Hz. Ali. Tarihten Teolojiye: Islam inançlarında. ATATÜRK KÜLTÜR, DiL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI XXX.

Transkript

1 ATATÜRK KÜLTÜR, DiL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI XXX. Dizi - Sayı 4 Tarihten Teolojiye: Islam inançlarında Hz. Ali Hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak ANKARA

2 ALLAH'IN VELİSİVE PEYGAMBER'İN VASİSİ: ONİKİ İMAM CI Şİİ İNANCINDA ALİ BİN EBi TALİB ABDÜLAZİZ SACHEDİNA Giriş 610 yılında Hz. Muhammed aile fertlerini biraraya toplayıp İslam'ı yaymaya başladıktan sonra, Ebü Talib'in oğlu Ali, iyi bir mü'min, İslam'ın gayretli bir destekleyicisi ve savaşçısı olarak İslam tarihinde öne çıkmışor. Hz. Ali'nin, İslam'ın önderlerinden biri olduğuna hiç kuşku yoktur. İslam'ın erken dönem tarihinde Peygamber tarafından Hz. Ali'ye ümmetin büyümesi ve gelişmesiyle ilgili pek çok görev verildiğine ilişkin sayısız kayıt vardır. Mtün 1~~-~hinfl..e. ~~Y.ga.ı:nbru.TI!J~I~..Qğ!:eti..ip.e _sadakaı Rakımından.H;z. _Al! ~~aslanabilecek bi~. b~~ası yoktur denilebuir. Hz. Ali, aynı zamanda, İslam cemaatindeki mezhep taruşınalarının ve siyasi hizipleşmelerin de merkezinde yer almışur. İslam'daki farklı mezheplere mensup müslüman yazar Iara (el-milel ve'n-nilıal) inanacak olursak, çoğunluğu oluşuıran Sünni ceınaatinden (e/ıli siinnec ve'j-cemaac) ayrılmış olan öteki mezhepler, Ali b. Ebi Talib'e, onu Peygamber'in öteki yakınlarından ayıran ve onlara nazaran üstün kılan, dolayısıyla Peygamber'den sonra liderlik, yani İmamlık için en uygun aday yapan kimi özel nitelikler ve d.oğaüstü özellikler bahşedilmiş olduğu inancını taşırlar. Bu bölümde, dinbilimcilerin yazdıklarından hareketle, Hz. Ali'nin Oniki İmanıcı Şii inancında iki farklı alandaki konwnunu ele alacağız. İlk alan, Hz. Ali'nin, Allah ve Hz.Peygamber'in yanısıra bir öncü olarak Vilayetidir1 ('otoritesi'), ki bunun çevresinde Hz. Ali'ye duyulan sevgi ve bağlılıktan bir inanç şekillenmiştir. Viliiyede organik bağı olan öteki alansa, açık ya da örtük olarak Allalı ve Hz. Muhammed tarafından Peygamber'in halefi olarak 1 Sôzcük iki biçimde gôrüuür: Veliiyer ve Viliiyec. Kôkenbilimcilerin çoğu velayeı'iıı (masrar olarak) ııusrec (yıuıi yı~rdım, destek) anlamında kullanıldığı, Viliiyer'inse (fıilden türemiş bir isim olarak) iman:c, sult.ın (yanj otorite, güç) anlamında kullanıldığı gôrüşünde birleşirler. Ancak, kôkeııbilimcilerden bazıları sôzcüğüıı iki biçimini de aynı anlamda, yani 'kendini adama',.e 'aşk.' anlamında kullanmışlardır. Bkz: Ibn Manzur. Lis:uı el- ':ınıb (Beyrut, 1987), Cilı. 15, ss

3 4 ABDÜLAZİZ S.1\CHEDİNA seçilen Hz. Ali'nin vesayeti (yürütücü görevi)dir. Hz. Peygamber 632'de öldükten sonra Hz. Ali'nin İmamlığını kabul eden Şiilik, Hz. Ali'nin Allah ve Hz. Muhammed karşısındaki konumunu kavrayış farkianna göre değişik mezheplere ayrılır. Söz konusu mezhepler bu açıdan, Hz. Ali'ye İslam inancının Allah ya da Hz. Peygamber'e atfettiği nitelikleri atfeden ve bundan ötürü de kendilerini İslam inancının dışında konurolayan aşın uçtaki gulat gnıplarından Tevhid (Allah'ın birliği) ilkesini ve İslam'ın peygamberi olarak Hz. Muhammed'i benimseyen, ama Hz. Ali'yi, Peygamber öyle gösterdiği için (n.ass) peygamberin halefi olarak kabul eden ılımlı gruplara kadar değişen bir yelpazede yer alır. İslam 'ın doğuşundan hemen sonraki yüzyıllarda ortaya çıkan gulac mezheplerinin çoğu bugün yok olmuştur. Günümüzde batı İran'da bulunan Ali-ilahi'ler ve Suriye'deki Nusayriler gulatın alt mezhepleri olarak kabul edilebilir. Ilımlı Şii mezhepleri arasında en kalabalık grup ise İmamiyye-i İsna Aşeriyye'dir (Oniki imarncı Şiller) ki, İranlılar, Irak'ın büyük çoğunluğu, Lübnan, Hindistan, Pakistan, Suriye, Bahreyn ve Kuveyt'teki önemli azınlıklar bu gruba aittir. Aslında Şii terimi yalnızca oniki Oniki imarncı Şiiler için kullanılır. Bu bölüm Oniki imarncı Şiiler'in Şii kaynaklarında kaydedilen dini inançlarına ayrılmıştır. Hz. Ali'nin Veli ve Vasi olarak dini konumunu değerlendirebilmek için ağırlıklı olarak Oniki imarncı Silliğin kelam ve.6kıh eserleıine bağlı kaldım. Hz. Ali'nin kişiliğiyle ilgili yaygın hikaye ve efsaneleri bu yazıya katınadı m. Ancak, Hz. Ali'nin dinsef ve hukuksal statüsünü ayrıntılandırmak için, tanınmış Şii hukukçular tarafından derlenmiş dua kitaplannda ya da hukuk eserlerinde yer alanibadete ilişkin malzemeye başvurdum 2 Ali Bin Ebi Tilib'in Vılayeti Oniki İmamcı Şiilikte en temel doktrin, Hz. Ali'nin Vilayetine olan inançtır. Vilayetin anlamını anlayabilmek için İslam tarihinde bu kavramın kökenini belirleyen en önemli olay bağlarnındaki anlamlarını araştıracağız. Aşağıda alıntılayacağımız hikaye el-emini el-necefi'nin, el-gadir fi'l-kitab 2 Şü hukuku ve ilahiyannda el-sultan el-:ıdil ka\taını üzerine yaptığım önceki çalışmamda, Şü İmamlannın Vılayec ka\nmııuıı nasıl e\ti.mleştiğini, bu ka\tıımın. Şü hukukçuların son yüıeui yıl içinde yaptıklan yonımlarla \'e Vılayec el-fııkılı ( hukukçuların yönetimi} adlı hukuki doktriııle nasıl sona erdiğini ele almışom. Bkz: Abdülaıiz Abdülhüseyin Sachedina, Thejust Ruler in Shi'ice Islam: Tbe Compreheıısiı e Auclıority of che ]urist in İmamile jurisprudence [Şü İs H\m'da Adil Hükümdar: İmamlık Hukukunda Hukukçunun Kapsamlı Otoritesi] (Oxford University Press. 1988}.

4 ONiKi İMAMCI Şii inancındaali BİN EBİ TALİB 5 ve's-siinne ve'l-edeb üzerine yazdığı kapsamlı eserdendir. Söz konusu kitapta Sünni ve Şii uzmanlarca derlenı:niş çok sayıda birinci el kaynak özenle aktarı lmıştır. Aşağıdaki bölüm, Peygamber'in Hz. Ali'nin vilayeıiyle ilgili ünlü hadisini halka duyurduğu bağlaını ortaya koymaktadır. Hikaye şöyledir: Peygamber hac hazırlıklarını tamamlayıp bu Veda Haccında kendisine eşlik eden kalabalık mü'min topluluğuyla Medine'ye doğru yola çıktı. Medinelilerin, Mısırlıların ve Iraklıların yolunun kesiştiği Cu'fa'daki Ga.dirih::.!.!i_a vardı. Hicret'in 18. yılı, günlerden Perşembe'ydi. Melek Cebrail Allah'ın vahyini indirdi. Şöyle deniyordu: "Ey Elçi! Allah 'ın sana yolladığın_ı onlara i/et." (5:71) Allah, Hz Peygamber'e Hz. Ali'yi mü'minlere tanıtıp Ali'nin Vilayetiyle ilgili valıyi açıklaması ve herkesin buna itaat etmesi gerektiğini buyuruyordu. Önden iidenler Cu'fa yakınlarına varmışlardı. Allah'ın Peygamberi öndekilerin orada durdurulmasını emre~ti. Onların birbirine yakın beş akasya ağacının altına oturmalarını yasakladı. Öğlen ezanı okunduğunda kendisi ağaçlara doğru ilerledi ve oradakilerin önünde namaz kıldı. Namazını bitirdiğinde develerin eğerleri üzerinde oturanlara bir konuşma yaptı. Sesini yükseltip herkesin işiınıesini sağladı, şöyle diyordu: Ey mii'minler, Bağışlayan ve Herşeyi Bilen Y-ı.radan, bir peygamberin selefinin ancak yarı yaşına kadar yaşadığını, benim de çağnimak üzere olduğumu bana iletti. Ben de bıı çağnya cevap verdim. Ahirette hesap vereceğim, sizler de hesap vereceksiniz, ne diyeceksiniz? "Bizler şahidiz ki, sen Allah'ın söztinü açık/adın, öğüt verdin, çabam esirgem edin. Allah da seni mükafadandiı-sm!" Peygamber dedi ki: Allah'tan başka Tanrı olmadığına, Muhammed'in O'nun hizmetkarı ve elçisi olduğuna şehadet getirmez misiniz? O'nun Cenneti gerçektir, Cehennemin ateşi, ölıim gerçektir, öyle bir an gelecektir ki, Allah mezardakileri diriltecektir. Bunlara şehadet getirmez misiniz? "Evet" dediler, "biz bunlara şah i diz." Sonra Peygamber dedi ki "Ey Al/ahım. Sen bıına şahitsin" ve şöyle devam etti: "Ey insanlar! İşitiyor musunuz?" Dediler ki: "Evet." O da dedi ki: "Havzaya (el Havda) kadar öniinıizden gideceğim, sizler de benimle orada bulıışacaksınız_. Benden sonra iki hazineye ( es-sakalayn) sahip çıkmaya bakın" Kalabalığın içinden birisi şöyle seslendi: "Nedir o iki hazine, ey Allah'ın Elçisi?" Peygamber de şöyle yanıtladı: "Hazinelerden büyük olanı (el-saklü'l-ekber) Allah'ın I\.i.tabı'dır, bir ucu Allalı 'ın elindedir, öteki ucuysa sizlerin elinde. Eğer ona

