İNCELEMELERİ DÜNYASI TÜRK DERGİSİ ISSN: Journal of Turkish World Studies. Cilt / Volume: XII. Sayı / Issue: 2

Transkript

1

2 ISSN: EGE ÜNİVERSİTESİ TÜRK DÜNYASI ARA0TIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK DÜNYASI İNCELEMELERİ DERGİSİ Journal of Turkish World Studies Cilt / Volume: XII X Sayı / Issue: 2 KI0 / Winter 2012 Bornova 3 İZMİR

3 TÜRK DÜNYASI İNCELEMELERİ DERGİSİ Journal of Turkish World Studies CİLT XII - SAYI 2 / KIŞ 2012 / ISSN: KURUCU / Founder Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN SAHİBİ-SORUMLU MÜDÜR / Owner Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü adına Enstitü Müdürü Prof. Dr. Zeki KAYMAZ EDİTÖR / Editor Doç. Dr. Osman KARATAY MİSAFİR EDİTÖR / Guest Editor Dr. Bülent AKYAY İngilizce Editörü : Seçil ÖRAZ Yazı İşleri : Dr. Erhan AKTAŞ Tashih : Dr. Ferah TÜRKER Dizgi ve Kapak : Mertcan AKAN Ağ Sayfası : Seçil ÖRAZ Halkla İlişkiler : Mustafa DUMAN YAZIŞMA ADRESİ /Correspondence Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü / Bornova İZMİR Tel / telephone: /2958 Belgegeçer / Fax: Elmek / egetdid@gmail.com BASKI / Print Ege Üniversitesi Basımevi Bornova / İZMİR Tel: Baskı Tarihi: 2012 Baskı Adeti: 250 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: YAYIN KURULU / Editorial Board Prof. Dr. Metin EKİCİ (Ege Üniv.), Doç. Dr. Ali EROL (Ege Üniv.), Prof. Dr. Turan GÖKÇE (Ege Üniv.), Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN (Ege Üniv.), Prof. Dr. Alimcan İNAYET (Ege Üniv.), Prof. Dr. Zeki KAYMAZ (Ege Üniv.), Prof. Dr. Nadim MACİT (Ege Üniv.), Prof. Dr. Yüksel SAYAN (Ege Üniv.), Doç. Dr. Mehmet TEMİZKAN (Ege Üniv.) DANIŞMA KURULU / Advisory Board Prof. Dr. Şerif AKTAŞ (Gazi Üniv.), Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN (Selçuk Üniv.), Doç. Dr. Cengiz Alyılmaz (Atatürk Üniv.), Doç. Dr. Metin ARIKAN (Ege Üniv.), Yrd. Doç. Dr. Rüçhan BUBUR (Ege Üniv.), Yrd. Doç. Dr. Ersel ÇAĞLITÜTÜNCİGİL (Ege Üniv.), Prof. Dr. Sebahat DENİZ (Marmara Üniv.), Yrd. Doç. Dr. Muvaffak DURANLI (Ege Üniv.), Prof. Dr. Ahmet B. ERCİLASUN (Gazi Üniv.), Doç. Dr. Mehmet S. EROL (Gazi Üniv.), Yrd. Doç. Dr. Pınar FEDAKÂR (Ege Üniv.), Prof. Dr. İnci Kuyulu ERSOY (Ege Üniv.), Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ (Ankara Üniv.), Prof. Dr. Şeyma GÜNGÖR (İstanbul Üniv.), Prof. Dr. Mevlüt KARAKAYA (Gazi Üniv.), Yrd. Doç. Dr. İbrahim ŞAHİN (Ege Üniv.), Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL (Mimar Sinan G. S. Üniv.), Doç. Dr. Abdullah TEMİZKAN (Ege Üniv.), Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN (İzmir Ekonomi Üniv.), Yrd. Doç. Dr. Rabia UÇKUN (Ege Üniv.), Prof. Dr. Dursun YILDIRIM (Hacettepe Üniv.) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi yılda iki kez yayımlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Ege Üniversitesi Yönetim Kurulu nun tarih ve No lu kararı ile basılmıştır. Dergimizin Tarandığı Uluslararası İndeksler ASOS, CEEOL, IndexCopernicus, MLA, PECYA, TURKOLOGİSCHER ANZEİGER, ULRİCH S Journal of Turkish World Studies is a scientific referee journal which is published twice a year. It is published by Ege University Executive Board s No. decree dated. Journal of Turkish World Studies is abstracted and indexed in following indexes: ASOS, CEEOL, IndexCopernicus, MLA, PECYA, TURKOLOGİSCHER ANZEİGER, ULRİCH S

