RUS KOLONİZAYONUNA KARŞI KAZAK MUKAVEMETİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014, p , ANKARA-TURKEY RUS KOLONİZAYONUNA KARŞI KAZAK MUKAVEMETİ * Füsun KARA ** Yavuz HAYKIR *** ÖZET Türkistan dan göç eden Türk kavimlerinin bakiyeleri ile sonradan buraya gelen muhtelif Türk boylarının birleşmesiyle oluşmuş bir Türk toplumun adı olan Türkistan ın ocak ağası sayılan Kazak Türkleri, bağımsız yaşamak için çok büyük bedeller ödemek zorunda kalmışlardır. Rus Çarlığının XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Türkistan a doğru ilerleyişi uzun ve aşamalı planların sonucudur. Ticari birliklerin bölgeye girişinden sonra askeri hazırlıklar yapılmaya başlanmıştır. işte bu dönemlerde vuku bulan olaylarda Rus ilerleyişini hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır. Kazakların tarihinde Kalmuk ve Rusların saldırı ve işgalleri büyük yer tutmaktadır. Büyük güçlerin güdümüne gelen ihtiraslı Kazak hanlarının isyan ve saldırıları da kazakları çok uğraştırmıştır. Kazakların didişmeye girmeleri her defasında hasım güçlerin istilasını getirmiştir.bu makale, ihtilâllerin arkasındaki sosyal, ekonomik, ve siyasî nedenleri incelemek kadar Kazak tarihi içinde, Kazak-Rus ilişkilerinin yerini de anlatmaya gayret göstermektedir. Rus- Kazak ilişkilerinin başlangıcı 16. Yüzyılın ortasında ticaretl Türkistan dan göç eden Türk kavimlerinin bakiyeleri ile sonradan buraya gelen muhtelif Türk boylarının birleşmesiyle oluşmuş bir Türk toplumu olan Türkistan Türkistan dan göç eden Türk kavimlerinin bakiyeleri ile sonradan buraya gelen muhtelif Türk boylarının birleşmesiyle oluşmuş bir Türk toplumu olan Türkistan ın ocak ağası sayılan Kazak Türkleri, bağımsız yaşamak için çok büyük bedeller ödemek zorunda kalmışlardır. Rus Çarlığının XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Türkistan a doğru ilerleyişi uzun ve aşamalı planların sonucudur. Ticari birliklerin bölgeye girişinden sonra askeri hazırlıklar yapılmaya başlanmıştır.işte bu dönemlerde vuku bulan olaylarda Rus ilerleyişini hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır. Kazakların tarihinde Kalmuk ve Rusların saldırı ve işgalleri büyük yer tutmaktadır. Büyük güçlerin güdümüne gelen ihtiraslı Kazak hanlarının isyan ve saldırıları da kazakları çok uğraştırmıştır. Kazakların didişmeye girmeleri her defasında hasım güçlerin istilasını getirmiştir.bu makale, ihtilâllerin arkasındaki sosyal, ekonomik, ve siyasî nedenleri incelemek kadar Kazak tarihi içinde, Kazak-Rus ilişkilerinin yerini de anlatmaya gayret göstermektedir. Rus- Kazak ilişkilerinin başlangıcı 16. Yüzyılın ortasında ticaretle başlamış olsa da bu ilişkiler çok cüzî düzeyde ve Moskova ile Orta Asya Hanlıkları arasında sınırlı sonuçlanmıştı. İlk * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Doç.Dr. Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: fusunkara2004@yahoo.com *** Yrd.Doç.Dr. Fırat Üniversitesi İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: yavuzhaykir@hotmail.com

2 620 Füsun KARA Yavuz HAYKIR önce bir Kazak elçisinin 1573 tarihinde Moskova yı ziyaret ettiği kaydedilmiştir. Rus Çarlığı nın 19. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Türkistan a doğru ilerleyişi uzun ve aşamalı planların sonucudur. Ticarî kolonilerin bölgeye girişinden sonra askerî hazırlıklar yapılmıştır. Kazaklar 18. Yüzyılın son çeyreğinde Pugachev in güçlerine katıldılar ve de Irtish Nehrinin önemli bir kısmını kontrolleri altına aldılar ve Orenburg eyaletinin merkezini kuşattılar kışında, Kazaklar Orta Cüz Hanı Sırım Datovun liderlik ettiği, ayaklanmaya katıldılar. Orta Orda Hanı Abılay Hanın torunu Sultan Kenesarı Kasımov un isyanı Rus kolonizasyonuna karşı Kazak direnişinin bir sembolü oldu. Bununla birlikte başarı sağlayamadılar. Anahtar Kelimeler: Kazak, İhtilâl, Sırım Datov, İsatay Taymanoğlu, Kenasarı Kasımoğlu. KAZAK RESISTANCE TO RUSSIAN COLONIZATION ABSTRACT Part of the Turkic tribes which have moved from Turkestan, having United with other various Turkic tribes, have created the Kazakh state which become one of leading powers of Turkestan and which later paid much for independence. There were hard times throughout history of kazakhs, such as jungarian invasion and the russian colonialism rebellious Kazakh leaders added more to problems in difficult times. Division of kazakhs into thejuz system collisions and disagreeements with other turkic peoples caused often foreign interventions and invasions. The advancing of russia towards Türkistan in the first quarter of XIX. Century had been the result of long terms plans. After commercial colonies had entered the region militarypreparations were bwgun. The events happened at that time eased the advance of russia towards Türkistan. This article examines the social, economic, and political reasons behind the revolt in an effort to understand its place in Kazak-Russian relations, as well as within