5 6 ABDÜLAZİZ SACHEDİNA tunmursanız, doğru yoldan sapmazsmız. Küçıik Hazineyse (el-saklıi'j asgar) benim ailem (ıu-aô, ehli beyô).ve Herşeyi Bilen Y-ınıdan bana, benimle Ha ı'za'da yeniden biraraya gelene kadar birbirleıiııden aynlmayacaklarını söyledi-allalı'tan onlar için bıınu diledim. Siz de onlaıın öniine geçmeyin ki, kaybolmayasmız. Onların gerisinde de kalmayın ki, yitip gitnıeyesiniz" Sonrn Ali'nin elini tuttn ve koltukaltlarımn beyazı gön"inene kadar yukarı kaldırdı, herkes O'nu tanıdı. Peygamber şöyle dedi: "Ey ahali, mü 'min/erin göziinde kendilerinden daha değeı-ii (evla) olan kimdir?" ''Al/alı ve O'nun Elçisi dalıa iyi bilir" dediler. Peygamber dedi ki: ' 'Al/alı benim efendim, ben de mti 'minlerin efendisiyim, on/ann gözlinde onlardan daha değerliyim. Beni efendisi bilen, Ali)'İ efendisi bilsin." Bunu üç kere!_!f3nbeliler'in İnıarnı Ahmed'e (b.hanbel} göreyse dört ~re tekrarladı. İmam Ali'nin ViJayetiyle ilgili Gadirihum'daki açıklama Peygamber'in yaşammın son yılında (Hicret'in onuncu yılında, 632'de) yapılmışo. O günden bu yana tam 14 yüzyıl geçti; Vilayet konusu üzerine gerek Vilayet taraftarlan gerekse de karşıtlan taı afından yazılmış kitap ve inceleme yazılarının sayısına bakınca, Gadiril~m~a yapılan açıklamanın J:;larn'ın siyasi-dini tarihinin gidişaonı b~ü::.l.!:}.'en en önemli ~l~d_c:rı _?i_! i ~ldu:~ anj~ıl~~~r. İslam 'ın erken dönem tarihine ilişkin vardıkları sonuçlarda genellikle Sünni kaynaklan izleyen Sünni ya da B aolı akademisyenler tarafından bu olayın tarihselliğiyle ilgili ortaya atılan bütün soı ularda, Gadirihuın'un genel olarak Müslümanlar arasındaki İslami önderliğin (İmamet) kavramlaşunlnıası üzerindeki etkileri gözden kaçınlınışur. Cu'fa olayı, insan toplumunun, uğnına yaranidığı nihai hedefe ulaşmak için izlemesi gereken yol konusunda Kur'an'da yazılı olanları açımlamışur. Kur'an bütünlüğü içinde incelendiğinde, toplumdaki dini önderlik (İmamet) meselesini doğrudan etkileyen, aşağıda ele alınacak olan şu genel görüş ortaya çıkar. Önc.elikle, Kur'an'da, İslam'ın yeni bir din olmayıp insanlık tarihi boyunca Hz. İbrahim, Hz.. Musa, Hz. İsa ve sonuncusu Hz. Muhammed olmak üzere Alial1'ın görevlendirdiği başka peygamberlerin önderliğinde insanlara bildirilen ruharn ve dünyevi emirlerin nihai biçimi olduğu defalarca belirtilir. Öyleyse, Peygamber, insanlığa rehberlik edecek ilahi emirleri ortaya koyan ilahi vahyin ta.'lıyıcısıdır. Bu rehberlik, inananların gündelik iş lerini örgütleyip kamu düzenini yürütebilecekleri bir dizi yasa ve kural oluşturarak sosyal örgütlenmenin temelini atar. Dolayısıyla ilahi rehberlik, bir yandan in-

6 ON İKİ İl\IL.U'v!CI Şİİ inancinda ALİ BİN EBİ T ALiB 7 sanla Tanrı, öte yandan Müslüman olsun ya da olmasın bütün insanlar ve bütün varlıklar arasındaki ilişkileıin temelini oluşturur. Dahası, ilahi rehberlik, insan aklının Müslüman cemaati örgüdemek ve gerek bireyler arasındaki gerekse de birey ile ilahi buyrukların temel unsurlarını uygulamaya geçiren kamu düzeni arasındaki çanşmalan çözme yollan önermek için a}'tınulı kurallar çıkarsayabileceği rasyonel ilkeler de içerir. Değinilmesi gereken bir başka nokta da şudur: Herhangi bir başka hukuki sosyo-politik sistemin aksine, İslami vahiy açıkça bu dünyayla öteki ara:. sındaki organik ilişkiye dayalı bütünlüklü bir yaşam kavramına işaret eder. Kamu düzeninin ve bireyin idare edilmesi işlerini, insan yaşamının bütün alanlannda dünyevi ve ilahi kaygıları ayrılmaz bir bütün haline getirmek suretiyle düzenler. Bu ayrılmaz bütünde, insanlararası ilişkileri ve insanla yaradanı arasındaki ilişkileri yöneten ilaili iradedir~. Kur'an, in.sanın Herşeyi Bilen ve Herşeye Kadir Olan Yaradan'a ilişkin bilgisini önsel bir bilgi olarak görmektedir; insana yaradılışından böyle biır fıtrat verilmiştir, eğer insan ilal1i rehberin sesine kulak verirse selamete (el-felah) erecektir 1 Kur'an'ın ilal1i rehberliğe bakışına ilişkin bu temel düşünceler, adalet ve eşitliğin ilahi ölçeği olan Şeriat hükümleri ile Müslüman cemaati, yeryüzünde, önceden belirlenmiş ahlaki bir düzen oluşturma hedefıne yönlendinnels. için kendisine verilmiş ilahi otoriteyi kullanacak olan Önder (İmam) arasındaki ilişkileıi açıklamaktadır. Şeriat hükümleri ve Allah tarafından belirlenmiş önder insanlığ1n, İslami vahyin evrensel bağlaını içinde insanın konumuna varoluşsal anlam katan ruhani değerlere dayalı, otoritesel bir rehberliğe olan il1tiyacını karşılamaktadır. Kur'an'da denildiğigibi selamete (el felah) ermek isi!ul~hi kuı~all~la All_~-t~E~~)5İan atanmıs otoritenin birbirine sıkı sıkıva bağlı olm<! ~- g~!~~!f; bu duıumda insan etkinliğinin dünyevi ve rtıhani alanlannın birbirinden ayrı tutulması gerektiğine ilişkin görüş reddedilmiş olur. Dahası, ilahi rehberlikle İslami dünya düzeninin oluşturulması arasındaki sıkı biraradalığına yol açmıştır. bağlantı, sonuçta, dinsel ve politik olanın kaçınılmaz :ı Abdül Hüseyin Ahmetel-Anıini el-necefi, el-gh;ıdir fi el-kit;ıb ve el-sıinnet ve el-;ıd;ıb (Beyrut, 1967), Cilt. 1, ss ve ic;i!ıde alıntılanan bütün Sünni ve Şii kaynaklar. l İns:ınlığa rehberlik bahşetmekteki il;ılu am;ıcl betfrttnek için.k"iırnn'aasıklıkla kullawlan bu kelimenin. yani el fel:ıh'ın anlamı budur. Genellikle refah olarak çevrilen 'felah', ilahi rehberliğe göre davrananlar için bu dünyada,.e ahirette kurtuluş anlamına gelir.

