürer. 7-8 ya lar ndan itibaren sosyalle meye ba layan çocuk, ya lar nda oyun kurallar n n ki iler aras anla ma sonucu meydana geldi ini anlayacak kadar bu alanda ilerlemi durumdad r. Görü al veri i ve tart ma çocu un ya am nda önemli bir yer almaya ba lar. Ergenli in ba lang c yla birlikte sosyal ya am içinde ki isel görü ve tart malar içeren bir i birli i gerekli olur. Bu da çocu un anlay n n giderek geli ti ini ve daha önce sahip olmad baz al kanl klar kazand n gösterir. Bunun sonucu olarak da çocuklar baz tahmin ve varsay mlar ileri sürebilirler, olu turduklar varsay mlar s namadan geçirir, soyut dü ünür, genellemeler yapar ve soyut kavramlar kullanarak bir durumdan ötekine geçebilirler (Onur, 2001). 15

25 Piaget ergenin bili sel yap s na, soyut i lemsel dü ünceye evrensel aç dan yakla r. Ergenlerin bili sel yap lar ndaki bireysel farkl l klar üzerine odakla mam t r. Ergenlerin dü ünce yap lar nda bireysel farkl l klar inceleyen çal malar da vard r. Baz ara t rmac lara göre, soyut i lemsel dü ünce ergenin ya n n ilerlemesiyle geli ece i dü üncesi hakimdir. Ancak baz ergenlerin hatta eri kinlerin bile soyut i lemsel tarzda dü ünce üretemedikleri de erlendirilmektedir. Üniversite ö rencileri aras nda %17 ile %67 sinin soyut i lemsel dü ünce özelli ini sahip oldu u bildirilmi tir. Ayr ca soyut i lemsel dü ünceyi kullanma, mevcut durumdaki konunun içeri ine göre farkl la abilir. Örne in, 14 ya ndaki ergenler cebir problemlerini analiz etmede soyut i lemsel dü ünceden yararlan rken; sözel içerikli problemlerde, insanlar aras ili kilerde ve ak l yürütmede ayn dü ünce mekanizmas n kullanmayabilirler (Ayd n, 1997). Zeka testlerinin tarihi geli imine bakt m zda çal mac lar n zekan n basit zihinsel ö elerle de il, kavrama, hüküm verme, ak l yürütme gibi karma k i lemlerde kendini gösterdi i fikrinde birle tikleri görülmektedir. Bu amaçla bireyi çözümü yüksek zihinsel i lemlerin kullan lmas n gerektiren problemlerle kar kar ya getirerek bireyin zekas hakk nda güvenilir bir fikir edinebilece i dü ünülmektedir. Zeka ve genel yetenek testlerinde dil ile ilgili faktörler ve genel muhakeme faktörünün, di er faktörlere göre genel yetenek için daha önemli oldu u bilinmektedir. Bu nedenle, bu tür testlerde (zeka testlerinde ve genel yetenek testlerinde) muhakeme ve soyutlama becerisine ili kin test materyalleri yer almaktad r. Ülkemizde s ralama, planlama, ifre çözme, bili sel esneklik, zihinsel dönü türme, bütünle tirme, organizasyon, strateji belirleme, kurulumu sürdürme ve bunlar n bir sonucu olarak, soyutlama yapabilme yetene ini ölçmeye yönelik olarak geli tirilen Muhakeme Testi Psikoteknik De erlendirme Merkezlerinde kullan lmaktad r. Muhakeme Testi sözel olmayan geometrik ekiller kullanarak ki inin genel muhakeme yetene ini kültürden ba ms z olarak ölçmeyi 16

