[XV. ULUSAL SU ÜRÜNLERİ SEMPOZYUMU, Temmuz 2009, Rize]

Transkript

1 BALIK CERRAHİSİ ve ANESTEZİ UYGULAMALARI Mehmet Yıldırım, Ercüment Genç, Yasemin B. Yıldırım Mustafa Kemal Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü, Hastalıklar Anabilim Dalı, 31200, İskenderun, Hatay ÖZET Balıklarda anestezi uygulamaları, detaylı canlı balık incelemelerinde kullanılan değerli bir gereksinimdir. Cerrahi operasyonlarda balık mutlaka sakinleştirilmeli ve/veya anesteziye alınmalıdır. Sakinleştirme, hareketsiz bırakma, uzun sürecek nakiller ve yüzeysel lezyonlara yapılacak muameleler gibi işlemler için yeterli olabilmektedir. Fakat daha kompleks uygulamalar genel anesteziyi gerektirir. Bu derlemede su ürünleri araştırmacıları için yararlı olacak, hafif ve orta derece sakinleştirme, derin anestezi,anestezinin takibi, anestezik ajanlar, balıklarda ağrı, sıklıkla kullanılan anestezik maddeler, operasyon öncesi işlemler, su dışında ve su altında cerrahi uygulamalar, mikro cerrahi teknikleri ile laparoskopi, katater implantasyonu ve laparotomi gibi özel cerrahi uygulamalar tartışılmıştır. Anahtar Sözcükler :Anestezi, anestezik maddeler, balık anestezisi, balık cerrahisi ABSTRACT Fish Surgery and Anaesthesia Practices Anaesthesia is an essential tool in detailed live fish examination. To surgical operation fish must be tranquilized and/or anaesthetized. Tranquilization is enough for different manipulations such as immobilization, prolonged transport and facial lesions treatment. Although, more complex surgical operations are require general anaesthesia. In this review, administration of sedation, tranquilization and anaesthesia and monitoring anaesthesia, 1

2 anaestheticagents, pain in fish, frequently used anaesthetics and preoperative considerations, underwater surgery, out of water surgery and specific surgical procedures including microsurgery techniques, laparoscopy, catheter implantation and laparotomy were discussed for fisheries researchers. Keywords: anaesthesia, anaesthetic agents, anaesthesia of fish,fish surgery 1.GİRİŞ Anestezi, hayvanlarda bedenin tümünün yada belli bir bölümünün ağrıya duyarsız hale gelmesini sağlayan işleme verilen bir terimdir. Hayvan dış uyaranlara karşı yanıt veremez hale gelir. Bu durum, anestezinin derişimine ve uygulama süresine göre değişir. Sakinleşmenin ardından, hareketlilik, denge, bilinç, acıyı hissetmeme ve son olarak da refleks eylemlerinin kaybı meydana gelir (Serezli ve ark, 2005, Summerfelt ve Smith 1990). Anestezik ilaçların balıklarda kullanımı yeni olmasına rağmen, insanlarda kullanımına 1846 yılına başlanmıştır lı yıllarda anestezik ilaçların kas gevşeticilerle birlikte kullanımıyla modern anesteziyoloji gelişmeye başlamıştır. Modern anesteziyolojide anestezik ilaçlar tek başlarına kullanılmaz. İstenilen anestezi düzeyine ulaşmak içintek başına anestezik maddenin kullanımı risk oluşturmaktadır. Bu riski azaltan Atropin, Ksilazin, Diazepam gibi kas gevşeticiler kullanılır. Balıklarda da Diazepam, tubocurarinecloride, pancuroniumbromide gibi kas gevşeticiler kullanılmıştır.böylece eksitasyon veya delirium,rijidite ve solunum depresyonunun önüne geçilmiş olur. (Considine ve Considine, 1984, Matson ve Riple 1989, Yanar ve Genç 2004). Hazırladığımız bu sunuda kısaca anestezinin kullanıldığı alanlar ve yeni gelişmekte olan özellikle değerli balıklarda tercih edilen balık cerrah yöntemleri hakkında bilgiler verilmektedir. 2. BALIKLARDA ANESTEZİ anestezikler 2.1. Anesteziklerde aranılan başlıca özellikler ve balıklarda kullanılan başlıca İyi bir anestezik maddenin (Marking ve Mayer, 1985); Balıklar için toksisitesi düşük ve güvenirlilik aralığı geniş olmalıdır. Etkileri, özellikle balığın motor sinir aktivitesi üzerine 2