7 8 ABDÜLAZİZ SACHEDİNA Vilayet meselesinin tamamına ve bunun ilahi planı geliştirmek ve Allah'ın dinini yaymaya yönelik önderlik (İmamet} bakımından doğurduğu sonuçlara, İslam'ın yeryüzünde ahlaki açıdan adil bir düzen yaratma vaadi açısından bakılmalıdır. Bundan da önemlisi, İmam Ali'nin Vilayetine olan inanç, Peygamber'in yakınları arasında ilk Şülerin çek,irdeğini oluşturan, Hz. Ali'ye bağlı bir grubun doğmasına da neden olmuştur. İmam Ali'nin bu ilk takipçileri, Müslümanlar arasında varolan hoşnutsuzluğun bir göstergesidir. Yani, bu dönemde Müslümanlar arasında varolan Ali b. Ebi Talib ve onun soyundan gelenlerin hakkı olan bir konumu zorla ele geçirdiklerine inandıkları kişilerin egemenliğini kabul etmeyi ve meşru sayınayı reddetme eğilimi, Hz. Ali'nin Vilayetine beslenen inanç biçiminde kendini göstermiştir. Bu dönemde, halifenin elinde bulunan politik güç, bu kötüye gidişi hjzlandırmış, bu da devrimlere, isyanlara, tartışma ve müzakerelere yol açmıştır. Bu durum II.-VIIT. yüzyılda ortaya çıkan ilk İslami fıkıh" literatüründe ele alınmıştır. Bu dönemdeki fıkıh eserlerinde, İslami hukuk uygulamalannın çeşitli yönleriyle ilk Müslüman hizipleşmelerinin doktrinel vurgulan biraraya getiriliyordu. Dolayısıyla, hukukla ilgili ilk çalışmalarda düşünceler ortaya konulurken, belirli hukuki ya da politik baskıların farklı hiziplerce benimsenen farklı dini liderlerin meşıuiyetini etkileyip etkilemediği göz önünde bulunduruluyordu. Başka bir deyişle, bir liderin meşruiyeti, onun İslami uygulamalann otoriteye dayandınlması için meşru bir dini selef olarak kullanılmasını sağlıyordu. Böylece belli bir yönetim Kur'an'da yer alan açık kanıtlarakarşı g~lse bile,jılk İslam bilginlerinin genel görüşü, iktidardaki otoritenin korunması ve meşrulaştınlması doğrultusundaydı/ Bu görüş el-mesalihıı '1- iimme (Müslüman cemaatin genel huzuru) başlığı altında haklılaşorılıyordu.. Şii taıihi boyunca en önemli sorun İmanı Ali'nin Vilayetinin kabulünün önemli bir sonucu olarak doğru rehberliğe ulaşma sorunu olmuştur. İmamlann, İmam Ali ve Hasan'ın halifelik yaptığı kısa dönemler hariç, siyasi güce sahip olmamalanna ve de facto yönetimlerin egemenliği altında yaşarnalarına karşın Şiiler için cemaatin bir rehberi hep oln:ıuştu. Vilayet sahibi ol- 5 Fıkıh ilk kuuıııulmay;ı bıışladığında yalıuzca hukukla sınırlı değildi. Peygamberin ölümünden soıırıı otorite sorunu d;ı d;ıhil temel İslami inançlarla bağlan oh imıın ve doktrin sorunları m d;ı ele alıyordu. Fıkılı yazımındııki bu ilk yönelimler, VI. XII.-XIII. yüzyıllarda yazılmış ve İslam'ın temel ilkeleriyle başlay;ın pek çok fıkıh kitabından anlaşıldığı üzere çok dııha sonraları dıı devam etti. Bkz. Encydopaedi;ı of Islam 2. Basım'da "Fikh" maddesi; ve Tbejıısı Rııler in Slıi'ite Islam [Şü İslam'da Adil Hükümdar] adlı çalışıma mm giriş bölümü, ss. 3-4.

8 ONİKİ İMAMCl şii inancinda ALİ BİN EBİ TALiB 9 mak, (siyasi ~ücü olmamasına karşın imarnın cemaatinden itaat beklerneye 1 hakkı vardı) Imarnın ilahi vahyi güvenilir biçimde yorumlayarak dini önderlik edebilme gücünde olması demekti. İmaının yorum ve ayrıntılı çalışmayla verdiği kararlar, mü'minler üzerinde bağlayıcıydı. İlahi vahiy üzerine İmam tarafından yapılan yorum, salt İmam Allah'ın Velisi olduğu için, halkın her zaman ihtiyaç duyduğu doğru rehberlik olarak görülüyordu. Dahası, Oniki imarncı Şiiliğin iki doktı ini üzerinde yükselen üstyapıyı dinbilim seı açıdan haklılaştıran, ilahi rehberlik kavramıydı. Bu iki doktıinden birincisi Allah'ın adaleti, ötekiyse Allah'ın iradesini insanlığa bil dirrnek için günaha ve yanlışa S<P.ılmadan İnıamın ~n edilmesiydi. İlah i adaleteö~~aiiah'ın insanlık için en iyisini yaptığına olan inançtı; ilahi hakikatperestliğe olan inançsa, Allah'ın vaadinin yerine getirileceğine dair güven yaratıyordu. Allah'ın vaad ettiğini yerine getirdiğinin kanıtı, insanlığı ideal bir kamu düzenine doğru yönlendirecek olan iki ilahi kurum, peygamberlik (niibüwet) ve İmamlık (Vilayet) kurumlarıydı. Onikinci İmam'ın kendini gizlernesiyle İmamların açık önderliğinin sona ermesi ve ceıuaatin süren rehberlik ihtiyacının yarattığı ikilem karşısında Şii önderler Kur'an'ı titizlikle inceleyerek İslami vahyin dinbilimsel ve hukuki içeriğini araştırdılar ve İmarolann öğretilerini ayıı.ntılandırıp geliştirdiler; bu araşormalarda akıl yerisine büyük önem verilmişti. 'İslfun'ın temel ilkelerinin ortaya konuluştında akla verilen önem, Oniki imarncı Şiiliğin akılcı öğretileriyle uyumluydu. Şiilik öğretilerinde akıl, vahyin iki kaynağı olan Kur'an ve Sünnet' e göre öncelik taşıyordu. Bu, vahyin tümden kapsayıcı olmadığı anlamına gelmemelidir. Ne var ki, vahyin kapsayıcılığını, onu yorumlamaya girişerek ve mü'minlerin bilmesi gereken tüm ilkeleri keşfederek kabul eden yine akıldı. Ayrıca, ilahi bilginin bahşedildiği otorite kendini gizlediğine göre, vahyin akıl yoluyla yorumlanmasına duyulan ihtiyaç dal1a da artmıştı. Her durumda, val1yi akılcı biçimde yorumlayarak cemaati yönlendirme sorumluluğunu alabilmek için ilahi kaynağın balışettiği bir otorite gerekliydi, yani ViHiyeti üstlenebilmek için Gadiıihum' da başlatılan sürece benzer bir tür tayin gerekiyordu ki, Müslümanlara İslami vahye dayalı doğru rehberliğin güvencesi sağlanabilsin. Açıkça görülüyor ki, ancak böyle güvenilir bir kişi Peygamber'in haklı halefi olarak İmama geçen otoritenin sahibi olabilirdi. Üstelik, yalnızca (rasyonel hukuki koşullara bağlı olarak itaat isteme hakkını saklı tutan) Vilayetin tayini ve siyasi gücün (itaate zorlayabilecek olan kudret ya da salta.naan) üstlenilmesi sayesinde yeryüzünde İslami vahyin vaad ettiği gibi adalet ve eşitliğin egemenliği kurulabil irdi.

9 lo ABDÜLAZİZ SACHEDİNA Yukarıda ele alınanların ışığında Gadirihum olayının İsla.m içindeki merkezi konumu açıklık kazanmaktadır. Peygamber'in bu olay vesilesiyle yaptığı tebliğ, Ali bin Ebi Talib'in Vil<iyeliyle ortaya çıkan ideal önderlik ile Allah'ın yeryüzündeki hedeflerini bastırmak için insanlarca talip olu:ı?-an fiili önderlik arasında bir gerilim doğruasma yol açmış~r. Gadirihum'da tebliğ edilen Vilayelin geçerliliğinin kabulü bir anlamda insanlığa yapılan ilahi vaade olan inancın ölçütü haline gelmiştir. Dolayısıyla, ilahi tasarıyı geliştirmek ve Allal1'ın dinini yaymak için gereken önderliğe ilişkin bütün dini meseleye, İslam dininin meşru yollardan Vilayece sallip bir önderin egemenliğinde yeryüzünde ahlaki açıdan adil bir düzenin yaratılacağına ilişkin vaadi açısından bakılmalıdır. İmam et ve \1j}ayeli elinde bulu:ııdurma arasındaki ilişki dolayısıyladır ki önderlik, Vilayedn ilahi bir tayin olarak hak eden kişiye verilmediği zaman ideal bir kamu düzeninden söz etmek olanaksızlaşır. Oniki imarncı Şiilikte, ilahi adalet ölçeğine dayalı ideal kamu düzeninin kurulabilmesinin önkoşulu olarak Vilayet kavı-amının öncelikli bir yer edinınesi bundandır. Gene de Oniki imarncı dinbilimciler için, Vilayet doktrininin Kur'an'daki kökenierinin güvence altına alınması: bu kavramın insani görevler (el-teklif el-şer'i), yani bu dünya ve ahirette selamete u laşmak için gerekli koşulların yerine getirilmesi nosyonuyla bağlantılandınlması önem taşıyordu. İslam'da dinbilim ve hukuk arasındaki bağlantı Vilayet (kutsal güç adına itaat isteyen otorite} ve şeriat (ideal kamu düzenine ilişkin al1laki vizyon) arasındaki ilişkiye yansımıştır ve bu ikisi ayrılmaz bir bütündür. Şeriat, insanın mükeınmelleşmesini sağlamak amacıyla ilahi güç tarafından konulmuş kuralların uygulanmasını garanti altına almak için Peygamber tarafın - ' dan yetki sahibi kılınmış birinin Vilayetini gerekli görür. Bu anlamda Vilaye; insanlık için Allah'ın iradesini yürütmeyi üstlenecek bir vasinin görevlendirilmesi süreci olan t'esayet suretiyle İmam e eya da saltamıt olmak zonındadır. Hz. Ali'nin Peygamber'in vasisi olara~ görevlendirilmesi, Allah'ın iradesinin insanlık adına gerçekleştiıilmesi olarak görülmüştür. Vesayet'in etkileri Ali bin Ebi Talib'e Şii dini literatüründe sayısız sıfat a.tfedilmiştir. Bu niteliklerin kimi sadece berimlernedir ve Hz. Ali'nin Şii dinbilimi ve geleneğindeki konumuna işaret eder. Öteki nitelikler daha az bilinen, daha kapalı ve zor anlaşılır türdendir ve Hz. Ali'nin Hz. Muhammed'in t'asisi olarak Allah'ın sırlarına vakıf olduğuna işaret eder. Şii şehadeti üç temel ilkeden oluşur. Bunlardan ilk ikisi, yani Allah'ın birliğine ve Hz. Muhammed'in O'nun