4 Dergimizin Yurt Dışı Haberleşme Üyeleri ABD Uli Schamiloglu; ALMANYA Mark Kirchner; ALTAY Napir Bailkan; AZERBAYCAN Kemal Abdullayev; BULGARİSTAN Cengiz Hakov; ÇİN Turup Barat; FİNLANDİYA Okan Daher; FRANSA Remy Dor; GÜRCİSTAN Elisabet Bjalava; HAKASYA Viktor Yakovleviç Butanayev; HOLLANDA F. De Jong; IRAK Çoban Hıdır Uluhan; İNGİLTERE Arthur Hatto; İRAN Cevat Heyet; JAPONYA Tadashi Suzuki; KAZAKİSTAN Seyit Kaskabasov; KIBRIS Mahmut İslamoğlu; KIRGIZİSTAN Abdıldacan Akmataliyev; MACARİSTAN György Hazai; MAKEDONYA Oktay Ahmed; MOLDOVA Lubov Çimpoeş; ÖZBEKİSTAN Töre Mirzayev; ROMANYA Tahsin Cemil; RUSYA Dimitry Vasilyev; TATARİSTAN Mirfatih Zekiyev; TÜRKMENİSTAN Gurbandurdu Geldiyev; UKRAYNA İsmet Zat; ÜSKÜP Sevim Pilickova; YUNANİSTAN Mücahit Mümin BU SAYININ HAKEMLERİ Dr. Bülent AKYAY Doç. Dr. Metin ARIKAN Yrd. Doç. Dr. Selim ARSLANTAŞ Yrd. Doç. Dr. Orhan AVCI Yrd. Doç. Dr. Bülent BAYRAM Yrd. Doç. Dr. Ferhat BERBER Yrd. Doç. Dr. Nejdet BİLGİ Doç. Dr. Nuray BOZBORA Yrd. Doç. Dr. Galip ÇAĞ Doç. Dr. Rahmi ÇİÇEK Yrd. Doç. Dr. Muvaffak DURANLI Prof. Dr. Metin EKİCİ Doç. Dr. Ali EROL Doç. Dr. Mehmet Seyfettin EROL Prof. Dr. Mehmet ERSAN Yrd. Doç. Dr. Pınar FEDAKAR Doç. Dr. Selami FEDAKAR Prof. Dr. Turan GÖKÇE Doç. Dr. Ertan GÖKMEN Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Yrd. Doç. Dr. Sevim HACIOĞLU Dr. Nuri KARAKAŞ Dr. Ömer KARATAŞ Doç. Dr. Osman KARATAY Prof. Dr. Nadim MACİT Prof. Dr. Ahmet MAKAL Doç. Dr. Hasan MERT Prof. Dr. Hüseyin MEVSİM Prof. Dr. Mehmet OKUR Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER Yrd. Doç. Dr. İbrahim ÖZKAN Prof. Dr. Haluk SELVİ Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. İbrahim ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Yahya Kemal TAŞTAN Doç. Dr. Cahit TELCİ Doç. Dr. Abdullah TEMİZKAN Doç. Dr. Mehmet TEMİZKAN Doç. Dr. Muzaffer TEPEKAYA Yrd. Doç. Dr. Melih TINAL Yrd. Doç. Dr. Sıtkı Bahadır TUTU Doç. Dr. Fahri TÜRK Dr. Ferah TÜRKER Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Yrd. Doç. Dr. Rabia UÇKUN Kapak Resmi; L Illustration 3660, 19 Nisan 1913 Korku Adası: Harap Esir Kampı Edirne'nin kuzeyinde Bulgarların Tunca nehri üzerindeki adacıkta tahliye etmedikleri, bakmadıkları ve beslemedikleri, ağaç kabuklarını yiyerek açlıktan ölen Türk esirler. George Scott'ın çizimi