26 amaçlamaktad r. Berg (1948) taraf ndan geli tirilen ve son ekli Heaton (1981) taraf ndan verilen Wisconsin Kart E leme Testi (Wisconsin Card Sorting Test, WCST) ise çal ma belle i, yönetici i levler, kavramsalla t rma/irdeleme ve soyut dü ünme yetene i ile ilgilidir. Modern Binet Testi (1986) nde; muhakeme becerisini de erlendiren dile dayanan muhakeme, soyut ve görsel muhakeme, say sal muhakeme eklinde üç temel içerik alan yer almakta ve bu alanlara ili kin alt toplamlar elde edilmektedir. Ülkemizde meslek dan mas, e itsel rehberlik alanlar nda meslek seçimleri için gerekli temel yetenekleri ölçme amac ile en s k kullan lan testlerden biri olan Farkl Yetenekler Test Bataryas (Differential Aptitute Test Battery, DAT) bünyesinde sözel, say sal, soyut ve mekaniksel muhakeme olarak dört farkl testi bar nd rmaktad r. Bu ekilde bireylerin soyutlama, genelleme derecelerini, say larla ilgili kavram ve ili kileri anlama gücünü, muhakeme alan n n dile dayanmayan yönünü ölçmek üzere kullan l rlar. Ülkemizde Soyut Dü ünme Testi (DAT) Remzi Öncül taraf ndan uyarlanm t r. Tüm dünyada en yayg n kullan mda olan Wechsler ölçeklerinin son revizyonlar nda genel zeka (g) görü ü yerini korumakla birlikte; 4 faktör puan önerilmi ; WAIS-III de kapsama ak c zekâ (yeni sorunlar muhakeme) eklenmi tir. Ayr ca brahim Ethem Özgüven taraf ndan uyarlanan Soyut Dü ünme Testi Form A (6-8 ya lar için), Soyut Dü ünme Testi Form B (8-9 ya lar için), Soyut Dü ünme Testi Form C (9-12 ya lar için), Gündüz Vassaf taraf ndan uyarlanan Temel Zihin Yetenekleri Testi (T) ve Dilek Ardaç taraf ndan uyarlanan Mant kl Dü ünme Testi ülkemizde s k kullan lan psikolojik testlerdendir (Öner, 2006) WAIS-III MUHAKEME ALTTEST Muhakeme Alttesti, yarg lama, ak l yürütme, duygusal ve mant ksal olgunluk düzeyini gösteren özellikleri içermektedir. Bu alttestte bireyler sosyal al kanl klar ve kavramlar n anla lmas ya da günlük problemlere ili kin çözümler gerektiren sorular sözel olarak yan tlarlar. 17

27 i. Muhakeme Alt Testinin lemsel emas : Girdi Basit sözel uyaranlar n i itsel alg s (sorular anlama) Bütünleme/Depolama Sözel muhakeme (faktör indeksinden hariç) Kristalize zeka (bilginin saklanmas, beceriler, ak kan zekan n kullan lmas ve tecrübelerden elde edinilen stratejileri kapsamaktad r)( Horn, 1989), Anlamsal uyaran n kavranmas (Guilford, 1967) Sözel Kavramsalla t rma (Bannatyne, 1974) Genel duyu (sebep-sonuç ili kisi) Kültür yüklü bilgi Sonuç ç karma/mant k Sosyal yarg (sosyal zeka) * Pratik bilginin ispat * De erlendirme ve eski deneyimlerin kullan lmas * Geleneksel davran standartlar n n bilgisi * la belirtilen yetenekler, muhakeme alt testine özel yetenekler anlam na gelmektedir. Ç kt Sözel ifade ii. Muhakeme Alttesti Puanlar n Etkileyen Etmenler Muhakeme Alttesti puanlar n etkileyen etkenler; kültürel çevre, vicdan, moral duygusunun geli imi, esneklik (herhangi bir duruma ili kin ikinci bir neden bulabilme yetene i), olumsuzluk (e er kimse yoksa, trafik klar nda durmam za gerek yoktur gibi), tamamiyle somut dü ünmedir. Buna göre; bireyin 18