10 ON İKİ İMAıYI ÇI Şii inancinda ALİ BİN EBİ T Aı..İB ll peygamberi olduğuna olan inancın dile getirilişi, Sünni kelime-i şehadetiyle orta.knr. Şiiler bir üçüncü ilkeyi, yani Hz. Ali'nin Allah'ın Velisi ve Peygamber'in vasisi olduğu ilkesini bunlara ilave ederler. Dolayıs ıyla, Oniki imarncı Şiilikte kelime-i şehadet şöyledir: Şal1idim ki, Allall 'tan başka c.ann yoktur, Muhammed Allall 'ın kulu ve elçisi dir, Ali Allah 'ın Velfsi ve Allah 'ın elçisinin vasisi dir. ~u üçüncü ilke şu anlama gelir: Hz. Ali, mü'minleri dünyevi ve ilahi konularda yönlendiıme konusunda Hz. Muhammed'in halefidir. Allah'ın elçisi (nebi-resııl) olması dışında bu haletin peygamberin dengi olmasını ve hatasız (masum) olmasını sağlayacak olan Allah'ur; yani bu ha[efi seçmek Allah 'ın işidir. Vilayet ve vesayete ilişkin bu ilke ve bunun tevhid ve nübüwet ilkelerinin kabulüyle olan bağlannsı, Kur'an'ın aşağıdaki ayetine Şii hukukçuların getirdiği yorumla onaylanır: Sizin dgg~~nuz ancak Allah ve O'nun elçisi ve iman edenlerdir; secdeye' ı'al"ıp namaz kılanlarla zekat verenlerdir. (5:60) Bu alimler, yukanda "iman edenler" sözünün Hz. Ali'ye atıfta bulunduğunu ve dolayısıyla "sizin dostunuz" öznesinin üç varlığı temsil ettiğini savunurlar: Allah, Muhammed ve AJiG_ Günümüzde Şii alimler, müezzinlerin tüm Şii aleminde seslendirdiği bu üç ilkeli şehadeti otoritenin tartışmasız kanıtı kabul ederken; Şii huhukukundaki yasal hükümlerin kaynağı olan Oniki imarncı geleneğin herkesçe kabul edilen dört temel klasik eserin dk. bu üç ilkeli şehadete rastlanmaz. Söz konusu dört eserden Men la yahdurııhu el-fakih'in 8 yazarı, başlıca Oniki imarncı muhaddislerden-ibn Babaveyh (ö. 381/991), Şiiler'i Sünniler'den ayıran bu farkı şiddetle kınar. Ayrıca, Şii hukuk geleneğinin temeli olan bu dört klasik eser; ne ezand<!- ne de namaz dualannda, şehadeti, Sünniler'in kullandığından farklı aktarmışur. İmami geleneğin ilk eserlerinden olan el Ka.ti'de, El-Kuleyni (ö. 329/941), Hz. Ali'nin Vilayecine/ıresayeline olan inancı imanın şartlarından biri olarak koymakla kalmaz, bunun teırhid ve ti All am e el-hilli, Hasan b. Yusuf, Minhiic el-kacima li ma 'rifet el-imiima, (Lito. Tahran, 1296/1878). ss Bunlar (1) ei-kulayni tarafından yazılan el-kiifi fi"ilm el~in; (2)!bo Babaveyh tarafından yazılan Men la rahduruh el-fakih; (3) Talıdib el-ahkam; \'e (4) Tusi tarafından yazılan el-istibsar fi ma iklıtalafa min el-ekber. Bu kitaplarla ilgili daha fazla ayrıntı için bkz.: The ]use Ruler in Slıi"icc Jşlıım [Şii İşlaın ' dıt AdiJ Hükümdar), Bölüm 2. 8 Ibn Babaveyh, Muhammed b. "Ali, Men la yahdurub el-fakıh (Necef, 1378/1958), Cilt. 1. s.59

11 12 ABDÜU\ZİZ SACHEDİNA niibüırvete şehadetten sonra en önemli kabul olduğunu savunur. Beşinci İmam Muhammed el-bakır (ö. 113/731-32) otorite ile ilgili bir hadisinde şöyle demiştir: "İslam beş temel üzerine kurulmuştur: namaz kılmak, zekat vermek, oruç tutmak, hacca gitmek ve ~t. En önemlisi Vılayetdr. Fakat insanlar diğer dördünü uygularken, bunu, yani Vilayeti ihmal etmişlerdir" 9 El-Kafi'de yer alan bir başka hadiste, aluncı İmam Cafer el-sadık (ö. 148/765) İslam'ın temel öğretilerini şöyle özetler: Cafer el-sadık'a İslam'ın da}'anaklan, iıısanın bilmeden edemeyeceği, bilmediği takdirde dinsiz sayılacağı, dolayısıyla da bilmediği takdirde Allah tarafindan reddedi/eceği temel ilkelerle ilgili bir soru soruldu. Cafer el-sadık şöyle cevap vercli: "Allah'c.an başka tann olmadığına şehadet etmek, Hz. Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğuna İnanmak, AllaJı'ın Hz. Muhammed'e teslim ettiği gerçeği kabul etmek, miilkiyecten doğan vergi yaııi zekat, ve Rahmaıı ve Ralıim olan Allah 'ın emrettiği Vıliiyec, yani Hz. Muhammed'in soyumın Vi/ayeti. ~o Şiiler ~ında Hz. Ali'nin t'ilayerini kapsayan şehadetin evrimi, Şii hu { kukçulann ikilemini ortaya koyar. Şiiler, resmi olarak, Hz. Muhammed'in, peygamberlerin mührü olduğu, getirdiği mesajın da her açıdan eksiksiz ve \ mükemmel olduğu şeklindeki Kur'an öğretisini kabul eder. Diğer yandan Vi- '\ - layec/~~xet öğ!_~s_i, m_ç_~n b_9!l!lı.!ıadan ~~~nması için ilahi rehber~!_ğin 1 Peygamber'den sonra yanılm~_!l!: aiel_ar -~~-ı_tasıyla_~~i ge~ektiği i~~n ~orunlu kı~ş.!:!!. İmamlık öğretisi, Peygamber'in, cemaatin öğretmeni ve yol göstericisi konumunu muhafaza ederek, Kur'an'ın öğretilerinin mükemmel olduğu ama yine de korunması gerektiği ikilemine bir çözüm olmuştur. Vilayec,.Hz. Ali'nin ve O'nun soyundan gelen onbir İmam'ın, vesiiyet \ (Peygamber'in dileğini yerine getirecek kişinin uygun biçimde belirlenmesi) isayesinde Peygamber'in bilgisinin ve şaşmaz dini-ahlaki otoritesinin gerçek j mirasçılan olarak kabul edilmesini sağlayarak, ilahi rehberliği sürekli kılacak / dinbilimsel bir temel oluşturmuştur. Kur'an'da "Emanet" ve Vılayet Şimdi de, Şü tefsircilerin, Gadirihum olayının ardından gelişen ideolojik kabullerin etkisi alunda kaldığını akıldan çıkarmaksızın, Şii dinbilimcilerin 9 Kulayni, Muhammed b. Yakup, el-usul min ei-k.mi (Tahran, 1392/1972), Cilt. 2, s lbid.