Kazak history. The beginings of Russian and Kazak relations can be traced to the mid-16th century, however, these contacts were minimal and were the result of limited trade between Muscowy and the Central Asian Khanates. An early, although not the first Kazak embassy was recorded visiting Moscow in The advancing of Russia towards Turkistan in the first quarter of 19. Century had been result of long term plans. After commercial colonies had entered the region, military preparations were begun. In the last quarter of the 18 th century the Kazaks joined forces with Pugachev and in seized control of parts of the Irtish Line and besieged Orenburg, the provincial headquarters. In the winter of , Kazaks of the Orta Zhuz led by Srym Batyr attempted. Grandson of Ablai Khan of the Middle Horde Kenesary Kasymov s revolt has become a symbol of Kazak resistence to Russian colonization; however, that was to be achieved soon enough. Key Words: Kazak, Kenesary Kasımov. Revolt, Srym Datov, İsatay Taymanoğlu, Volume 9/4 Spring 2014

3 Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti 621 GİRİŞ Ruslar, üç asra yakın Altın Orda Devleti nin idaresi altında yaşadıktan sonra bu devletin 1480 de tamamen parçalanması neticesinde hem istiklâllerine kavuşmuşlar, hem de Altın Orda dan sonra kurulan hanlıkları bir bir yenerek Orta Asya ya doğru ilerlemeye başlamışlardır. Rusya Hükûmeti güneydeki sınırların genişlemesine önem vermiştir. I. Petro döneminde Kara Deniz ve Baltık Denizi nden Avrupa ya yol açarak, bütün Asya Hanlıklarının kapıları ve kilitlerini aralamışlardır 1. Kazak halkının ve Kazak Hanlığı nın mutlu yılları 15. Yüzyılın ikinci yarısındaki kuruluşundan 16. Yüzyılın sonuna kadar süren yaklaşık asırlık dönemden ibarettir. Bu mutlu döneme dahi yılları arasındaki 20 yıllık parçalanma sancıları ve 17. Yüzyılın ikinci yarısında yıllarca mücadele edilen Moğol akınları dolayısıyla az çileler çekilmedi. Ama yine de tarihinin bundan sonraki hiçbir döneminde Kazak Hanlığının mutlu yılları 15. Yüzyılın ikinci yarısındaki kuruluşundan 16. Yüzyılın sonuna kadar süren yaklaşık dönemlik asırdan ibarettir. Bu mutlu döneme dahi yılları arasındaki 20 yıllık parçalanma sancıları ve 17. Yüzyılın ikinci yarısındaki yıllarca mücadele edilen Moğol akınları dolayısıyla az çileler çekilmedi. Ama yinede tarihin hiçbir döneminde Kazak halkı, bu dönemdeki huzur ve mutluluğu yaşayamadı. 17. Yüzyılın başından itibaren, takip eden yüzyıllar boyunca Kazak halkı kuzeyden gelen Moğol istilâsı, güneydoğudan gelen Çin saldırıları ve hatta zaman zaman güneydeki soydaş boylardan gelen darbeler arasında milyonlarca canı ve tonlarca kanı pahasına özgür olarak yaşama mücadelesi verdi 2. Ardı arkası gelmeden devam eden Moğol akınlarına karşı Kazak halkı 150 sene boyunca direnmiştir den 1598 e kadar Kazak Hanlığını ayakta tutan iki güçlü han Tevekkel ve Hak Nazar dır de İşim Han ın yönetimi ele alması ve ardından yeni bir yüzyılın başlamasıyla birlikte adeta Kazakların acı tarihi başlamıştır. Rus Çarı IV. İvan 1552 de Kazan Hanlığını, 1556 da Astrahan Hanlığı nı ve 1558 den itibaren de Sibirya yı istilâ ederek ele geçirmiştir. Asya daki bu hızlı yayılma 17. Yüzyılda kısmen durakladıysa da, 18. Yüzyılda yeniden başladı. 18. Yüzyılda Rusya nın güneye ve doğuya doğru yayılışı iki eksen üzerinde gelişti. Birincisi, Karadeniz in her iki tarafından (Balkanlar-Kafkaslar) Osmanlı İmparatorluğu topraklarına, ikincisi de, Türkistan yönünden Kazak steplerine doğru oldu 3. Ruslar 18. Yüzyılda, Kazak steplerinin kenarında göründükleri sırada, buralarda yaşayan Müslüman göçebe Kazaklar, üç büyük topluluk halinde teşkilâtlanmış bulunuyorlardı: Ulu Orda (Büyük Cüz), Orta Orda (Orta Cüz) ve Küçük Orda (Küçük Cüz) adlarını taşıyan bu topluluklar, yaylaları paylaşamadıklarından birbirleriyle devamlı kavga halindeydiler. Doğu tarafında bulunan gruplarla,komşuları olan Batı Moğolistan Uygur Budistleriyle ölüm kalım savaşı içindeydiler 4. Rusların Kazak topraklarını işgal etme sebeplerinin başında, Sibirya ya yerleştirilen Rus göçmenlerinin korunması, ticaret yollarının güvenliği ve Rus kontrolü altına alınması geliyordu. Bundan başka, Kazak boylarının bir yönetim altında olmayıp parçalanmış yönetim birimlerinin oluşması, Kazak topraklarının Türkistan ın kapısı konumunda olması, Rusları buraya çeken sebepleri oluşturmaktadır. 1. RUS KOLONİZASYONUNA KARŞI KAZAK MUKAVEMETİ Orta Asya Türk Hanlıklarının işgalini tamamlayan Rusların ilk işi, buralarda idarî sistemi değiştirmek olmuştur. Orenburg u merkez edinen Ruslar orada kurdukları umumî valilik ile Kazakistan topraklarında yeni idari düzenlemelerde bulunmuşlardır. Bu sistem içerisinde eskiden veraset yoluyla başa geçen Kazak liderlerini artık Ruslar kendileri tayin etmeye başlamışlardır. Bu tayinleri yaparken de kendilerine körü körüne itaat edecek şahısları seçmekteydiler. Ruslar 1 S.B. Baişev, Oçerk i İstorii Kazahstana Kaz GUç, Almatı, 1989, s M.Tınıspayev, İstoriya Kazakhskogo Naroda, Alma-ata,1993. S O. Roy, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, İstanbul, 2000, s B. Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,1995, s.25; Haluk Alkan, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar, Ankara,2011, s.26. Volume 9/4 Spring2014