28 içinde bulundu u çevre kültürel aç dan ne kadar zenginse, bireyin vicdan ya da moral duyusu ya da esneklik kabiliyeti ne kadar geli mi se, yap ca olumsuz cümleleri anlayabiliyorsa muhakeme alttestinden alaca puan o kadar yüksek olacakt r. Buna kar l k bireyin soyut dü ünme kabiliyeti yoksa ya da somut dü ünce ne kadar ön planda ise muhakeme alttestinde ba ar l olmas mümkün de ildir iii. Muhakeme Alttesti Uygulama Esaslar Muhakeme Alttesti 18 maddeden olu maktad r. yaz lm olan sorular ve kay t formunu gerektirir. Bu alttest sadece Ba lama 4. Madde Geriye Dönme Denek 4. ve 5. maddeden tam puan (2 puan) al rsa, daha önceki maddeler için de tam puan(1 puan) verilir. Denek 4 ya da 5. maddenin birinde ba ar l olmazsa, ardarda iki maddeden tam puan alana kadar, daha önceki maddeler sondan ba a do ru verilir. Denek 4. maddeden tam puan alm sa, geriye dönü s ras nda puan hesaba kat l r. Bu ölçüte ula ld ktan sonra, uygulanmam olan önceki maddeler için de puan verilir. Testi b rakma ölçütüne ula lana kadar devam edilir maddeler aras nda tam puan n 1 puan, maddeler aras nda ise 2 puan oldu una dikkat edilir. Testi B rakma Arka arkaya dört ba ar s zl ktan (0 puan alm yan tlar) sonra test uygulamas na son verilir. 19

29 Genel Yönergeler Altteste ba lamak için; imdi sizden günlük sorunlar ya da sosyal ilgilere ili kin baz çözümler anlatman z isteyece im. eklinde bir yönerge verilir. Her soru yava yava okunur. Baz denekler sorunun tamam n hat rlamakta zorluk çekebilirler. Soru hiç de i tirilmeden ya da k saltmadan tekrar okunabilir. E er 10 ya da 15 saniyeden sonra yan t al namazsa soruyu tekrarlamak uygundur, ancak a a da belirtilenlerin d nda hiçbir vurgulama yap lmamal d r. Ki i karars zsa, Evet ya da devam edin. denilerek desteklenebilir. Denek 0 ya da 1 puanl k belirsiz bir yan t verirse ya da örnek yan tlarda belirlenmi bir yan t verirse, Ne demek istedi inizi aç klay n ya da Biraz daha anlat n. denilebilir. Birçok maddede, o kavram yans tan genel bir kavram ve örnek yan tlar her puan düzeyi için verilmektedir. 2 puan elde etmek için, yan t 2 puanl k genel 20

30 bir kavram yans tmal d r; 1 puan elde etmek için, yan t 1 puanl k kavram yans tmal d r (Frank, 1983). 5, 6, 7, 10 ve 13. maddelerde de i ik genel kavramlar verilmektedir. Bu maddeler Kay t Formu nda ve madde yönergelerinde y ld z i areti ile belirtilmi tir. Bu maddelerde tam puan (2 puan) elde etmek için yan t n iki genel fikri yans tmas gerekir. Dene in kendili inden verdi i yan t yanl sa, ikinci bir yan t istenmemelidir. Dene in kendili inden verdi i yan t tek bir genel fikri yans t yorsa, ikinci yan t istenir. Bu maddelerin her birinin uygulanmas s ras nda yaln zca bir kez ikinci bir yan t isteyebilirsiniz. Dene in verdi i ikinci yan t yanl sa ya da birinci yan t n geli tirilmi ( ve böylece ayn genel fikri yans t yorsa) ekli ise ikinci bir yan t istenmemelidir. Ayr ca testör belirsizlik içeren yan tlara ihtiyaç duyarsa sorgulamaktan çekinmemelidir iiii. PUANLAMA Yan tlar kelimesi kelimesine kaydedilir. 1. ve 3. maddelere verilen yan tlara 0 ya da 1 puan, 4. ve 18. maddelere verilen yan tlara 0, 1 ya da 2 puan verilir. Denek 4. ve 5. maddeden tam puan (2 puan) alm sa, ilk üç madde için de 1 puan verilir. Denek ardarda iki maddede do ru yan t verdi i için geriye dönü te baz maddeler verilmi se, verilmeyen di er maddelerden de puan al r. Yan tlar dene in ifade etti i anlay düzeyi ya da niteli ine göre puanlan r. Baz durumlarda bir yan t n puanlanmas oldukça aç k olurken baz lar nda yan t de erlendirme zor olabilir. Dene in yan t her soruyla birlikte verilen örnek yan tlar ve genel-fikir ölçütü ile k yaslan r. Yönergelerdeki 0 puanl k örnek yan tlar n ço u uç yan tlard r; biraz anla ld na dair kan t içeren bir yan t tarafs z biçimde sorgulanabilir. Denekler örnek yan tlarda yer almayan 21