5 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/2 (Kış 2012) MAKALELER İÇİNDEKİLER Yahya Kemal TAŞTAN Kanonik Topraklardan Ulusal Vatana: Balkan Savaşları ve Türk Ulusçuluğunun Doğuşu...1 Bülent DURGUN Alman Islah Heyetleri ve Bischoff un Balkan Harbinde Osmanlı Ordusu nun Ulaştırması Hakkında Değerlendirmeleri Suzan ERTÜRK I. Balkan Savaşında Bulgar Ordusundaki Anadolu Ermenileri Sinan MARUFOĞLU Balkan Savaşları Sırasında Arapların Tutumu ( ) Hasan Taner KERİMOĞLU Trablusgarb ve Balkan Savaşlarında Hint Müslümanlarının Osmanlı Devleti ne Yaptıkları Yardımlar Mehmet OKUR The Times Gazetesine Göre Balkan Savaşları ve İngiltere nin Politikası Aleksandra KOLAKOVIĆ French Intellectuals and the French Policy Change in the Balkans ( ) Kadir YILDIRIM Balkan Savaşlarının Osmanlı da İşçi Hareketleri Üzerindeki Etkileri Arzu TAŞCAN Prens Ferdinand ve Ekzarh Yosif Arasındaki Bazı Mektuplaşmalarda Makedonya ve Komitalar Nebahat ORAN ARSLAN Fadimana FİDAN Balkan Savaşları Sonrasında Yunanistan da Kalan Türk Esirler Meselesi Hakan BACANLI Balkan Savaşları Kaynakçası Kemalettin KUZUCU Layihalar Işığında Bağımsızlık Sürecinde Arnavutluk un Sosyal ve Siyasal Durumu ( ) A.Haluk DURSUN Osmanlı Arşivinde Tuna Nehri ve Kıyıları Mikail ACIPINAR Tommaso Alberti nin Balkanlar ve İstanbul a Seyahati ( ) Ömer KARATAŞ Yüzyılda Balkanlarda Kafkas Muhacirlerin İskânı Zafer ATAR Balkanlarda Temettuat Tahriri (Tırhala Üsküp Drama Sancakları Örneklerinde) İsmail ARSLAN 19. Yüzyıl Ortalarında Balkanlarda Bir Osmanlı Kasabasının Sosyo-Ekonomik Yapısı: Vulçıtrın Ertuğrul KARAKUŞ Anadolu ve Balkan Manilerine Gösterge Bilimi Açısından Bir Bakış Ksenia AYKUT Sırp Yazarı Stevan Sremats ve Nasreddin Hoca Nemanja RADULOVIĆ Serbian Folk Narratives Concerning Fate and Their Turkish Parallels

6 Gonca KUZAY DEMİR Kosova da Tahir ile Zühre Anlatmalarının Türü Üzerine Muvaffak DURANLI Rus Yazar Konstantin Nikolayeviç Leontyev in Eserlerinde Balkanlar ve Yazarın Pembe Adlı Hikâyesi Osman KARATAY Türklerde ve Macarlarda Ortak Ede İsmi Hakkında Baki Bora HANÇA Cañıl Mırza Destanında Kahraman Tipolojisi Açısından Kadın Didar ANNABERDİYEV XIX. Yüzyıl Seyahatnamelerinde ve Askeri Anlatılarında Türkmenlere Atfedilen Atasözleri Dilek TÜFEKÇİ CAN Dünya Güzeli: Gösterge Bilimsel Yaklaşım Sertif DEMİR Irak ve Suriye Krizlerinin Karşılaştırmalı Analizi: Nedenler, Gelişmeler, Sonuçlar ve Türkiye Üzerine Etkileri KİTAP DEĞERLENDİRME Sinan KUNERALP - Gül TOKAY (Ed.) Ottoman Diplomatic Documents on The Origins of World War One, Volume VII: The Balkan Wars Bülent AKYAY Oya DAĞLAR MACAR Balkan Savaşlarında Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri Mertcan AKAN Bogdan FİLOV Rumeli nin Esaret Günleri- Umut ÜREN Mehmet DALKILIÇ Ramazan BİÇER Ekrem DEMİRLİ Balkanlarda Dini Aşırılıklar ve Etnik Barış Didem ÇATALKILIÇ VEFEYÂT Türk Dünyasına Adanan Bir Ömür: Prof. Dr. TURAN YAZGAN ( ) Hatice KERİMOV Türkoloji Önemli Bir Değeri Kaybetti: ALTAY SERSENOĞLU AMANJOLOV Hatice Özge BİLİR Derya ERSÖZ YAYIN İLKELERİ ve YAZIM KURALLARI vi