4 622 Füsun KARA Yavuz HAYKIR kurdukları şiddet idaresinin yanı sıra, çok ağır vergilerde koyarak Kazakların durumunu iyice bozmuşlardı. Rusların Kazaklara karşı yürüttüğü bu sistematik politikalar, halkı rahatsız etmekteydi. Bu gelişmelerin ardından Kazaklar Rus idaresine karşı isyan etmeye başlamışlardır. Kazakları isyana sevk eden belli başlı sebepler şunlardır: Rusların verimli Kazak topraklarını işgal etmesi ve Rus yönetimi tarafından uygulanan toprak sınırlanması; özellikle askeri bölge yakınlarında göçebelik yasaklanmıştı. Ayrıca köy yerleşim sahipleri Ruslar tarafından kullanılmaktaydı. Yayık, Başkurt ve Orenburg Kazakları bu topraklara sürekli akınlarda bulunup, verimli otlakları ele geçirmekteydi. Bu politikalar nedeniyle Kazak halkının ekonomisi olumsuz yönde etkilenmiştir. Görüldüğü üzere, araştırmaya konu olan devirdeki milli bağımsızlık hareketinin çok önemli meseleleri ile ilgili görüşlerin çeşitliliği her şeyden önce, isyanların arifesinde ve sonrasındaki sosyo-ekonomik ilişkilerin yeterince incelenmemesinden kaynaklanmaktadır. 1.1.Sırım Datov Komutasındaki Kazakların Milli Direnişi ( ) Kazak halkının ilk ve en önemli isyanlarından biri Sırım Datov unliderliğindeki hareket idi. Abılay Han ın ölümünden sonra iktidar zayıflaması ile Küçük Orda nın Kazakları kendi hanlığını kurmuş, başına Gayp Sultanın oğlu Datov Han ı geçirmişlerdir. Nurali Han iktidarında ise, sadece sınırların yakınlarında göçebe hayatını sürdüren Kazaklar kalmıştır. XVIII. Yüzyılda bu bölgede Rus idarecilerinin emirleri çerçevesinden çıkmayan Ebu lhayr Han ın nesillerine karşı Kazaklarda bir hoşnutsuzluk ortaya çıkmıştır da Kazak Sultanları ile büyükleri tarafından yapılan ihânetler, hâlâ halk tarafından unutulmamıştır. Bu nedenle XVIII. Yüzyılın sonunda Batı Kazakistan daki Rusya ve onun kuklası Ebul Hayr Han ve onun nesillerine karşı başlayan direniş, Kazakların ilk millî kurtuluş savaşı olmuştur te Çarlık idaresi, Kazak bozkırlarını iki bölgeye bölüp, sınır kamuoyunu kurmuştur. Halka E.İ. Pugaçev direnişini unutturmak için 6 Yayık Nehrine Ural adını vermişlerdir. Çarlık, Kazak Hanlarını kendi ajanlarına dönüştürmek istemiştir de Rus idarecileri İdil ve Yayık nehirleri arasında Nurali Han ı ve yakınlarını yerleştirmiştir. Han ve onun kardeşleri her yıl Orenburg da maaş alarak, Küçük Orda halkının göç yerlerini belirlemiş ve istedikleri kadar vergi yüklemişlerdir 7. Bu dönemde, Kossaklar, sınırlardaki Kazak köylerine akınlar yapmaya başlamışlardır te Kazaklardan bin baş at zorla alınmıştır. Bu olayların ardından başlayan soğuk kış mevsiminin neden olduğu açlık, Kazak halkının durumunu daha da olumsuz şekilde etkilemiştir. Bu nedenle kazaklar Rus idarecilerinin Ural nehrinin iç kısımlarına artık göç etmeye başlamışlardı. Bunu gören Ruslar, o topraklara yerleştiği Kossakları müdafaasız halkın üstüne sevk etmiştir. Kossakların halka karşı insafsızca davranması ve sürülerini yağma etmeleri bardağı taşıran son damla olmuştur. Halk büyük bir heyecan içinde isyân etmiştir. Ancak Kossaklar Rus birliklerinden takviye alarak halkın üstüne saldırmışlardır. Bu dengesiz kuvvetler arasındaki mücadeleyi Kazaklar kaybederek pek çok zayiat vermişlerdir 8. Fakat Küçük Orda da başlayan bu hakkını arama hareketi, bütün Kazak illerinde büyük yankılar yapmıştır. Halk gasp edilen haklarını, istiklâlini yeniden kazanmanın özlemini ve zaruretini şiddetle hissetmeye başlamışlardır. Fakat halkı kim birleştirecek, millî mücadelenin önderliğini kim yapacaktı? Çok geçmeden, halk böyle bir önderin çıkışına da şahit olmuştur 9. Sırım Datov isyanı 15 sene 5 Kuzembayulı, A.Abil, E., a.g.e., s.182; Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz; Fatih Ünal, Sultan Kenesarı Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı, İstanbul,2010, s Michele E. Commercio, The Pugachev Rebellion, in the context of post-soviet Kazakh Nationalization Nationalities Papers, Vol.32, No.1, March 2004, Association fort he Study of Nationalities, s.86; Fatih Ünal, a.g.e., s N.G. Apollova,, Prisoyedineniye Kazahstana K Rossiyi v30 Godah XVIII Veka, Alma-Ata, 1948, s S. Sabol, Kazak resistance to Russian Colonization: Interpreting the Kenesary Kasymov Revolt, Central Asian Survey (june/september, 2003, 22, (213), s.237; A. Bodger, On the Extent And Nature Kazakh Participation in the Pugachev Revolt, Central Asian Survey, Volume12, Issue4, 1993, s M. Saray, Kazakların Uyanışı, Ankara,2004, s.61. Volume 9/4 Spring 2014