31 de i ik yan tlar verebilirler; çünkü örnekler bütün do ru yan tlar içermemektedir. 2 Puan kazanmak için iki fikir gerektiren maddelerin puanlanmas nda özellikle dikkatli olunmal d r (testte bu maddeler y ld z i aret ile belirtilmi tir). Sorgulanan yan t ayn genel fikri ifade ederse, yaln zca 1 puan verilir. Testten bir ki inin alabilece i en yüksek puan 33 tür ARA TIRMADA KULLANILAN PS KOMETR K YÖNTEMLER KLAS K TEST KURAMI ÇERÇEVES NDE MADDE PARAMETRELER Bir testte yer alan maddelerin uygulamas ndan elde edilen sonuçlar n n seçilen ölçüte göre i e yaray p yaramad n, i e yaram yorsa bunun muhtemel nedenlerini anlamak ve amaca hizmet etmesini sa lamak amac ile madde analizi yoluyla gerekli düzeltmeler yap l r. Madde analizi kapsam nda madde güçlük ve madde ay rdedicilik indisleri en önemli bilgileri sa lamaktad r i. Madde Güçlü ü Test yap land rma sürecinde hedef maddelerin seçiminde madde güçlük seviyeleri önemli bir kriterdir. Madde güçlü ü, test verilen gruptaki bireylerin maddeyi do ru olarak cevapland rma yüzdesidir; dolay s yla maddenin aritmetik ortalamas d r (Crocker ve Algina, 1986). Bir maddenin güçlük de eri yükseldikçe sorunun kolay, dü tükçe de zor oldu u anla l r. Maddenin güçlük derecesi (p), 0.00 ile 1.00 aras nda de i mektedir. p=0.00 olmas hali alt ve üst grupta soruya hiç kimsenin do ru cevap veremedi i, p=1.00 hali ise, alt ve üst gruptaki ki ilerin hepsinin soruya do ru cevap vermesi durumunu göstermektedir. E er bir maddeyi, test alan bireylerden hiç kimse do ru olarak cevapland ramam ya da bireylerden hepsi do ru olarak cevap vermi lerse bu 22

32 maddenin bireyler aras ndaki fark ölçme yönünden hiçbir de er ta mad anla l r. Böyle bir madde test puanlar n n varyans na hiçbir etkisi olmad için testin geçerlik ve güvenirlik derecelerine de bir katk getirmez. Madde güçlük derecesi 1 veya 0 a yakla t kça, maddenin bireyler aras fark ölçme gücü azal r, 0.50 ye yakla t kça artar. Bu bak mdan maddelerin güçlük derecesinin aras nda olmas istenir. Genel olarak güçlük derecesi 0.15 in alt nda (zor) ve 0.85 in üstünde (kolay) olan maddeler testlerde kullan lmaz (Crocker ve Algina, 1986) ii. Madde Ay rdecili i Madde ay rdetme gücü, madde puanlar yla test puanlar aras ndaki korelasyon olarak tan mlan r. Ay rdetme gücü (r), ile 1.00 aras nda de erler almaktad r. r de eri yükseldikçe maddenin ay rdedici gücü artar, dü tükçe dü er. r=1.00 olmas hali test puan yüksek olan gruptaki bireylerin hepsinin maddeye do ru cevap vermesi, test puan dü ük olan gruptakilerin ise hiçbirinin do ru cevap vermemesi durumunu gösterir. r de erinin 0.20 olmas hali asgari ay rdedicilik derecesi olarak kabul edilmektedir (Crocker ve Algina, 1986). Madde ay rt edicilik gücü, ayn zamanda maddenin geçerli i olarak da adland r l r. Ölçek bir maksimum yeterlili i ölçüyorsa, madde, bilenle bilmeyeni ay rt ediyorsa, o madde amac na hizmet ediyor demektir. Madde ay rt edicili i, kat l mc lar n bir madde üzerindeki davran lar n n farkl la mas ile aç klan r. Test geli tirmede, maddelerin, o madde ile ölçülen niteli e sahip olanlarla olmayanlar ay rmas istenir. Bu, ölçülmek istenen niteli e sahip olanlar n maddeyi do ru cevaplamalar, olmayanlar n yanl cevaplamalar veya cevaps z b rakmalar ile e anlaml d r. Bu bak mdan maddenin, ölçülen nitelik yönünden bireyleri ay rmas n n bir ölçüsü olarak ay r c l k gücü indeksi kullan l r (Baykul, 2000). 23