3 olmalıdır. Balığın anesteziye ulaşması için geçen süre (indüksiyon zamanı) kısa olmalıdır (3dk gibi). Kendine gelme (uyanma) süresi de 5dk veya daha kısa olmalıdır. Az konsantrasyonlarda yüksek etki gücüne sahip olmalıdır. Kolay bulunabilmeli ve ucuz olmalıdır. Uygulayıcılara ciddi zararı ve tehlikelisi olmamalıdır.balıklar üzerinde terratojenik ve kanserojenik gibi önemli yan etkileri olmamalıdır. En önemlisi de balığın doku ve organların da birikerek insan ve hayvan tüketimi açısından sorun oluşturmamasıdır. Ayrıca kullanılan anestezik preparat madde, bağımlılığı kazandırma etkisine sahip olmamalıdır. Hangi anestezik maddelerin daha uygun olacağı konusunda çeşitli spekülatif açıklamalar vardır. Bunları önceliklik onumlarına göre sıralamak oldukça güçtür.özelikle bazı anesteziklerin oldukça başarılı bir şekilde kullanılmalarına rağmen, uzun vadede balık üzerindeki yan etkilerinin olması veya insan tüketimi açısından zararlı olmaları; bunun yanında,birim fiyatlarının pahalı olmaları bu konuda kesin bir anestezik maddenin önerilebileceğini zorlaştırmaktadır (Serezli ve ark 2005; Güner 2008). Balık anezteziyolojisinde kullanılan başlıca anestezik maddeler şunlardır; Tersiyer amilik alkol 1,2 10,5 ml/lt, methylparofynol, chlorolhydrate, ethilalcohol, 3 butylalcohol, MS 222 (Trikainmetansülfonat) 10 35mg/lt, Chloretone, methylpentynol 0,4 2,6ml/lt, chloroform, phenoxyethanol 0.3mg/lt, ürethan, quinaldine (2_4metinkinolin) 15 30mg/lt, quinaldinesülfat, metomidate, chlorobutano, Etomidate, sodyuma mylobarbiotone, Karbonikasit 0,5mg/lt, Combelon 0,2ml/lt, Sodyumklorür %0,1 %1, CO2 0,1 0,4 mg/lt, kalsiyumklorür %0,1 %1,benzocainehydrochlorid 25mg/lt, sodyumamyta l7mg/lt, propanodid. Ayrıca; kinaldinsülfat ile diazepam), ksilokain ile sodyum bikarbonat, alfaksalon ile alfadolon ve metomidat hidroklorür ile gallaminetriethiodide gibi aneztezikler kombine kullanılarak sinerjist etkilerinden yararlanılmaktadır. Balıklarda birçok kimyasal madde anestezi amacıyla kullanılmasına rağmen, 1986 yılında yalnızca MS 222(Trikain) preparatı Birleşik Devletler Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) tarafından besin olarak tüketilen balıklarda kullanılmak üzere tescil edilmiştir. Balık, MS 222 yem arzu kaldıktan 24 saat sonra etteki kalıntı, tayin sınırının altına düşmektedir. Buda bir anestezikte istenen özelliktir. Kullanılan kimyasalın ette birikim yaparak insan sağlığına zarar vermemesi istenir. 24 saat gibi kısa bir sürede balık etinde kalıntı bulunamamasına rağmen FDA besin olarak kullanılan veya su kaynaklarına bırakılacak balıklar için, 21 günlük yasal bekleme süresi koymuştur. MS 222 tescilli bir ürün olmasına rağmen pahalı bir kimyasaldır ve balıklarda birçok fizyolojik sorunlar ortaya çıkarabilmektedir. Karbondioksit (CO2) ve Sodyum bikarbonat (NaHCO3) balık anestezisi için tescil edilmemekle beraber güvenli madde kabul edildiğinden, bekleme süresi olmaksızın besin olarak tüketilen 3