12 ON İKİ İMAM C! Şİİ inancinda ALİ BİN EBi TALİB 13 Vilayel'i k~ıtlamak için Kur'an'dan ayetleri yorumlamak suretiyle ortaya koydukları argümanları inceleyelim. Peygamber'in Hz. Ali'yi halefi tayin ettiği "Beni efendisi bilen, Ali'yi efendisi bilsin" açıklaması, yapısal anlamına işaret eden durumsal kanıtlara rağmen, Peygamber'in ölümü sonrasında cemaatin önderliği için yapılan mücadelenin içine sıkışıp kalmışur. Arapça VLY kökünden türemiş "otorite veya iktidar sahibi olma" anlamına gelen mel'la anahtar sözcüği,! ile fiilden türer:!!! _isim olan Vi!.B.y.J:.L cemaat içiqpe farklı siyasi ve di~bilimsel a~mlara ~ensup gelenekçiler tarfından alınıp kullanılmışur. Bu bölümde, Şii tefsircilerin ana öğretisi olan Vilayeti. Ali bin Ebi Talib'le ve diğer İmamlarla bağlanutarı açısından ele alacağım. Kur'an'da Vilayet aslında İslami vahyin ahlaki vizyonuyla bağlanuh olarak yer alır. Bu açıdan Vilayet, yasal ve alılaki otoritenin kendisidir; ona sahip olan kişi,.bu otorite sayesinde, alılaki vizyonu yerine getirebilmek için çevresinden itaat bekleyecektir. Vilayet aynı şekilde temel bir sorun olan saltanat ile de doğrudan bağlanulıdır. Saltanac, yasal ve ahlaki otoriteyi, itaat bekleyerek uygulamakur. İslami valıiy, ahlaki bir düzen kurulmasını, İslfunı kabul etmek gibi al1laki bir meydan okumaya karşı insanın verdiği kişisel yanıda bağdaşurır. Kişinin kendini Allah'a adaması, adil bir düzen kurma çabasına kaulmayı kabul etmesi, hem maddi hem manevi yaşanusıyla inancını ve imanını cisimleştinnesi demektir. Kur'an'a göre insanın kendi refahı ve içinde yaşadığı topluluğun refahı için çabalaması Allalı'ın emanetini yüreklilikle kabul etmesinin bir sonucudur: "Şüphesiz biz emaneti göklere, yere v~ dağlara teklif ettik de onlar onu yüklenmek istemediler, ondan çekindiler. Onu insan yüklendi. Çünkü o çok zalimdir, çok cahildir" [33:72] Şeyh Tusi, el-mesiiil el-hayriyyat 11 adlı eserinde emaneıi teklif(allah'ın insanoğluna buyurduğu dini-ahlaki zorunluluk) ile açıklar ve Şiiler için emiillet ile Vilayeti11 aynı şey olduğunu aktarır. Bununla birlikte ceklif genel anlamda Viiiiyetİn kimde olduğu bilgisini de içerdiğinden, emiillet ile Viiayeti ayııı kabul etmenin gereksiz olduğunu savunur Şeyh Tusi; Kur'an tefsirinde de, emiiııeti, Allah'ın buyruğu, insanoğlunun yerine getirmesi gereken bir akit olarak izah eder 1 ı. Şeyh Tusi, emiilleti üstlenen insanın iradesi ve sorumluluğu bağlamında pek çok dini imalar içeren emiillet ayetini yorumla- 11 Muhammed b. el-hasıın el-tüsi, e/-mesa'il e/-lıııyriyyat (Necef, 1969), ss ~ Tüsi, Tefsir el-tiby;ın (Necef, 1957). 8/368).

13 14 ABDÜLAZİZ SACHEDİNA manın ne kadar zor olduğunu göstermek için kendisinden önce yaşamış merciierden alınolar yapar 13. Bununla birlikte, Şeyh Tusi'nin el-mesiül el Hayriyat eserinde aktardığına göre, erken dönem geleneğinde emanec_ayeti Imam Ali bin Ebi HJib'in Vil~eri iltilişkilen.dicileı:e.k_:yorun:.ı.j~ı1jl1.9f Allame Tabataba'i'nin ayetle ilgili ayrınuh tefsiri, Sünni alimierinkiler de dahil, bu ayet üzerine yapılmış önceki tüm çalışmalann bir özeti sayılabilir ve bu konudaki yorumu Vilayet ile ilgili erken dönem geleneğinin yorumlan ışığında şekillenmiştir. Allame Tabataba'i'ye göre emanet, Allah'ın bütün varlıklara balışettiği el-vilayet el-ilıihiyye'dir 14 (ilahi egemenlik). Bu varlıklar arasında, sadece, emaneri üstlenmiş yegane varlık olan insanoğlu mükemmelliğe ulaşınaya ve etrafını mükemmeleştirmeye muktedirdir. Ayetin tefsirindeki asıl soruna gelelim. Eğer insanoğlu, Allah'ın yaratoklan arasında emiineri üstlenmiş yegane varlıksa, neden ona "zalim" ve "calül" densin? Tabataba'i'nin, İmamlık ilahiyannın ana doktrinlerine dayanarak yapağı yoruma göre, Vilayet manasındaki emanet, onu korumak gibi ağır bir yükümlülüğün alana girmeyi kabul enniş olan insanlığa bahşedilmiş bir lütufrur. Sadece insanoğlu, emaneti üstlenmekten, bu yükün alana girmekten ve bunun sonucunda kendisine "zalim" Ye "cahil" denmesinden korkmaz, çünkü bunun teı:si de, yani "adil" ve "alim" olabilme yetisi de sadece insana özgüdür. Aslında "zulüm" ve "cehalel", insanoğlunun el-vilayet ej-ilalıiyye'yi kabul ederek üstesinden gelmeyi taahhüt ettiği başlıca kötülüklerdir, bu da Allah'ın, mükemmellikten uzak olduğunu bildiği halde insanoğlunun bu sorumluluğu kabul ennesine niçin izin verdiğini göstermektedir. Vilayerin kabulü, bunların ötesinde, insanoğlunun kendi yaptıklannın sorumluluğunu üstlenmesini ve yeryüzündeki tüm diğer varlıklardan üstün olmasını sağlar. İnsanoğlunun yeryüzünü, kendi emsalsiz dini anlayışı sakmasını sağlayan da el-vilayet el-il<i.hiyye'dir. doğrultusunda düzene Bunu!'lla birlikte Vilayet, insanoğluna, ilahi rehberliğin çağrısına kulak verip, "zulmü" ve "cehaleti" aşması gerektiği yönünde bir uyanyla verilmiştir. Kur'an'a göre insanlar, yaratılış amaçlarının farkına varıp kendi akıllanyla bu amacı hayata geçirme iradesini göstei mek için gereken bilgiye doğuştan sahiptir. Kendi eylemlerini yargılama ve selamete giden yolu seçebilme yerisini ilal 1 i rehberiilde bulmalan beklenir. Ama bu, ruhani ve ahlaki olgunluk ge- 13 Aynca bkz: el-facw b. el-hüsyan el-tabarsi, Mecme el-b:ı}'an fi cefsir el-kıır'an (Beyrut, 1379), 8/373-74; Zamakşari, e/-keşşef, 3/ Muh~mmecl Hlıse}ill T~bataba'i, ei-miz:ın ii tefsir el-kur';uı (Be)'I"Ut, 1960), 6/lOff.

14 ONiKi İMAM CI Şii inancinda ALi BIN EBITALi B 15 rektirir. Aşağıda Kur'an'dan alınmış ayette belirtildiği temel zaafla..., gözönüne alındığında, bu kolay bir iş değildir: gibi, insanoğlunun Şıiplıesiz insan çok hırslı ı'e sabırsız olarak yaratılmıştır. Kendisine köııilıik dokıındıığıı zaman sızlanır. Ona bir hayır dokunduğunda da e/i sıkıdır {70:19-20]. İnsan eğer yaraulış amacııu gerçekleştirrnek istiyorsa, bu zaaf yüzündenortaya çıkan soruna bir çözüm bulmak zorundadır. İşte bu noktada, ilahi 1 açıdan onaylanmı~ bir düzen kurabilmek için gereken toplumsal örgütlen- ~. menin kaynaklarını, temel ilkelerini ve normlarını sunmak üzere, peygamberler ve vahiyler vasıtasıyla ilahi rehberlik gönderilmiştir insanlığa. Yani Peygamber ilahi otoritenin yeryüzündeki temsilcisidir ve bu otorite}ti insan davranışı konusundaki ilahi plana uygun olarak kullanırı 5 / Kur'an bağlamında insanlığa sunulan ilahi rehberlikten söz ederken Peygammer'in rolü bir devlet başkanı ve dini bir düzenin kurucusu olarak algılanmalıdır. Kur'an'da Peygamber'in Vil.:iyecinden söz edilqiğinde Vilii.yece yüklenen anlam, ilahi rehberliğin insan hayaunın sadece bir bölümünü değil, tamamını yönlendirdiği şeklindeki Kur'an yaklaşımıyla kesinlikle uyumludur. Bunun sonucunda da, Peygamber'in Vilayeci sadece, Müslüman cemaatin Peygamber'in gösterdiği gibi kendini dinen Allah'a adayarak organize olması anlamına gelmez, aynı zamanda Peygamber'in siyasi liderliğinin tanınması anlamına da gelir. Bu açıdan Peygamber'in Vilayeci; İslam'da dini ve siyasi liderlik ilişkisi açısından otoriteye ilişkin bir emsal oluşturur. ~:9~U~u J.'iJ8.J'.et kavr~an_ Y.<?.!.~._ç1~ar~, İslam'd~ dini v_~ii:_~i ~~0.~-~~~~ı~ aypı ş~y. ol~-~lenebilir. Vilayet, Müslümanl<l!l_~l'.~~~ her alanıyla ilgl!!dir ve Müslüman cemaat, İslam'ın kurucusundan gördüğü gibi, bu dini ve siyasi kimliğe olan inancını hiç terkeunemiştir. Müslümanlara göre Peygamber'in gönderilişinin alunda temel bir amaç yaunaktaydı: O zamanki kabilelerden oluşan Arap toplumundan bir ümmet, ilahi olarak planlanmış el-vilayet el-ilahiyye doğrultusunda dini-sosyal-siyasi bir toplum, ortaya çıkarmak. ıs john Wansborough, The Secıarian ıv!ilieu: Concent :ıııd Composicion of lslamic Salı'ilcion Hisıory [Mezhep ler Dönemi: İsliimi Kurtuluş Tarihinin İçeriği \'e Oluşumu] (Oxford, 1978). adlı eserinde cemaat oluşumu sürecinde Kur'an'ın pr:ıtik uygulamalarn yansımasını ele almıştır. Yazar, otoriteden söz ettiği bölümde İsHim'daki otorite kavramını "havarilik" ile bağdaştırır. Bu eserde, Peygamberin k:ırizmatik kişiliğinden İsliimi yönetim biçiminin orı:ıya ç ıkışına temel oluşturacak bir duruş diye söz edilir. Bkz. özellikle ss