5 Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti 623 sürmüştür. Kazak halkının geniş desteğine ilave olarak bazı boy beylerinin de desteğini alan Sırım Datov 1780 li 1790 lı yıllarda büyük ve organize Rus ordularına karşı çok zor günler yaşatmıştır. Hatta 1783 te Sırım Datov komutasındaki millî direniş birlikleri Rus ordusunu ağır bir yenilgiye uğratarak, komutanlarını da esir almayı başarmıştır. Sırım Datov un bu başarısı halk arasında büyük heyecan yaratmıştır. Ruslara karşı mücadele etmek isteyen halk dalgalar halinde Sırım Datov un etrafından toplanmaya başlamıştır 10. Aynı zamanda Kazak büyüklerinin Nurali Han ve yakınlarına karşı mücadelesi de güçlenmiştir. Kazak büyükleri, Rus Çarlığından Nurali Han ın iktidardan uzaklaştırılmasını istemişlerdir da Çariçe Katerina bir ferman yayınlayarak Nurali Hanı iktidardan uzaklaştırmıştır. Nurali Han Orenburga çağrılarak, oradan Ufa ya gönderilmiş ve 1790 yılında orada vefat etmiştir. Ancak Kazak sultanları da aynı şekilde isyancıların kaldığı yerleri Rus idarelerine söylemişlerdir te Sırım Datov ordusuna katılan Kazakların ordusu altı bini geçmiştir. Rus Çarlığı, baş kaldıran bölgeleri cezalandırmak için asker göndermiştir. Ancak Sırım Datov, çete yöntemlerini kullanmış, direk Rus askeri ile değil daha küçük ordulara saldırarak savaşmıştır. Kazaklar birçok kaleler ile ordugâhları ele geçirmişlerdir de Küçük Orda nın tahtına Nurali Han ın oğlu Esim getirilmiştir. Yeni han isyanı bastırmak için elinden geleni yapmış, Kazak isyancıların başkanlarını tutuklayarak, Çar idarecilerine teslim etmiştir te Sırım Datov, Esim Han ın oturduğu yeri istilâ etmiş ve onu öldürmüştür. Sırım Datov, yeni Orenburg Valisi Baron İgelstrom dan isyancıların istediklerini yerine getirmesini istemiştir. Baron İgelstrom Kazak isyancılarının isteklerini yerine getirerek, Kazak sultanları ile büyüklerinden ibaret bir kurul oluşturmuştur. Sırım Datov da bu kurulun danışmanı olarak seçilmiştir yılları arasında devam eden isyancıların hareketi on dört yıl kadar sürmüştür te Baron İgelstrom, Küçük Orda da, Ebul hayr Han ın yaşlı oğlu Ayşuak başkanlığında bir kurultay gerçekleştirmiştir. İsyancıları cezalandırmak için gönderilen askerî birlikler tarafından takip edilen ve gücünü kaybeden Sırım Datov, bu kurultaya bin serbazla gelip, isyanın sona erdiğini bildirmiştir. Bu kurultayda Ayşuak ın Han seçilmesi, Sırım Datov un on dört senelik direnmesinde yenilgiye uğradığı anlamına gelmektedir. Sırım Datov Nurali Han oğulları ve Ayşuak taraftarı tarafından takip edildiği için Hive Hanlığına göç etmiş ve orada vefat etmiştir 13. Sırım Datov un yenilmesi ve ortadan kaybolması, Rusları son derece ferahlatmıştır. Bu direniş büyük bir tarihî anlam taşımaktadır, çünkü savaşın sonucunda Kazak halkı Yayık ve İdil nehirleri arasında yeniden göçebe hayatlarına devam edebilmiştir. Rus Çarlığı, Kossakların Kazak bozkırlarını istilâ etmelerini de yasaklamıştı. Bu kurtuluş savaşında dökülen Kazak kanı, Kazakistan daki Rus sömürgecilerinin işgalci hareketlerini az da olsa durdurmuştur İsatay Tayman Komutasındaki Kazakların Millî Direnişi ( ). Rus sömürüsüne karşı verilen Kazak millî mücadele hareketinin önemli liderlerinden biri de İsatay Tayman ( )dır. Batı Kazakistan da çıkan ayaklanma, Ruslar tarafından sömürülen Kazak halkının bağımsızlığını kazanmak için giriştiği önemli bir hareket olmuştur. Bökey Han ın yönetiminde beş bin Kazak ailesi 1801 de İdil ile Yayık nehirleri arasına göç etti. Bu, İç Orda nın kurulmasına temel sebep oldu. Daha 1830 lı yılların sonunda, buraya 20 bin kadar aile ve 80 bin kadar nüfus yerleşmişti. Fakat arazi ve otlaklar eşit bir şekilde dağıtılmadı. Kısa bir süre içinde, toprakların üçte ikisi Kazak feodalleri ile Rus toprak ağaları Yusupov ile 10 K.,Danivarov, Istoriya Kazakhskogo Gosudarstva XV-XX, Almatı, 2000, s.11.; M.B. Olcott, The Kazakhs, s A. Kuzembayulı, E. Abil, İstoriya Respubliki Kazahstan, Astana,2002, s G. Kan, Istoriya Kazahstana, Almatı 2005, s S. Asfendiarov, Istoriya Kazahstana (S drevnevsih Vremen ) Alma-Ata 1993, s K. Rıspayev, a.g.e., s.124.; G.Apollava, Prisoyedineniye Kazahstana K Rossiyi V 30 Godah XVIII Veka, Alma-Ata, 1948.s.221. Volume 9/4 Spring2014

6 624 Füsun KARA Yavuz HAYKIR Bezborodko nun mülkiyetine geçti. Cihangir Han 400 desyatinlik araziyi kendisine mal etti. Bu sırada, özellikle Han ın sultan unvanı olmayan akrabası Karavılhoca Babacanoğlu çok mal mülk edindi. Rus toprak ağalarıyla kiraladığı arazilerin ücreti için anlaştıktan sonra, bu arazilere hayvanlarını otlatmaya izin verdiği Kazak obalarından dilediğince kira ücreti almaya başladı. Ayrıca Cihangir Hoca ile akrabalık ilişkisinden faydalanarak onlardan haraç ve vergiler de topladı. Ural Askerî Mahkemesi Kazakların Büyük ve Küçük nehirler boyundaki Kamış-Samar gölü çevresindeki toprakları kullanmasını yasakladı. Toprakla ilgili bu şiddetli krize başka da önemli unsurlar eklendi: Çarlık Hükümeti İç Orda ile Küçük Cüz ün yönetimini kendi mensuplarına doğru kaydırmaya başladı