33 Madde ay rdetme gücü ve madde güçlü ü ölçüleri test geli tirmede birlikte dü ünülmelidir. Bu iki endeksten her ikisinin de yeterli olmas halinde sorunun iyi oldu u yarg s na var lmaktad r. Madde analizi sonuçlar na göre ay rdetme gücü ve madde güçlü ü de erleri yeterli olmad zaman bu sorular testten ç kar lmakta ya da ba lang çta yap lan cevap da l ma göre sorunun i lerli ine bakarak revizyondan geçirilerek kullan lmaktad r (Nunnally, 1978). Ara t rmam zda madde ay rt edicilik gücü hesaplamada maddelerin madde toplam puan korelasyon katsay lar yöntemi kullan lm, bir maddeden al nan puanlarla, tüm ölçekten al nan puanlar pozitif yönde ve yeterince yüksek bir korelasyon gösteriyorsa, o madde ay rt edici kabul edilerek son testte dahil edilmi tir MADDE TEPK KURAMI Son y llarda, özellikle geni ölçekli testlerin geli tirilmesi ve de erlendirilmesinde Madde Tepki Kuram modellerinden yararlan lmaktad r. Bu kuram n modelleri Klasik Test Kuram na göre farkl ölçme nitelikleri vermekte, bu da elde edilen test puanlar n n daha kar la t r labilir olmas n sa lamaktad r. Madde Tepki Kuram, testi alan ki ilerin yeteneklerinin kullan lan test maddelerinden, madde parametrelerinin ise testi alan gruptan/örneklemden ba ms z olarak kestirilmesine olanak vermektedir (Hambleton, Swaminathon ve Rogers, 1991). Bir ba ka deyi le, Madde Tepki Kuram modelleri Klasik Test Kuram n n tersine, varsay mlar kar land takdirde, de i mez madde ve yetenek parametreleri verirler. Kestirilen yeteneklerin kullan lan madde gruplar ndan ba ms z olmas ve ölçeklenen maddelerin kullan lan gruplardan ba ms z olmas bilgisayar ortam nda bireyselle tirilmi testlerin haz rlanmas ve geli tirilmesi, güçlükleri birbirinden farkl testlerden elde edilen puan da l mlar n n e lenmesi, madde yanl l n n belirlenmesi gibi, testlerin uygulama alanlar na dönük çal malar n 24