4 balıklarda kullanımları uygun görülmüştür. (Kumlu ve Yanar 1999, Yanar ve Kumlu 2001, Yanar vegenç2004, Serenli ve ark. 2005, Güner 2008). Son yıllarda özelikle doğal olmasından dolayı karanfil yağı üzerine araştırmalar yapılmaktadır. Tatlısu ve deniz balıklarında mg/l. Konsantrasyonlarda etkilidir. Balıkların karanfil yağına maruz bırakıldıktan sonra çabuk uyanması, zehirleyici etkisinin düşük olması, ucuz bir anestezik olması, uygun bir anestezikte bulunması gereken kriterlerden hemen hemen hepsini taşımasından dolayı ilgi duyulan bir balık anesteziği konumuna getirmiştir (FDA,2002). 2.3.Anesteziye giriş çıkış safhaları ve uygulaması Balıklarda denge ve yüzme aktivitesi esas alınarak Summerfelt ve Smith (1990) e göre 5 farklı anestezik düzey belirlenmiştir. Bunlar; Hafif yatışma (A1): Harici, görsel ve dokunmayla ilgi aktivitenin hafif kaybı vardır.operkulum hareket oranı azalmış, denge normal. Derin yatışma (A2): Güçlü bastırmalar hariç dışsal uyarılara tam reaktivite kaybı. Operkulum hareketinde hafif düşüş. Denge normal. Kısmi denge kaybı (A3): Kas tonunda kısmi kayıp. Yüzme düzensiz. Operkulum hareketin de artış. Sadece güçlü dokunma ve sallama uyarılarına reaktif. Tam denge kaybı( A4) : Denge ve kas tonunun tam kaybı,yavaş fakat düzenli operkulum hareketi. Omurilik refleksinin kaybı. Ve Refleks kaybı (A5): Tam refleks kaybı. Operkulumlarda hareket düzensiz. Kaplatışı çok yavaş. Bütün reflekslerde kayıp izlenir. Anestezi sonrası balığın tekrar eski haline gelme aşamaları iyileşme olarak beş aşamada değerlendirilmiştir. R1: Solungaç kapağı hareketinin yeniden görülmesi, R2: Denge ve yüzmenin kısmen düzelmesi, R3: Tam denge düzelmesi, R4: Yüzme hareketinden ve dışsal uyarılara tepki vermeden sakınma, davranışsal duyarsızlık. R5: Tam davranış iyileşmesi, normal yüzme davranışı izlenir. Balık anesteziden en az 12 saat önce aç bırakılmalıdır. Balıklar taşıma tankın alınarak su seviyesi azaltılır. Balıklar kepçe ile yakalanarak anestezik madde bulunan tanka alınır. Uygun anesteziye giren balık suyun dışına çıkartılarak ilgili operasyon için masaya uygun pozisyonda yatırılır. Operasyona alınır. Operasyon esnasında ağzına uygun bir boru vasıtasıyla anestezik madde karışımı su ile anestezinin devamı ve oksijen takviyesi yapılır. Derinin nemli kalmasının sağlanması ve sıcaklığı kontrol ederek operasyonun devamı sağlanır. Operasyon sonunda havalandırmalı post operasyon tankında birkaç dakika içinde ayılması beklenir (Çetinkaya ve Şahin 2005, Kan yılmaz ve ark. 2007, Akyol ve Ceylan 2007,Anonim 2009b). Anestezinin emilim hızı anestezik maddenin konsantrasyonuna, suyun fiziko kimyasal 4