ve menzil sistemi ile Menzil Başkanlığı ihdas edildi. Yayık Nehri boyundaki arazileri Ural Kazaçi askerleri sahiplendi. Kazaklara bu nehirden öteye geçmek ve Kazaçilerin nehir şeridine konup göçmeye şiddetli yasak kondu 15. İç Orda daki hareketlenmenin ilk dalgası yıllarında ortaya çıktı. Rusların Küçük Orda ve Orta Orda toprakları üzerindeki işgal hareketini yaygınlaştırmaları dönemine rastlamıştır. Ancak yaygınlaşan bu işgâli takiben Kazak Halkı üzerindeki müstebit Rus yönetimine karşılık Kazaklar bu defa da Küçük Orda nın Berş Boyu Beyi İsatay Tayman liderliğinde yeni bir isyan başlatmıştır. Bu yeni isyan ise 1838 yılı ortalarına kadar etkin bir şekilde sürdürülmüştür. Ocak 1838 de İsatay Taymanoğlu kendi askerleriyle Büyük Borsuk Kumluğu nda Şekti kabilesinin yurduna geldi. Ona Yayık tan daha önce geçen Nauşu grubu ve Alaşa kabilesinin reisi Saraböbek katıldı. 12 Temmuz 1838 de Kıyıl civarında isyancıların tenkil birlikleriyle çarpışması meydana geldi. Bu çarpışmada İsatay Taymanoğlu öldü. İsyancılar geri çekilmeye mecbur oldu. Onların peşinden yapılan kovalama birkam km devam etti. İsyancılardan 80 kişi öldü. İsatay Taymanoğlu öldükten sonra mücadele ateşi sönmeye başladı. Dağınık isyancı grupları o yıl boyundaki Nijne- Uralski hattı civarında faaliyetlerini sürdürdü. İsyan bastırıldıktan sonra küçük gruplar oluşturup bozkırlarda saklananlar sıkı bir takibata uğradı. Yakalananların çoğuna dayak cezası uygulandı. Çalışma kamplarına sürüldü. Mal mülkleri müsadere edildi. Onlar ölene dek sürgünde kaldılar Kenesarı Sultan Komutasındaki Kazakların Millî Direnişi ( ) XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde, Çarlık Hükümeti Kazakistan için planladığı idari siyasi değişiklikleri uygulamaya girişti. Bunun altında Rusya İmparatorluğu nun sınırlarına hala dahil olmayan bölgeleri iltihak etmek maksadı da yatmaktaydı deki Sibirya Kazakları Yönetmeliği bozkır bölgelerinin yönetim yapısını kökünden değiştirdi. Şimdi yönetimin vilayet sistemi uygulamaya kondu. Buna göre, Kazak toplumu sırasıyla okrug (vilayet), volost (nahiye) ve aul (oba) gibi idarî birimlere bölündü. Karkaralı ( eski Bökey Han ın idaresindeki ve Kökşetav(eski Veli Han ın idaresindeki vilayetlerinin tesisi, Çarlık Hükümeti ne Orta ve Büyük Cüzler in kesiştiği noktada Kazak topraklarını yavaş yavaş işgal etmesine öncülük etti. Kazakların geleneksel konargöçer arazileri daraldı. Toprağı verimli bölgelere Kazaçileri tekrar yerleştirme yaygınlaştı. Abılay Hanın ahfadının çevresine toplanan Kazak halkının tepkisi arttı 17. Bu zamana kadarki Kazak Millî Mücadele Hareketinin en büyük ve şiddetlisi Abılay Han ın büyük torunu Kenesarı Kasımoğlu nun yönettiğidir. Bu hareket diğerlerinde mukayese edildiğinde, tam anlamıyla bir Millî Mücadele hareketi olmuştur. Kenesarı Kasımoğlu, bütün Kazakistan ı ayağa kaldırmayı başarmıştır. Onun başarılı olmasının en önemli sebebi, kendisinden önceki mücadele hareketlerini iyi gözlemlemiş olması ve millî mücadele hareketini sistemleştirmesidir Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan Tarihi, Çev: Abdulvahab KARA, S M. Viatkin, Oçerki po İstorii Kazakhskoi SSrR Moskova, 1941,I, s Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan Tarihi, s T. Ölçekçi, Kazak Halkının Kenesarı Kasımoğlu nun Başkanlığında Ruslara Karşı verdiği Milli Bağımsızlık Mücadelesi ), Bilig, Güz/2009, S.51, S.123. Volume 9/4 Spring 2014

7 Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti 625 Küçük Orda da cereyan eden hadiseler, hemen hemen aynı tarzda Orta Orda da da cereyan etmekte idi. Yani Ruslar, Kazakların en verimli topraklarını almışlar, Rusya ya bağlı oldukları için de onlara ağır bir vergi yükünü çekmelerini istemişlerdir. Kötü bir kış geçirilmesi, kurak mevsimlerin yaşanması dahi Rusların bu sömürü şeklini değiştirmemiştir te kışın çok kötü geçmesi yüzünden binlerce hayvanı ölen Kazaklar, geriye kalan hayvanlarını Rusların işgal ettiği verimli otlaklarda otlamak isteyince, Ruslar buna izin vermemişlerdir. Bu yasak yetmiyormuş gibi, Rusların, vergi karşılığında yüzlerce hayvanı Kazaklardan zorla alması, halk arasında huzursuzluğu yeniden yükseltmiştir. Bütün bu olanlardan sonra Rusların, Orta Orda nın en güzel ve stratejik yerlerine yeni askerî kaleler yapmaya kalkışması, Kazak Türklerini çileden çıkarmıştır. Sonunda halk, silaha sarılıp hakkını müdafaaya yönelmiştir 20. Abılay Hanın torunu olan Sultan Kenesarı Rus sömürgeliğine karşı mücadele kararı vermiştir. Kenesarı nın geliştirdiği ideoloji, onun soylu bir aileden geldiğini göstermektedir. Kenesarı Kazak Ordalarını kendi mirası olarak görmüşve: Bütün Kırgızları Ruslardan geri alacağım, ifadesini birkaç keretekrarlamıştır. Geçmişten ders alarak kenesarı, direniş amaçlarının ancak kazak halkının birlik ve beraberlik içinde hareket etmeleri halinde gerçekleşeceğinin farkına varmıştır. Sultan kenesarı kazak hanlığının tüm toprakları üzerinde