34 yan s ra, test puanlar n n geçerli ine ili kin de baz analizlerin yap lmas na olanak tan maktad r (Hulin, Drasgow, & Parsons, 1983). Madde Tepki Kuram n n odak noktas testin kendisinden ziyade testteki maddelerdir. Dolay s yla kuram n merkezinde madde karakteristik e risi (Item Characteristic Curve-ICC) büyük önem ta r. Madde karakteristik e risi, madde puan n n, örtük özelli i üzerinde regresyonu ile olu an fonksiyonun grafi idir. Madde Tepki Kuram nda bir maddeye do ru cevap verme olas l n n yetenek düzeylerine göre da l m fonksiyonu madde karakteristik e risi olarak adland r lmakta, bu e riyi tan mlayan farkl matematiksel denklemlerde modelleri olu turmaktad r (Çepni, 2008). Farkl matematiksel fonksiyonlardan yararlan larak olu an bu modellerin baz lar normal e ri (ogive) fonksiyonunu, baz lar da lojistik fonksiyonlar kullan rlar. En çok kullan lan modeller lojistik modellerdir. Lojistik modeller içerisinde madde karakteristik e risini üç ayr parametre ile tan mlayan model üç parametreli lojistik modeldir ve bu modelde; madde ay rdedicili i (a i ), madde güçlü ü (b i ) ve tahminle do ru cevab bulma olas l (c i ) olmak üzere üç parametre söz konusudur. Tüm maddeler için maddeyi tahminle do ru cevaplama olas l, c i = 0 olarak al n rsa 2 parametreli modele, buna ilave olarak tüm maddelerdeki ay rdedicilik parametresi (a i ) sabit kabul edilirse 1 parametreli modele ula l r. Madde ay rdedicilik parametresi (a i ), madde karakteristik e risinin b i noktas ndaki, yani e rinin büküm noktas ndaki e imidir. Madde güçlü ü, bir maddenin ranj üzerinde hangi yetenek düzeyinde daha çok bilgi verdi ini göstermektedir (Crocker, 1986). Bütün Madde Tepki Kuram modellerinde ortak varsay m, madde performans nda tek bir faktörün, tek yetene in sorumlu olmas d r. Her yan tlay c, güçlükleri bak m ndan farkl maddeleri alsalar bile, Madde Tepki Kuram, farkl yan tlay c lar n yetenek kestirimlerinin kar la t r lmas için de i mez bir çerçeve sa lar. Madde bilgi fonksiyonu, bireyin yetene ine en iyi hitap eden güçlük düzeyine sahip maddeyi seçmede kullan l r. 25

35 Madde Tepki Kuram nda verilerin analizine ba lamadan önce elde edilen verilerin, kuram n temel say lt lar n kar lay p kar lamad incelenmektedir. Kuramda; tek boyutluluk (unidimensionality), yerel ba ms zl k (local independence) ve normal da l m olmak üzere üç temel varsay m bulunmaktad r. Madde Tepki Kuram n n say tl lar na Bulgular bölümünde ayr nt l bir ekilde de inilecektir TEST E TLEME (TEST EQUATING) Ayn yetene i ölçen farkl testler aras nda test puanlar n n kar la t r labilirli i test geli tiricileri, ölçme uzmanlar vb. için büyük önem ta maktad r. Farkl test formlar ndan elde edilen puanlar e itleme i lemi, bir formun birim sistemini di er formun birim sistemine dönü türmektir. Bu i lemle iki formdan ortaya ç kan sonuçlar birbirine e it ve birbiri yerine kullan labilir duruma gelir. Böylelikle de bir testin farkl formlar n alan iki ki inin performans ölçümlerini do rudan kar la t rmay mümkün k lar. Yatay ve dikey e itleme olmak üzere iki tür e itleme yönteminden söz edilmektedir. Yatay e itleme, bir testin iki farkl formu aras nda yap l r ve testi alan gruplar n yetenek da l mlar n n benzer olmas n, testlerin de benzer güçlükte olmas n gerektirir. Dikey e itleme ise, ayn bilgi ve becerileri ölçmek için haz rlanan ve standardize edilmi farkl zorluk derecelerindeki testlerin e itlenmesidir. Dikey e itleme testlerin farkl güçlükte olmas n gerektirirken, farkl yetenek da l mlar na sahip gruplar n kar la t r labilirli ine de olanak sa lar (Hambleton ve Swaminathan,1985). Gruplar n farkl testlerdeki puanlar n n e itlenmesi ya da maddelerin ölçeklendirilmesi (scaling) sadece belirli ko ullar alt nda gerçekle ebilmektedir. Madde parametrelerinin ölçeklenmesine olanak sa layan e itleme desenleri: i) tek grup deseni, ii) e it gruplar deseni, iii) ortak test deseni ve iv) ortak ki i/denek deseni olmak üzere dört farkl biçimde sa lanmaktad r (Hambleton 26