5 parametrelerine, balığın boyu, ağırlığı ve türüne göre de değişiklik göstermektedir (Anonim2009a). 3.BALIK CERRAHİSİ Balıklarda cerrahi uygulamalar; aşı, kanalma, ilaç enjeksiyonu, implant yerleştirme, markalama, sperm ve yumurta örneği alma, çeşitli organ biyopsisi, çeşitli organ ve tümör uzaklaştırılması, diğer patolojik ve nonpatolojik doku uzaklaştırmaları durumun da uygulanır. Genel cerrahi teknikleri memeliler kuşlar ve sürüngenler gibi balıklar da benzerdir. Fark olarak balıkta bulunan pul ve mukus salgısıdır. Balık salgıladığı mukus ile koruyucu bir katman oluşturur. Cerrahi müdahale sırasında mukus katı ile beraber bölgenin pulları da alınır. Mukus katını temizlemek için fizyolojik tuzlu su veya iyotlu bileşikler kullanılır. Bölgede bulunan pullar ise steril bir pens yardımı ile uzaklaştırılır (Akyol ve Ceylan 2003). Cerrahide ise genel anestezinin ilk kullanımı ABD de 1842 yılında eter kullanılarak yapıldığını (Summerfelt ve Smith 1990), Tammisto ve Tammisto (1999) ise Finlandiya da 1847 yılında eterle anestezi yapılarak cerrahi operasyonların yapıldığını bildirmektedir. Operasyondan öncesi koruyucu doz da antibiyotik kullanarak enfeksiyonların önüne geçmiş oluruz. Operasyon sonunda da 1 ila 4 hafta kadar antibiyotik uygulamasına devam edilmesi önerilir (ceftazidimine 30 mg/kg) (ScottWeber ve ark 2009). Cerrahi işlemlerde kullanılacak malzemeler steril olmalıdır. Sterilizasyonu otoklav veya çeşitli solüsyonlarla yapılabilir. Cidex OPA solüsyonu 20 derecede 12 dakika muamele ederek sterilizasyon sağlanır. Sterilizasyon ile balıktan balığa, cerrahi işlemlerle patojen bulaşma riskini en aza indiririz. Birden çok cerrahi alet ayrı paketlerde önceden sterilizasyonu yapılmış bir biçimde de kullanılabilir. Bununla birlikte tek kullanımlık aletlerden yararlanmak da mümkündür. Yeni nesil elastikiyeti ve dayanımı yüksek eldivenler hem her uygulamada balığın ve uygulayıcının kontaminasyonunun önüne geçmek için kullanılır (Anonim 2009 a), (Şekil2.). Operasyon öncesi balık anestezik maddelerle muamele edilerek anesteziye alınır. Tepkisizliğin izlendiği an balık cerrahi masasına operasyona uygun olarak yatırılır. Ağız açılarak havalandırılmış su ağız açıklığına uygun bir boru yardımı ile solungaçları beslemek için pompalanır. Gerekli durumlar da sirküle ettirilen bu suyun içerisine normalin çok altında bir anestezik madde ilave edilerek anestezinin devamı sağlanabilir. Baş bölgesi her tip operasyon için hafifçe vücudun geri kalanından daha aşağı da tutulmalıdır. Bu pozisyon kesit 5