yayılacak olan bir direniş hareketinin planını yapmıştır 21. Kenesarı nın asıl hedefi, bu direnişi tüm Kazak ülkesine yayarak topyekûn bir millî direniş temin etmekti. Kenesarı Han ın önderliğinde ortaya çıkan bu isyan, bu zamana kadar Kazakların Ruslara karşı yaptığı direnişlere benzememekteydi. Bu millî direnişe, Kazakistan daki Üç Orda nın halkı da katılmıştır. Kenesarı Han savaşa bütün Kazak halkının katılmasını sağlamıştır. Kazakların isyanı, bu zamana kadar hiç birleşerek savaşmamış olan bütün Ordaların bir araya gelmesini sağlamıştır. Bu mücadelenin daha başlangıcında yaklaşık 20 bin kişilik bir ordu oluşturan Kenesarı, ilk iş olarak Rus valisine gönderdiği bir mektup ile geçmişte Kazak beyleri tarafından Rusya dan istenmiş olan geçici askerî himayenin kalıcı bir işgale dönüştürülmesini tanımadığını, dolayısıyla da bu topraklar üzerinde bağımsız bir Kazak Han ı olarak hareket edeceğini ve statüsünün Rusya tarafından tanınmasını istemiştir. Böylece millî davasına barışçı bir yaklaşım ile başlayan Kenesarı nın bu talebine karşılık Rusya, onun üzerine bir ordu göndermekle mukabele etti. Ancak bu ordunun Kazak birlikleri tarafından durdurulması Kenesarı nın ilk askerî başarısını da tescil etmiş oluyordu 22. Kenesarı, Ruslara karşı başladığı mücadelesinde üç hedefin yıpratılması için plânlar yapmış ve uygulamıştır: Birinci hedef, Ruslarla işbirliği yapan yerli idarecileri ortadan kaldırmaktı. Rusların Ağa Sultan unvanı verdiği bu yerli idareciler, Rusların koydukları yasakları uygulayan ve Ruslar namına vergi toplayan kişilerdi. Bu hizmetlerine karşılık olarak Ruslar onlara hayvanları için otlak veriyor ve onları bazı vergilerden muaf tutuyorlardı. Kenesarı bu Ağa Sultanların yaptıklarından dolayı onlara karşı çıkmıştır. Ağa Sultanlarının etrafındaki insanlar Kenesarı cephesine katılmışlardır. Bunu gören Ruslar Ağa Sultanlara baskıda bulunmuşlardır 23. İkinci hedefi ise, Rusların Orta Asya Hanlıklarıyla olan ticaretini engellemek suretiyle, onları sulha zorlamak idi. Kazakistan toprakları, özellikle Orta Orda bölgesi, Rusya ile Orta Asya arasında uzanan geniş bir kapı durumundaydı. Rusya dan Orta Asya ya inen ticaret yolları Kazakistan topraklarından geçtiği için, bu yolun kapatılması halinde Rusya nın Orta Asya ticareti büyük zarar görecekti. Bunu iyi değerlendiren Kenesarı, Rus ticaret kervanlarının Kazakistan 19 M.Saray, Kazakların Uyanışı, Ankara,2004, s.58,59; Fatih Ünal, a.g.e., s Z.Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul, 1981, s K. Rıspayev, Istoriya Respubliki Kazahstana, Almatı, 2002, s F.Budak, Kazakistan ın Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara,1999, s V.Z. Galiyev, Kenesarı Kasımov Bastağan Kazaklardan Ult-Azattık Kozğalışı, Almatı,1996, s Volume 9/4 Spring2014

8 626 Füsun KARA Yavuz HAYKIR üzerinden Orta Asya ya gitmelerine man,î olmuştur. Kenesarı nın Kazak topraklarından geçen kervanlardan vergi alması, vergi vermeyen kervanlara geçit izni vermemesi Rusları askerî tedbirler almak mecburiyetinde bırakmıştır. Üçüncü hedefi ise, Rus askerî hatlarına ve kalelerine baskınlar düzenlemekti. Rusların kurduğu yerel yönetimleri çökertmek ve ticarî faaliyetlerine engel olmak suretiyle, Kazakların haklarını Ruslardan alamayan Kenesarı, zor olan şıkkı seçmek yani harp ederek halkının haklarını aramak mecburiyetinde kalmıştır de Kenesarı, Petropavlovsk kalesinden çıkan kervana refakat eden Aktav Kossaklar ının birliklerine karşı ilk seferini düzenlemiştir de ise gerekli hazırlıkları yapan Kenesarı Akmola ile Aktav arasında Rusların kurduğu savunma hatlarına dört defa baskın düzenlemiştir. Vur- kaç taktiği ile hareket eden Kenesarı kuvvetleri büyük başarılar elde etmiştir. Rusların ağır kayıplar vermesi ve bu kayıpların bütün Kazak Orda larında duyulması, Kenesarı yı millî bir kahraman haline getirmiştir yılının Nisan ayında gönderilen Rus askerleri Küçük Orda Kazaklarının isyanını bastırmaya çalışırken önemli sayıda kayıplar vermiştir. Küçük Orda nın yardımına gelen Kenesarı, Rus orduları ile çetin muharebeler yapmış ve onların geri çekilmesini sağlamıştır. Fakat Kazak halkı Rus tehlikesini göz önüne alarak iç bölgelere yerleşmiştir. Kenesarı nın etrafında toplanan kuvvetler muntazam eğitim görmüş asker değildi. Kenesarı bu askerle iyi eğitilmiş yüksek ateş gücü olan talimli Rus birliklerine karşı uzun zaman savaşmanın mümkün olmadığını biliyordu. Ayrıca, Rus ve Kossak kuvvetleri, Kazaklara karşı iş birliği yaparak, masum halka eziyet ediyordu. Bu nedenle Kenesarı halkını fazla hırpalamadan onurlu bir barış için Rus makamlarına mektup gönderdi..kazak Han ı mektup ve heyet göndererek kendisinin Kazak bozkırlarında gerçekleştirdiği politik ve idari yapılanmayı Rusların kabul etmesini istemiştir. Ancak Rus idarecileri mektubu getiren heyeti kabul etmediği gibi, onları hapse atmış ve Kenesarıya hiçbir cevap vermemiştir. O zaman Kenesarı Çar I. Nikolaya mektup