15 16 ABDÜLAZİZ SACHEDİNA Peygamber'in öngördüğü ve başlattığı toplumsal dönüşüm, bu Vilayecin zorunlu sonucuydu ve Vilayet, sadece, bunu Allah'a olan inançlarının gereği olarak gören tek tek bireyler tarafından değil, tüm toplum tarafından kabul edilmeliydi. Peygamberin Vılayecinin tanınması, ilahi nonnlara bağlı bir yaşam sürmek için gerekliydi. Bu Vılayecin tanınması Müslüman cemaatin toplumsal sonunluluklarını yerine getirmesinili önemli bir gereklilik olduğunu vurguluyordu. Yani, cemmat her zaman ilahi güç tarafından atanmış, İslami vahyin rehberliğinde adil bir toplumsal düzen kurmak amacıyla üyelerini biraraya getirecek, Vilayetini uygulamaya geçirecek bir lidere ihtiyaç duyacaktı w. İslam ülküsünde liderlik (İmamet) meselesi çok büyük bir önem taşır. ~eal toelum düzeni ancak ilahi rehbe~!de ~-esteklenen bir liderlik tarafından oluş~pj.lir. Buna bağlı olarak el-vılayet el-ilahiyye himayesinde bir ilahi plan için, ilahi rehberin yol gösterdiği liderliğe duyulan ihtiyaç, İslami inanç sistemi ve dünya görüşünde temel öneme sahiptir. İslam inancı ve dünya görüşü Peygamber' i Allah'ın yeryüzündeki aktif temsilcisi olarak görür ve O'nun ilahi Vilayece sahip olduğunu kabul eder. İslam'ın nihai amacı, kendine u~gtıh bir ahlaki, hukuki ve toplumsal İslam sistemine göre yaşayan ideal cemaati oluşturmaksa eğer, Kur'an'da belirtildiği ve Peygamber'in şah sen işaret ettiği gibi, bu ideal, onu gerçekleştiı ebilecek bir liderlik olup olmamasına bağlıdır. İslami liderlik meselesi, Peygamber sağken de, 632'de Peygamber'in ölümünden sonra da, İslami vahyin amacıyla, yani İslami bir düzen kurma meselesiyle ayrılmaz biçimde iç içe geçmiştir. İslami vahiy, ilahi olarak tayin edilmiş Peygamber'in ilahi rehberliği aracılığıyla İslami bir kamu düzeni oluşturulmasını öngörür. Dünya işlerinde Peygamber'in aracılığı, Allah'ın insan biçiminde tezalıürünü kesinlikle mümkün görmeyen, Allah'ı insanlı ğın ve beşeri sistemlerin üzerine koyan İslam'ın ödünsüz tektanncı doğasından kaynaklanır. Bu nedenle İslam'ın nihai amacına ulaşmak için y~ryüzünde Allah'ı temsil edecek ve el-vilayet el-ilahiyye'yi uygulayacak bir hükümdar gereklidir. ır. Anc;ık, İslami kurtuluş tarihinin oluşumu sür~since, bu çalışmamda açıklamaya çalışu ğım gibi, Peygamberin Vilayeti Şü alimler tarafından tekrar tekrar dile getirilmiştir. Sünnilikte ise Peygamberin Vılayeti (yani otoritenin bir kopyası [İmam)), Peygamberin ölümünden sonra karizmaük bir otoritenin yokluğunda, Sünnet' e dahil edilmiştir. Bu durumda Sünnet cemaatin İmamı görevini üstlenmiştir. Bkz: Wansborough, Seetarian Milieu, ss. 70ff.

16 ONiKi İMAMCI Şİİ inancinda ALİ BİN EBİ TALİB 17 İnsanı? Kur'an'da da vurgulanan zaafları gözönünde bulundurulduğunda, yaraolışın amacıyla bu amacın gerçekleştirilmesi önündeki engeller arasında daima bir gerilim olagelmiştir. Bu gerilim, Kur'an'a göre, Peygamberin ilalıi rehberliğiyle ortadan kalk.mışor. Peygamber'in kendisi de, insanlara ilahi planla uyum halinde kişiliklerini nasıl yenileyeceklerini göstererek, insanlık için "davranışları örnek alınacak model insan" (ıısı'e hasene) olmuştur. Kur'an bütün_olarak incelendiğinde ilahi egemenlik yani, el-vilayet el-..., ila.jıiyye kavramının ideal bir toplum yaraonak için gereken vazgeçilmez unsur olduğu görülür. İlahi olarak tayin edilmiş lider, sadece ve sadece böyle. bir Vilayet vasıtasıyla hem inananların dünyevi işlerini yürütmelerinde, hem i de yaşadıkları toplumun yönetilmesinde ve kendi kendini yöneonesinde 1 ölçü olac~k dini ve ahlaki yasalar ve kurallar dizisi koyabilir.. Kur'an'ın Vilayet kavramına ilişkin hükümlerine dayalı olan Şii dünya göıüşünde, yukanda kısaca değindiğimiz İslam cemaatinde liderlik meselesi temel meseledir. Viiiiyecin yasal ve meşru otorite sorunuyla ilişkisi, Kur'an'ın Viliiyede ilgili bölümlerinin tefsirlerinden çıkarsanabilir. A.şağıdaki ayet, Şii tefsirciler tarafından, Vilayet kavramına yapılmış en önemli gönderme olarak kabul edilir: Sizin Veliniz ancak Allah'ar, Resuliidıir, iman edenlerdir; onl;ır ki Allah'ın emirlerine boyun eğerek namazı kılar, zekatı verirler. [5:55]1 7 Burada, Allah'ın, Peygamberin ve "inıan edenler"in ''Veliliği"nden söz ediliyor. Şii yorumculara göre "iman edenler", l:'ila~g~ P.c:;Y.g~I!lQ~.ı:.J.<ırafından belirlen... ı:ni.ş j~amlar'ı tell!~ij~9er 1 s. Veli kavramı, yukarıda kullanıldığı bağlamda, Sünni tefsirciler tarafın dan farklı yorumlanmıştır. Her iki yorum da, ayetin, Ali'nin adanmışlığını ve ianerini övdüğünü kabul etmekle birlikte Sünni tefsirciler, Veli terimini İmam Ali'nin Vılayec'i (yani İmamlık biçiminde kendini gösteren otoritesi) olarak değil, E! ttı~. (bir dostluk ifadesi) olarak yorumlamışlardır 19 Fakat 17 Bkz Tüsi, Tibyan. 3/ Tüsi. Tibyan, 3/561; Muhammed b. Yakup b. İshak el-kulayni, el-usul min el-kmi (Tahran, 1964), 2/402, Hadis# 77; Tabaı:aba'i, 1\llizan, 6/1ff., 'Abdili Hüseyin Şeref el-din Musevi. el-müracat (Beyrut, 1963), s ~ Bkz. örneğin. Tabari. Tefsir. 6/l86ff.; Zamahşeri, el-keşşil. l/623-24; Beydiivi, Enıir, s. 154.