6 bölgesine suyun girmesini engeller. Periton içinde yapılacak uygulamalar da özellikle bakteriyel enfeksiyona ve ölüme neden olmamak için su girmemelidir (Anonim 2009 a ). Operasyonda sterilitenin devamlılığı için cerrah yada uygulayıcı operasyon bölgesi dışında başka bir bölge ile temas etmemelidir. Balığın tutulması ve bırakılması bir asistan tarafından yapılmalıdır. Yapılacak operasyon radyo dalgası ile çalışan markalar ise takılacak verici üreticinin önerisine uygun bir biçimde mutlaka önce dezenfekte edilmiş olmalıdır. Kesit yapılacak bölge steril tuzlu su ile dezenfekte edilmeli fazla mukus pamuk yardımı ile temizlenmelidir. Abdominal kaviteden fazla mukus ve seroz sıvıları ve kanın drene edilmesi için steril plastik pompa kullanılmalıdır. İnsizyon yerine karar verilmelidir. Olabildiğince pulsuz, pulların küçük olduğu bölgeden yapılmalıdır. Yinede mecbur kalındığında pulların insizyon öncesi steril bir pens ile temizlenmesi önerilir. Ancak bu uygulama pulların dermis için de epitelize olmalarından dolayı ilave bir travmaya neden olabilir. Mümkünse insizyon kemik yapıları kesecek (pelvik yüzgeç bazi piterigiumu) bir biçimde uygulanmamalıdır. Deri ve vücut kasları bazı balıklarda çok farklı renklerde olmadığından, insizyonlarda viseral dokulara hasar vermekten kaçınılmalıdır. Abdominal duvarlar mono veya bilateral plastik veya duruma göre nazikçe hemostatik pens yada tutucu kancalar yardımı( forceps) ile ayrılarak cerrahi müdahalenin yapıldığı alan rahatça görünebilir hale getirilir. İnsizyon bölgesi mümkün olabildiğince küçük açılır ve bir tek insizyon ile bu işlem gerçekleştirilmiş olmalıdır. Birden çok insizyondan kaçınılmalıdır. Açılan insizyon bölgesi işlem sırasında ve işlem tamamlandığın da steril tuzlu su ile yıkanıp drene edilir. Dikiş malzemesi seçimi prosedürün tipine bağlıdır, anatomik yeri, hasta boyutu ve türü, gerilimine göre değişir. Balıklarda genellikle basit tek dikiş uygulanır. İpek iplik kullanılabilir. Balığın büyüklüğüne göre 4/0, 3/0, 2/0, 0 ve 1 numaralı ipek kullanılır. Balığın boyu ve ağırlığı artıkça kullanılan ipek 3/0 veya 2/0 veya 1 olabilir. İpek iplik kısa süreli deneysel çalışmalar için uygunken uzun süreli denemeler de mono flament (prolipen) iplik önerilir. Kullanılacak iğne yuvarlak uçlu 3/8 eğri tip cerrahi iğne olmalıdır. Yapıştırıcı kullanılarak da kesit kapatılabilir. Sutur (dikiş) yapılırken ilk dikiş kesitin ortasına atılır. Sonraki dikişler 2 4mm aralıklarla sağa ve sola doğru basit dikiş tipinde sonlandırılır. Devamlı dikiş de atılabilir ancak tatmin edici sonuçlar basit dikişle alınır. Kapatma sonrası insizyon alanı agarlı bir preparatla sıvanır (Calgel).Kesit alanının su ile teması kesilmelidir (Anonim2009a). Uygun cerrahi malzeme ile kesit dikilir (Şekil4.). Balık bundan sonra bol havalandırmalı post operasyon tankında gözlem altında tutulur. Operasyon sonrası enfeksiyonları engellemek için kontrol dozu suda çözünebilen antibiyotik uygulaması yapılabilir. Yaranın iyileşmesi için yüksek 6

7 dozda c vitamini yeme ilave edilebilir. İyileşme izlenerek dikişlerin alınması önerilir. Doğaya bırakılacak balıklar için organik emilebilir dikiş materyali kullanılması önerilebilir (Anonim 2009b) Bazı balıklarda da estetik /kozmetik olarak görünümün daha güzel olması için kuyruk amputasyonu ve dermis altı dokuya renk maddesi enjeksiyonu yapılabilmektedir (Anonim 2009b)(Şekil 2,3,4,5). 4. SONUÇ Tıpta anesteziklerin 1800 lü yılların sonlarında kullanılmaya başladığı bilinmektedir. Yine 1850 yıllarından sonra kontrollü şartlarda balık üretimi başlamıştır ve salmonid grubu balıkların yetiştiriciliği üzerinde durulmuştur. Anesteziklerin yetiştiricilik sektöründe kullanılmaya başlaması ancak 1940 lı yıllarda balıkların ellenmesi sırasında sakinleştiricilerin 7

8 kullanılmasıyla olmuştur. Öncelikle insanlarda kullanılan anestezik maddeler balıklarda denenmiştir. Günümüzde yetiştiriciliğin birçok aşamasın da anestezik ve sedatiflerin kullanılmasının gerekliliği ve sağladığı avantajlar anestezik kullanımını kaçınılmaz kılmaktadır. Ancak anestezik kullanımı tecrübe ve titizlik gerektiren bir uygulamadır. Anestetiğin amaca göre seçilmesi ve kullanılması yanında, insan sağlığı açısından da etkileri çok iyi bilinmelidir. Halen günümüzde FDA tarafından onaylanmış bir tek anestezik mevcuttur. Buda MS 222 dir. Son zamanlarda ise aqui sad lı bir anestezik FDA nın onayını almıştır ve birçok ülkede serbestçe kullanılmaktadır. Ancak anestezik kullanımını takiben 21 gün sonra bu balıkların insan tüketimine sunulması unutulmaması gereken bir unsurdur. Anestezik madde kullanarak balıklar da halen çok yeni olan cerrahi uygulamaların özellikle deneysel amaçlı kullanıldığını; örneğin kanalımı, ilaç enjeksiyonu, markalama, çeşitli doku ve organ uzaklaştırılması cerrahi tekniklerin daha da geliştirilerek sahada da yaygınlaşacağı görülmektedir. Pratikte özellikle aşılama ve sağım esnasında kullanılan cerrahi tekniklerin geliştirilebileceği kullanım alanının artarak balık sağlığına katıda bulunacağı düşünülmektedir. Basamaklar halin de bir operasyondan kesit değerlendirme için sunulmuştur. 8