göndererek, ondan Kazak halkından vergi almamasını ve baskı uygulamamasını, Kazakların huzur ve dostluğunun devamı için rica etmiştir 26 Bu mektubun ardından 1840 ta Kenesarı nın teklifi kabul olunmuştur. Kenesarı nın bu barış görüşmelerini ısrarla istemesinin amacı, halkı perişan eden yağmaları durdurmak, işgal edilen toprakların iadesini sağlamak, Rusya ile kalıcı bir îdarî ve siyasî ilişkiler kurmaktı. Rus- Kazak heyetlerinin görüşmeleri neticesinde, iki taraf arasında sulh yapılmasına karar verilmiştir de yapılan bu antlaşmaya göre Kenesarı silahlı çatışmaya girmeyeceğine dair söz vermiştir. Ruslar bunun karşılığında, Kenesarı nın Orta Orda da oluşturduğu idareye karışmayacaklarına dair söz vermiştir. Böylece, Kenesarı, Rusya ya bağlı olarak Orta Orda nın hakimi olmuştur 28. Ancak bu antlaşma sadece 1842 yazına kadar sürmüştür. Rus askerleri yeniden Kazak köylerine baskınlar yapmaya ve halkın mallarını yağmalamaya başlamıştır. Bununla birlikte Rus idarecileri bütün Ordalara ve Kazak ileri gelenlerine haberler yollayarak Kenesarı ya destek vermemelerini istemiştir de Kenesarı Han ın orduları Hokand idaresinde bulunan Suzak, Yangıkurgan, Ak-Mescit ve Culek kalelerini ele geçirmişlerdir. Bu kalelerin Kazakların eline geçmesi, onlarda yeni hedefler ve amaçlara yönelme heyecanını vermiştir. Aynı tarihte Üç Orda dan gelen Kazakların kurultayında, Kenesarı Kazakların Han ı seçilmiştir ve Kazak Hanlığı 24 K.Rıspayev, a.g.e., s F.Budak, Kazakistan ın Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara,1999, s S. Asfendiarov, a.g.e., s Galiyev, a.g.e., s. S F. Kara, Almaatada 1986 Aralık layları.jeltokdan 1986 December Events ın Almaty jeltoksan, Turkısh Studıes Volume 7/4 fall2012, s.417. Volume 9/4 Spring 2014

9 Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti 627 yeniden kurulmuştur. Rusların lehine çalışan ve sadece kendi çıkarlarını düşünen Kazak soyluları ve Kenesarı nın bazı akrabaları ise ona karşı çıkmışlardır de Ruslar yeniden harekete geçen Kazak birliklerine karşı bir sefer düzenlemişlerdir. Ayrıca 1843 te de Çar I. Nikolay Kossaklar dan oluşan büyük bir orduyu Kazak isyancılarının hareketlerini bastırmaya göndermiştir. Bu çatışma, iki tarafın büyük kayıplar vermesi ile sonuçlanmış, ancak her iki taraf da amaçlarına ulaşamamıştır te Kenesarı nın yönetimi altındaki Kazak birliklerinin düşman kuvvetlerine karşı düzenlediği baskın sonucunda yeni ve büyük bir çatışmanın başlaması için zemin hazırlanmış oluyordu. Kazaklar bu baskında, Rusların önemli bir mühimmat deposu olarak tanımlanan Katerina Kalesine saldırarak, Rus kuvvetlerini yenmiş, çok sayıda Rus ve Kossak askerini de esir alıp, kaleyi tahrip etmişlerdir. Bu zafer, daha önce böyle bir başarı elde edemeyen Kenesarı kuvvetlerinin cesaretine cesaret katmış ve daha sonraki hareketlerinde teşvik edici olmuştur. Kazaklarla Rus birlikleri arasında devam eden mücadele kışın bastırması ile durmuş, taraflar yeni hazırlıklarını yapmak için karargahlârına çekilmiştir yılları arasında dört yıl boyunca devam eden saldırılarından bir netice alamayan ve özellikle 1844 te Sultan Kenesarı nın birlikleri karşısında bozguna uğrayan Rusya sonunda Sultan Kenesarı ile anlaşma yolunu denemek için1845 te ona elçi göndermek zorunda kalmıştır. Ruslar Kazakların kendilerine tabi olmasını istemiş ancak Kenesarı tarafından bu öneri şiddetle reddedilmiştir Sultan Kenesarı ile bu şekilde baş edemeyeceğini ve onun Büyük Kazak Hanlığını yeniden kurma yolunda önmeli bir mesafe katettiğini iyice idrak eden Ruslar, ne suretle olursa olsun onu ortadan kaldırmaya karar vererek 1846 yılında bir plânı uygulamaya koymuşlardır. Önce Orta Cüz Kazaklarının daha güneyinde, Alatavlar bölgesinde yaşayan Kırgız boylarının beylerine muhtelif ajanlar vasıtasıyla ulaşılarak, günden güne güçlenmekte olan Sultan Kenesarı birliklerinin pek yakında Kırgız topraklarını da işgal edeceği korkusu bu boylar arasında iyice yayılmıştır. Ardından Rus ordularının bütün gücünü oluşturan birlikler Orta Orda topraklarına iki ayrı koldan büyük bir taarruz başlatılmıştır. Kazak birlikleri kendine tek çıkış yolu olarak bırakılan güneydeki Alatav bölgesine doğru çekilmeye başlamıştır. Bir süreden beri Rus entrikalı altında kalarak Kenesarı nın Kırgız topraklarını işgal edeceğine inandırılan ve bunun için hazırlıklı bulunan Kırgız birlikleri de, Kazak birliklerinin hiç beklemediği güney cephesinden ve beklemedikleri bir anda saldırıya geçerek, Kenesarı nın birliklerine acı bir darbe vurmuşlardır. Buna rağmen Kenesarı nın hem Rus birliklerinin kuzeyden iki kol halinde gelen saldırısına direnmiş ve hem de Kırgız birliklerinin Çu nehri nin kuzeyinde kalan bölgeye çekilmesini sağlayabilmiştir 31. Fakat Kırgız birlikleri, artık çok bitkin düşmüş ve Rus birliklerinin saldırısı altında bulunan Kazaklara bu bölgede yaptıkları anî ve kararlı bir baskın ile Kenesarı nın birliklerini bozguna uğratmakla kalmayıp, birliklerinin başında savaşırken şehit düşen Kenesarı nın ölüsünü de Ruslara göndermişlerdir 32 Kenesarı nın ölümünden sonra birkaç yıl boyunca Kazaklar millî direnişe bu defa kardeşi Sultan Sadık önderliğinde devam etmişlerdir. Ancak Sultan Sadık kardeşinin temin ettiği başarıya ulaşamamıştır. 29 S.Asfendiarov, a.g.e., s Fatih Ünal, a.g.e., s Galiyev, a.g.e., s K.Rıspayev, a.g.e., s Volume 9/4 Spring2014