17 18 ABDÜLJ\ZİZ SACHEDİNA Oniki i marncı tefsirciler, terimi bir diğer temel anlamıyla, el-eı,la ve el-ahakk ("daha otoriteli") biçiminde almışlardır çünkü gündelik kullanımda el-evla, otoritesini kullanan kişiyi (es-sultaıı) ya da yönetici mertebesinde olup gücünü arzu ettiği biçimde kullanabilen kişiyi (el-m elik li'l-emr) nitelernek için kullarulır2. Ayrıca el-veli, yukanda Kur'an'dan alımılanan ayettekullanıldığı haliyle, ViHiyetü'n-nusra ("sahip çıkma" otoritesi) ile donaulmış kişi anlamına gelemez, çünkü Kur'an'da, inananlara Allah'ın yasalarını uygulayarak Allah'ın dinine sahip çıkmalarını -ki bu, inananlar cemaatinin ve Peygamber'in elele birlikte yüklendikleri bir görevdir- emreden ayetlerde bu duruma ilişkin çok açık başka göndermeler vardır 2 ı. Oysa, Peygamber söz konusu olduğunda, el-veli, Vilayet el-tasarruf sahibi kişi, yani cemaat işleri hakkında Velı~nin kendi takdiri doğrultusunda kendi doğru bildiği gibi davranmasını sağlayan otorite sahibi kişi olarak anlaşılır. Vilayet el-tasarruf ancak el Veli el-mutlak (mutlak otorite) olarak tayin edilmiş kişi tarafından ya da el Veli bi'n-niyiibe (otoriteyi vekaleten almış) konumundaki bir kişi tarafından açıkça tayin edilmiş biri tarafından uygulanabilir. Dolayısıyla da, Peygamber tarafından Veli olarak tayin edilmiş İmam Vilayetü't-tasarrııfsal1ibidir ve insanların hükümdan olarak kabul edilir. İlk Şii İmamlar, terimi bu anlamda kullanmışu. Irak'a giderken Emevi ordusu tarafından yolu kesilen İmam Hüseyin bin Ali ( ö. 680), düşmaniarına hitaben yapuğı k~nuşmada, Muaviye oğlu Yezid'in halifeliğinineden kabul etmediğini şu sözlerle açıklamışu : Otorite (Vilayet), [onu bizden alan sizlerdej? (yani Emevilerden)] ziyade (evla) bizim hakkımız, yani Peygamberin hısımlannın (ehl-i beyt) Jıa.kkıdır2 Dolayısıyla Tasarruf (vekale~en v~rilmiş otorite) Viiiiyecin en temel unsurudur çünkü yukarıdaki alınoda olduğu gibi tasarruf Allah,_ Peygamber ve İmamlar için söz konusudur. Ancak Vilayet, Allah söz konusu olduğunda Mutlak Otorite (el-veliyy el-mutlak), Peygamber ve İman1lar söz konusu olçiuğunda vekaleten verilmiş manasında, yani esasen farklı anlaşılmalıdır. Kur'an'da Allah için kullanılan Veli ileyse, Vilayecii'c-cekvini, yani sadece 20 Tüsi, Tiby:ın, 3/ ı Bkz, örneğin, Kur'an, 47:7, 7:157, 59:8. Ayrıca bkz. Tabaıaba'i, lv!.izan, 6/13; Tüsi, Tilr yan, 3/ Tabari, Tıırilı el-rusul ı e el mulıik (Kahire, 1962), 5/402. Ayrıca bkz. 5/357. Burada "tasarrufu daha çok hak etmek" anlamında eı,/;ı yerine, ;ıbak kullanılmışor.

18 ONİKİ İMAMCI Şİİ inancinda ALİ BİN EBi TALiB 19 Allah'a özg(.i olan, O'nun yaratuğı tüm varlıklar üzerinde mutlak, herşeyi kapsayan otoritesi ve takdiri anlamına gelen koşulsuz Vılaydi kastedilmektedir. Bu Vilayece, kimi zaman Vılayetü'n-nusra, yani Allah'ın inanan kullanna sahip çıkıp onlara yardım etmesi anlamı da eşlik eder. Kur'an şöyle der: "Allah inananların koruyucusudur ( VeJisidir)... İnançsızıann koruyucusu yoktur" (47:11). Bunun dışında, Allah'ın mü'minlerle ilişkilerini düzenlemesi, onlara doğru yolu gösteıip buyruklarını yerine getirmelerini sağlaması anlamındaki Vılayeti de, Kur'an 'da sıkça yinelenir: Allah mii'minlerin koruyucusudur (Velisidir). On/an karanlıktan aydınlığa taşır [2:257]. Peygamber söz konusu olduğunda ise, Veli ile, ya el-vilayet el-itibariyye, yani Peygamber Allah tarafından ~u göreve tayin edildiği için "göreceli otorite"; ya da el-vilayet el-ceşrfiyye, yani ilahi planı yeryüzünde uygulamak için Peygamber' e verilmiş dini-ahlaki-yasal otorite kast edilmektedir. Kur'an şöyle der: "Peygamber'in mıi'minler üzerinde, kendilerinden daha fazla hakkı? (ev/a) vardır" (33:6)23 Peygamberin inananlar üzerindeki Vilayeti onun Allal1'ın Peygamberi olmasından kaynaklanır. Bu yüzden, Peygamberin Vilayetinin referans noktası, aslında Allal1'ın Vilayetidir. Peygamber'in Vilayeti bu nedenle "göreceli"dir; çünkü bir güven işareti olarak atama yoluyla ona verilmiştir. Bu açıdan bakıldığınd~. Kur'an sadece bir tek ViJayenen, yegane temel Vilayet olan Allah'ın Vilayetinden söz eder. Peygamber'in ve "iman edenler"in (yani burada İmamların) Vilayeti Allah'ın arzusuna ve iznine bağlıdır 2 1 Vilayet Paygamber'e ve İmamlar'a verildiği için, tam otoriteyi kullanmak, Müslüman 23 A. J Arberry ıarafından tercüme edilmiş bu ayette ''e diğer ayetlerde eı-ja sözcüğü için "daha yakın" karşılığı kullamlıwşur. Fakat Peygamber'in Veda Haccı'nda yapoğı konuşmada Kur'an'daki aynı ayeı. Müslümanlar'a yönelttiği bir soru biçiminde ortaya çıkıyor,.e bu durum gözönüne alındığında, sözcük "daha fazla hak eden" anlamına işaret ediyor. Peygamber, orada toplanmış Müslümanlara "İnananların gözünde kim kendilerinden daha değerli?" diye soruyor. Bkz: fn İlk dönem eserleri arasında, Viliiyecin Vilıiyeıü'ı-tas;ı.rrufanlaınında kullawldığı yerlere örnek olarak Kur'a.n tefsirlerinden başka Ebu Emir u mar b. 'Abdülaıiz el-kaşi'nin el-ihtiyar li ın;ırifeı el-ric;ıj adlı eseri \'erilebilir. Özellikle de bu eserde, İmam Cafer el-sadık tarafından suçlanan Ebu ei-hattab'ın Viliiyetinden söz edilen bölüm. Bkz. Ric;ıl (Maşhad,l348/1964), 296/523. Ayrıca: Tabataba'i. Mizan, 6/12-14.

19 20 ABDÜLI\ZİZ SACHEOİNA cemaatin refahıyla ilgili tüm kararları almak ve bunları yaparken eksiksiz itaat beklemek diğer inananlardan çok Onların hakkıdır. Vilayet el-tasarnı.fun doğal sonucu olarak, sadece Peygamber'den sonra İmamlar otodteli kılındığı için değil, aynı zamanda, İmamlar zaten adil bir toplum düzeni oluşturma amacı için topluma önderlik edebilecek yegane meşru otorite olduğu için de Şiiler İmamlığı Peygamberliğin devamı olarak görmüşlerdir. İmam lar adil otorite olmuştur. Bir İmaının otoritesi zorla elinden alındığında bu otorite yasadışı, bu otoriteyi gaspeden!~der de adaletsiz (el-dür) ve zalim (el-zfiliın) sayılmışor. Kur'an'daki "emanet" ayeti bağlamında Vilayet kavramına ilişkin yukanda anlaolanlar, Şeyh Kuleyni'nin aşağıdaki hadisini anlaşılır kılıyor: İmam Cafer el-sadık'a. biri Allah'ın insanoğluna emaneti hakkındaki Kur'an ayetini sorar. İmam cevap verir: ''Emanet, Mıi'minlerin Emiri'nin Viliiyetidir" ['Ali bin Ebu Talib)2!'. İmam'ın bu sözlednden de açıkça anlaşılıyor ki kişinin İmam Ali'nin Vila}'etini kabul edip etmemesi onun ilahi gerçeğe sadık olup olmadığının bir göstergesidir. Aynı ölçüt, meşruiyet arayışındaki bir otoritenin hak olup olmadığını da belirler. Şiiliğin başlangıcından bu yana İmamlar yalnızca yeryüzünde siyasi otoriteyi kuracak Vilayetin yegane sahipleri olarak değil, aynı zamanda İslami kamu düzenini kurabilecek tek meşru otorite kabul edilmişlerdir. Siyasi otorite kurarnını inceleyen Oniki imarncı çalışmalar, adil bir yönetimin ancak ve ancak masum, yani şaşmaz bir liderle, cemaat işlerini kendi takdiriyle idare etmesini sağlayacak Vılayetii't-tasarrufa sahip bir liderle mümkün olduğunu savunmuştur. Ayrıca, bu otoritenin açık tayin (nas) yoluyla açıklanması gerektiği kabul edilmiştir. Bu süreçte el-vilayet el-idba- _riy)'e, yani Allah tarafından bu göreve (Peygamberlik ya da İmamlık) atanan "göreceli" otc;ırite sahibi kişi, lider olarak belirlediği kişiyi herkese duyurur. İsiimi Vahyin Ahlaki Vızyonu Olarak Vılayet Oniki imarncı siyasi otorite kuramının temel taşı, Peygamber Muhammed soyundan gelen, Peygamber tarafından herkesçe malum bir şekilde Müslüman cemaate lider olması için atanmış bir İmam'ın varlığıdır. İmam'ın otoritesini tanımak, İmam'a bağlı olan kişiler için dini bir zorunluluktur. Oniki imarncı Şiilikte hükümet İmam'a aitti, çünkü İmam hem siyasi lider 25 Kuleyni. KMi, 2/368, Hadis# 2.