9 5. KAYNAKLAR Akyol,O.,Ceylan,T.,2003.Balıkçılık Araştırmalarında Kullanılan Markalama Etiketleme Materyalleri ve Yöntemleri.E.U.Su Ür.Der.,20(1 2): Anonim2009a. Anonim2009b. Anonim2009c. Anonim2009d. Anonim2009e. Considine, D.M., Considine, G.D.,1983. Van Nostrand Reinhold Encyclopedia of Chemistry, 4thed.,Van Nostrand Reinhold Comp. NewYork,1856p. Çetinkaya O., ŞahinA.(2005),Balıklarda Anestezi Uygulamaları ve Başlıca Anestezikler,sayfa ; Balık Biyolojisinde Araştırma Yöntemleri Editör: Karataş, M.,Nobel yayınno:772. Güner Y Balıkları Bayıltmada Organik Bir Ürün: Karanfil Ekoloji dergisi,19.sayı. Kanyılmaz M.,Sevgili H.,ErçenZ., Yılayaz A.,2007, Karanfil Yağının Balık Anesteziğ Olarak Kullanımı.Ulusal Su Günleri Antalya.s: Kumlu,M.veYanar,M.,1999.Effects of the anesthetıc quınaldıne Sulphateand muscle relaxant dıazepam on Sea bream juvenıles (sparus aurata),th eisraeli Journal of Aquaculture Bamidgeh 51 (4),1999, Marking,L.L.,Meyer,F.P.,1985.Arebeter anaesthetic sneededinfisheries.fisheries,10:2 5. Mattson,N.S.&Riple,T.H.,1989.Methomidate,abetteranaestheticforcod(Gadusmorhua)incomp arisonwithbenzocaine,ms 222,chlorobutanol,andphenoxyethanol.Aquaculture83: ScottWeber,E.P.,Schwarz,T.,Innis,C.,Klide,A.M.,Anesthesia, Diagnostic İmaging, and Surgery of Fish Compendium Vet.com,February2009 Serezli,R.,Okumuş, İ.,Akhan,S.,2005 Akuakültürde Anestezinin Kullanımı Ulusal Su Günleri Trabzon. Summerfelt,R.C.andSmith,L.S.,1990.Anesthesia, Surgery, and Related Techniquesin Methods for Fish Biology, (Eds.Schreck, C.B.and Moyle,P.B.).pp American Fisheries Society Betheda, Maryland, USA. Tammisto,T. ve Tammisto,C.H.1999.Finland s first anaesthesi are vealedby newspapers. Acta 9

10 Anaesthesiol Scand; 43: TaylorPW.,RobertsSD.(1999),Cloveoil: Analternative Anaesthetic for Aquaculture, North Am. J.Aquaculture61: Yanar, M.,Genç,E Farklı Sıcaklıklarda Kinaldın Sülfatın Diazepam ile Birlikte Kullanılmasının OreocrhromisniloticusL.1758(Cichlidae ) Üzerindeki Anestezik Etkileri. Turk J Vet Anim Sci 28 p Yanar,M.,Kumlu,M.,2001.The Anaesthetics Effects of Quinaldine Sulphate and/or Diazepam,on Sea Bass (Dicentrarchuslabrax) Juveniles.Turk J Vet Anim Sci 25 p Yüreklitürk O.1989, Yavru Balık Naklinde Anestezik maddelerden Kloralhidrat`ın Kullanılması. Su ürünleri Dergisi,