10 628 Füsun KARA Yavuz HAYKIR 1.4. Can Hoca, İsen Batur, Han Gali Arslan ve İsa Tülenbay Komutasındaki Kazakların Millî Direnişi ( ) 1854 te Rus Çarı I. Nikolay, Ukaz (ferman) neşrederek bütün Kazak topraklarının Rusya hâkimiyeti altına geçtiğini ve Kazakların Rus kanunlarına tâbi olduklarını ilân etmişlerdir. Fakat Kazaklar, Rus hâkimiyetini yine kabul etmemişlerdir dönemini kapsayan çeyrek asırlık dönemde Kazak Halkı Sultan Sadık ın dışında başka birçok halk kahramanı ve boy beylerinin önderliğinde Rus işgaline karşı direnişini aralıksız bir şekilde sürdürmüştür. Bu önderler arasında en etkili olan Can Hocanın isyanı idi. Bundan başka İsen Arslan ve İsa Tülenbay önderliğindeki başkaldırmalar, Kazak halkı arasında büyük bir heyecan yaratmıştır. Ancak bu yıllar arasında ayaklanmaları yürüten yukarıdaki liderlerin hiçbiri Sultan Kenesarı çapında değillerdi. SONUÇ Rus Çarlığının daha Türkistan ı tamamen işgal altına almadan kendi uygulamalarına, sömürü politikalarına başlaması, yerli halkın durumunu iyice zorlaştırmıştır. Baskılara ve haksızlıklara dayanamayan halk, her fırsatta Rus yönetimine kısıtlanmış yönetim hakkını vermek için Ruslarla işbirliği yapan yerli hanlara karşı isyan etmiştir. Rus Çarlığının Kazak Türklerine uyguladığı kötü yönetime karşı ilk silahlı ayaklanma Küçük Cüz de Sırım Datov önderliğinde baş göstermiştir. Bu ayaklanma Rus Çarlığı ile birlikte hareket eden Ebulhayır Hanın yönetimine karşı ortaya çıkmış ayaklanmadır. Bu ayaklanma Rus diplomasisi ile bertaraf edilmiştir. Kazak topraklarında bu isyandan sonra irili, ufaklı birçok isyan olmuştur, İsatay Taymanoğlu ayaklanması bunların en önemlilerindendir. İsyanın itici gücünü köylü isyanı oluşturuyordu. Bu yüzden onun yönü birçok açıdan önceden belirlenmişti. Farklı cinsten, gelişigüzel, büyük ölçüde bir bölgeyle sınırlı olması, somut programının olmaması ve organizasyon yetersizliği isyanın başarısızlığa uğramasının genel sebplerini oluşturdu. Fakat onun güçlü tarafları da yok değildi. İsyancılar zenginlerin, han çevresindekilerin sömürüsüne karşı, çarlık rusyanın Küçük Cüz deki koloni siyasetine karşı mücadele etti. Ancak bunlardan en önemlisi 1837 kenesarı Kasımoğlu ayaklanmasıdır. Bu isyanın sebepleri de diğerlerinden farklı değildir. Rusların Kazak topraklarında uyguladıkları politikalar ve en önemlisi Kazak halkının hiçbir devletin ve milletin esareti altına girmek istememesiydi. Hele de hristiyan olan Rus yönetimi altına girmek istememeleriydi. Ruslar karşısında Kazak boy beylerinin birçoğu etrafında toplanmayı başaran Kenesarı, başarılı savaşlar vererek, Rusları sindirmeyi başarmış hatta hanlığını bile ilan etmiştir. Ancak Rusların bazı Kırgız boylarını, Kazaklar aleyhine kışkırtması sonucunda iki ateş arasında kalan Kenesarı nın Kırgızlar tarafından öldürülmesiyle isyan bastırılmıştır. KAYNAKÇA ASFENDIAROV, S., Istoriya Kazahstana (S drevnevsih Vremen ), Alma-Ata,1993. APOLLOVO, N.G., Prisoyedineniye Kazahstana K Rossiyi v 30 Godah XVIII Veka, Alma-Ata, BAIŞEV, S.B., Oçerk i İstorii Kazahstana Kaz GUç, Almatı, BODGER, A., On the Extent And Nature Kazakh Participation in the Pugachev Revolt, Central Asian Survey, Volume 12, İssue 4, 1993, s.493. BUDAK, F., Kazakistan ın Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara,1999. COMMERCIO, M.E., The Pugachev Rebellion in the Context of Post-Soviet Kazakh Nationalization, Nationalities Papers, Vol:32, No:1, March,2004,Association fort he study of Nationalities, s Volume 9/4 Spring 2014

11 Rus Kolonizayonuna Karşı Kazak Mukavemeti 629 GALIYEV, V.Z., Kenesarı Kasımov Bastağan Kazaklardan Ult-Azattık Kozğalışı, Almatı, HAYİT, B., Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,1995. KAN, G., İstoriya Kazahstana, Almatı, KARA, F., Almaatada 1986 Aralık Olayları:Jeltoksan 1986 December Events In Almaty.jeltoksan, Turkısh Studıes, Volume7/4 Fall2012, s KUZEMBAYULI,A., Abil, E., İstoriya respubliki Kazahstan ÖLÇEKÇİ, T., Kazak halkının Kenesarı Kasımoğlu nun Başkanlığında Ruslara Karşı Verdiği Milli Bağımsızlık Mücadelesi ( ), Bilig, Güz/2009, S.51, s RISPAYEV, K., İstoriya Respubliki Kazahstana, Almatı,2002. RYWKIN, M., Moscow s Muslim Challenge Soviet Central Asia, United States of America, SARAY, M., Kazakların Uyanışı, Ankara,2004. TOGAN, Z.V., Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul ÜNAL, F., Sultan Kenesarı Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı, İstanbul,2010. VIATKIN, M., Kazakhskoi SSR, Moskova,1941. Volume 9/4 Spring2014