20 ON İKİ İMAM Cl ŞÜ İNANCIN DA ALl BİN EBİ T.ALİB 21 hem de dini otoriteydi. Hem siyasi hem de dini lider sıfauna sahip olmakla birlikte, İmam'ın İmamlığı, cemaati yöneten kişi olarak tayin edilmiş olması koşuluna bağlı değildi. Dini liderlik İmam'a İslami vahyi yorumlayıp hata yapmaksızın geliştirme olanağı vermiştir. Bu açıdan İmam, Vilayecle tayin edilmek suretiyle özel bilgiyle donaulmış ve ilahi vahyin bilgisini miras almış olan Peygamber gibidir. Dolayısıyla İmam yol göstericidir; ve İmam'ın Vılayedni kabul etmedikçe, rehberlik arayan hiçkimse bu doğru yola ulaşamaz. Oniki imarncı ö~etiye göre bu Vilayet (itaat bekleme hakkına sahip olan ruhani otorite) İmam'ın, cemaatin yönetici otoritesi (itaat bekleyen ve itaati dayatan sultan) tayin edilmiş olmasına bağlı değildir. Bu şekilde, dini otorite, Peyg~ber'in ölümünün ardından; Gadirihum'da Peygamber tarafından açık bir şekilde Veliyyü'l-emr (Peygamber'in ruhani görevini icra eden kişi) olarak tayin edilmiş İmam Ali'ye geçmiştir. Bu liderlik İmamlar aracılığıyla sürmüş, li er İmam kendi selefini tayin etmiştir. Cem aat. İmamhğı, bu ikinci anlamıyla kavramsallaşurılmışur. Dini açıdan Vilayetin inkan ve İmarolara itaatsizlik, Allah'ın ideal bir dünya düzeni yaratma gayretincieki insanoğluna vaat ettiği ilalu rehberliği inkar etmekle eşdeğerdir. Liderliğin geleceği konusunda Gadiıihum 'da yapılan açıklamaya duyulan bu inanç nedeniyle Şü cemaat arasında üç temel üzerine kurulu bir dini anlayış oluşmuştur ki b.u i;i~-temel, sonralan Oniki İmam cı siyasi davranışların dayanağı olmuştur. Bunlar şehadet, gaybetve takir.redir. Şiileri dini liderlerine bu denli bağlı kılan, onların siyasi davranışlarını koşullayan ve Müslüman cemaat içinde kendi dini kimliklerini muhafaza etme gayretlerinde onlara esin kayı1ağı olan şey, bu üç dayanak üzerinde yükselen dini inlayışur2ı; Sonuç İmam Ali'nin Vilayet sahibi olduğu inancının dini ve hukuki sonuçl<l!j çok çeşitlidir. Peygamber Muhammed'in ölümünden bu yana Müslüman cemaat arasında Ümroet'in liderliği meselesi kadar yoğun polemiklere ve yanlış anlaşılmalara yol açmış başka bir mesele yoktur demek abaru olmaz. Hz. Ali'nin Hz. Muhammed'in en önemli müridi olarak tüm Müslümanlar arasında sahip olduğu önemli konumu üzerinde herkes mutabık olmakla birlikte, Hz. Ali'nin Vihiyeti/ı,esayeti meselesi, Şiilerle Sünniler arasında önemli bir taruşma ve anlaşmazlık kaynağıdır. Şii İmam, Allah'ın Velisi ve 2 G Thejıısc Ruler in Shi1te Islıı.m, Bölüm 3, ss

21 22 ABDÜI..AZiZ SACHEDİNA Peygamber'in vasisi olmanın getirdiği erdemle, peygamber sonrası dönemde, İslami vahyin en yetkili yorumcusu kabul edilmiştir. Şii din adamianna ve hukukçulara göre, ilahi takdirle belirlenmiş bu konum için Veliyyü'lemr sıfatını da içinde 'barındırır. Yani, Vilayet, dünyada ahlak temellerine l dayalı bir kamu düzeni kurabirecek tel.< meşru lider oları İmama, Peyg~be- 1 rin kapsamlı otoritesini uygulaması için vesayeryoluyla verilir. Tarihsel akış içerisinde, Gadirihum olayı ve Müslüman cemaatin bu olayı takip eden siyasi tarihi, Şii hareketin çekirdeğini oluşturan bazı önde gelen Müslümanlar arasında, Vilayetin yalnızca Hz. Ali'ye ve O'nun soyundan gelen ve İmamlık hakim ellerinden alınmış kişilere ait olduğu inancının gelişmesine yol açmıştır. Yani İmamlık dün:ıevi ve nıhani _Qlarak iki alana bölünmüşti_!.~. İmam'ın dünyevi otoritesin.in, iktidardaki hanedarı tarafındarı gaspedildiği; fakat ruharıi-ahlaki otoritenin, Hüccerullah (Allah'ın varlığının, kanıtı) olan ve Veliyy~ıllalı sıfatıyla kendisine inarıarılara ruhani rehberlik eunekle görevlendirilmiş İm.ain'da kaldığı kabul edilmiştir. imanı'ın ruharıi otoritesi, cemaatin siyasi lideri (sultan) olarak tayin edilmesinden bağımsızdır. Bunun sonucunda da, Peygamber'in Gadirihurn'da Hz. Ali'nin Vihiyerini ilan ettiği 632 tarihinden itibaren dini liderlik şeklindeki İmamlık, siyasi durum ne olursa olsun, onikinci ve son İmam olan İmam el-mehdi'nin kendini gizlemesine (874) kadar devanı etmiştir. Bt~ gizlenme dönemi boyunca, İmam'ın yokluğunda Şiiler'de siyasi otorite meselesi fıkıh eserlerinde ele alınmaya başlamıştır. Bu çalışmalar özellikle, son ilan edilmiş İmam olan Ali 'nin İmamlığı'nın ( ) ardından ilk kez Şii Büveyhi hanedanının siyasi otoritesini de facto ilan etmesiyle birlikte başlamıştır. İmam'ın bu uzun gizlenme döneminde onun yerine başka herhangi biri özel olarak tayin edilmemiş, Şii alimler fıkıh eserlerinde, iktidar (itaat isteme veya itaat dayatma hakkı olan) ile; Hz. Ali'nin, Peygamberi efendisi bilenlerin efendisi tayin edilidiği ve onu takip eden Şii İmarolann İmamlıkları boyunca devam etmiş olan Vıliiyet (meşru-marıoksal koşullara bağlı olarak itaat isteme hakkıyla donatılmış otorite) arasındaki ayrılığı tekrar tekrar vurgulam~şlardır. Gadirihum olayına ve Hz. Ali'nin V.i.Jiiyerine oian inancın sonucunda ortaya çıkan doktrine göre, otoritenin tayini ( vesiiyet) ve siyasi iktidarm deyralınması, adil ve hakça bir düzen kurulmasının başlıca koşullandır; bu da, gelecekte ortaya çıkacak olan İmam'ın, yani İslam'ın Mehdisi'nin görevidir.

22 ON İKİ İ.MAıviCI Şii inancinda ALİ BİN EBİ TALİB 23 hukukçulann çoğu, Hz. Ali'nin Vilayetinin gerçek varisi gizlendiği Şii halde Viiiiyecin hem otoriteyi hem de iktidan üstlenecek kusursuz İmam yerine bir başkasına vekaleren verilmesini tehlikeli bulmuştur. Dolayısıyla bazı hukukçular İmam ın iktidarına ve otoritesine (Vilayet) benzer bir siyasi iktidar ve otorite talebini tamamen dışlamışlardır. Buna karşın hukuki çalışmalarda, cemaat işlerini yöneunek için sınırlı bir otoriteye duyulan manuksal ihtiyaç kabul edilmiş ve ıneşrulaşurılmışur. İlailiyar alanındaysa, cemaat'in kusursuz önderi sıf~uyla Hz. Ali'nin Viliiyeri konusunda yapılan yorumlar ve varılan sonuçlar gizlenme dönemi boyunca değişmeden kalmışur. Şii hukukçular, kusursuz liderler olmadıklarından Gadirihum'da Peygamber tarafından verilen Vila)'ete benzer bir Vilayet talep edemezlerdi. Modern İran ulus-devletindeki Vilayet el-faki11 (hukukçular yönetimi) Ali bin Ebi Talib'in Viiiiyeriyle organik bir bağı olduğunu ileri sürse de, Peygamber'in şaşmaz bilgi ve otoritesinin mirasçısı ile bağl!!,.nolı olaı ak geliştirilen ilahiyat teme: linden yoksundur. İşte Şii ulus-devletinde Şii bir hukukçu tarafından kullanı- Tabilecek otoritenin kapsamı konusundaki bu belirsizlik İran'da adil ve demokratik bir sistemin paradignıası diyebileceğimiz Vilayet.inancının çağdaş yorumunu engelleınektedi.. 27 Bazı önde gelen Şii aliınler, İmam'ın yokluğunda, iktidardaki hukukçuların, nitelikli hukukçulardan oluşan kolektif bir hukukçular hükümeti (Vilayet el-fukaha) olaı ak tayin edilebileceğini savunmuş tur. Fakat Vilayet meselesi hala Peygamberden ve İmamlardan sonra dini rehberliğin devamı dokuinine bağlıdır ve bu soruna ancak, bu dinbilimsel doktrinin modern siyasi ve ideolojik değişimlere uygun olarak yeniden yoruınlanınasıyla çözüm bulunabilir. Gadirihum gibi tarihi bir olayın, ümmetin karşı karşıya olduğu modern siyasi sorunlar bağlamında geliştifilmeye çalışılan ideal çözümlere nasıl hala esin kayııağı olmayı sürdürdüğünü akıldan çıkannamak gerekir. 27 Bkz. 'The Rule of Religious ]urist in Iran" başlıklı mak.,lem. Iran ııt the Crossro:ıds [Yol Arrınııııda İran]. (New York: Palgrave. 2001). ss i.