36 ve Swaminathan,1985). i)tek grup deseninde iki farkl test ayn gruba verilir. Her iki testi ayn grup ald için testlerin güçlük düzeyleri, testi alan ki ilerin yetenek düzeyleri ile ilgili de ildir. Ancak ikinci testi al rken birinci testi almaktan dolay deneyim sahibi olma ve s ra etkisine aç k olma en büyük dezavantaj d r. ii) E it gruplar deseninde iki farkl test, e it fakat ayn olmayan gruplara verilir. Gruplar tesadüfi olarak seçilebilir; ancak gruplar n mümkün oldu u kadar birbirine benzer olmas esast r. Bu desende uygulama ve yorgunluk gibi etkenler d lan r. iii) Ortak test deseninde farkl iki test farkl iki gruba verilir. Her test bir grup ortak maddeyi (iç ortak test) içerir ya da söz konusu iki testten farkl ortak bir test (d ortak test) iki gruba verilir. iv) Ortak ki i/denek deseninde ise e itlenecek olan iki test iki grup dene e verilir, ancak ortak ki i/deneklerden olu an gruba her iki test de uygulan r. Bu e itleme yöntemlerinin kullan labilmesi için e itlenecek testlerin e itleme varsay mlar n ve ko ullar n yerine getirmesi gerekmektedir. Lord (1977), a a daki ko ullar n sa lanmas durumunda e itlemenin yap labilece ini belirtir. Buna göre; 1. Farkl yetenek veya özellikleri ölçen testler e itlenemez. E itlenecek iki testin ayn özellikleri ölçmesi gerekmektedir. 2. Güvenirlik düzeyleri farkl testlerden elde edilen ham puanlar e itlenemez. 3. Güçlük düzeyleri farkl olan testlerden elde edilen ham puanlar e itlenemez. 4. X ve Y testleri tam anlam yla paralel olmad kça, X ve Y testlerinden elde edilen hata puan da l mlar farkl olur ve e itlenemez. 5. Ancak tamamen güvenilir testler e itlenebilir. Yukar da ifade edilen varsay mlar n yan s ra ayr ca test e itleme sürecinde di er baz ko ullar n da kar lanmas gerekir. Bu ko ullar tek boyutluluk, e itlik, gruptan ba ms zl k ve simetrikliktir. Tek boyutluluk, testte yer 27

37 alan maddelerin tek bir de i keni, tek bir boyutu ölçmesidir. E itlik, ayn yetenek da l m na sahip gruplar için Y testinden elde edilen puanlar n ko ullu frekans da l mlar n n, dönü türmeden sonra X testinden edilen puanlar n ko ullu frekans da l mlar na e it olmas d r. Gruptan ba ms zl k ise, dönü üm fonksiyonunun hesaplanan örneklemden ba ms z olmas, yani hangi testin X hangi testin Y oldu una bak lmaks z n sonucun ayn olmas anlam na gelir. Gruptan ba ms zl k varsay m n kar lanmas testlerin ayn de i keni ölçtü ü ve e it güvenirlikte oldu unu da gösterir. E er testler farkl yap lar ölçüyorsa e itleme fonksiyonlar farkl gruplar için farkl olacakt r. Simetriklik varsay m ise, X formundan elde edilen puanlar n, Y formuna dönü mesi ile Y formundan elde edilen puanlar n X testine dönü mesinin ayn olmas gerekti idir (Linden ve Hambleton, 1997). Test e itlemede, Klasik Yöntemlerle E itleme ve Madde Tepki Kuram na dayal e itleme olmak üzere iki grup e itleme yöntemleri bulunmaktad r. Bunlar; 1. Klasik Yöntemlerle E itleme a) E it Yüzdelikli E itleme b) Do rusal E itleme c) Regresyon Yöntemi 2. Madde Tepki Kuram ile E itleme a) Regresyon Yöntemi b) Ortalama ve Sigma Yöntemi c) Kuvvetli Ortalama ve Sigma Yöntemi d) Karakteristik E ri Yöntemi Klasik Yöntemlerle E itleme yararl fakat bir ölçüde kat l mc n n performans hakk nda s n rl bilgi sa lar. Klasik Test Kuram nda kat l mc lar n ölçümde gerçek bir puana (true score) sahip olduklar varsay l r. Ancak söz konusu puan ölçmenin güvenirli ini belirleyen ölçüm hatas ad verilen tesadüfi bile enlerden etkilenir. Ayr ca Klasik Yöntemlerle E itlemede e itlenecek testler 28