7 ESSAYS CONTENTS Yahya Kemal TAŞTAN From Canonical Territories to National Watan: The Balkan Wars and the Emergence of Turkish Nationalism...1 Bülent DURGUN The German Military Missiaons in Turkey and Evaluations of theinspector Bischoff on the Transportation Issues in the Ottoman Army Suzan ERTÜRK Anatolian Armenians in the Bulgarian Army during the 1 st Balkan War Sinan MARUFOĞLU The Position of the Arabs during the Balkan Wars ( ) Hasan Taner KERİMOĞLU Support of the Indian Muslims to the Ottoman Empire during the Tripoli and Balkan Wars Mehmet OKUR The Balkan Wars and the Policy of the United Kingdom According to The Times Newspaper Aleksandra KOLAKOVIĆ French Intellectuals and the French Policy Change in the Balkans ( ) Kadir YILDIRIM Effects of the Balkan Wars on the Labour Movements in the Ottoman Empire Arzu TAŞCAN Macedonia and Secret Societies in some Correspondences between Prince Ferdinand and Exarh Yosif Nebahat ORAN ARSLAN Fadimana FİDAN The Question of Turkish Prisoners in Greece after the Balkan Wars Hakan BACANLI A Bibliography of the Balkan Wars Kemalettin KUZUCU The Social and Political Condition of Albania in the Process of Independence According to Ottoman Reports ( ) A.Haluk DURSUN The Danube River and its Banks in the Ottoman Archives Mikail ACIPINAR The Travels of Tommaso Alberti to the Balkans and Istanbul ( ) Ömer KARATAŞ The Settlement of the Caucasian Emigrants in the Balkans during the 19 th Century Zafer ATAR Temettuat Registers in the Balkans (The Tırhala, Skopje and Drama Sandjaks) İsmail ARSLAN Socio-Economical Structure of an Ottoman Town in the Balkans in the mid-19th Century: Vushtrri/Vučitrn Ertuğrul KARAKUŞ A Semiological View to the Anatolian and Balkan Mani- Kind Poems Ksenia AYKUT Serbian Writer Stevan Sremac and Nasreddin Hodja Nemanja RADULOVIĆ Serbian Folk Narratives Concerning Fate and Their Turkish Parallels vii

8 Gonca KUZAY DEMİR on the Genre of Tahir and Zühre Narratives in Kosova Muvaffak DURANLI Balkans in the Works of the Russian Writer Konstantin Nikolaevich Leontyev and His Story Pink Osman KARATAY On the Turkic and Hungarian Common Personel Name Ede Baki Bora HANÇA Woman in the Legend of Cañıl Mirza in Terms of Typology of Heroes Didar ANNABERDİYEV Proverbs Attributed to Turkmens in the 19th Century Traveler and Military Narratives Dilek TÜFEKÇİ CAN The Tale Dünya Güzeli : Through the Lenses of Semiotics Sertif DEMİR A Comparative Analysis of the Iraq and Syria Crisis: Causes, Developments, Results and the Effects on Turkey BOOK REVIEWS Sinan KUNERALP - Gül TOKAY (Ed.) Ottoman Diplomatic Documents on The Origins of World War One, Volume VII: The Balkan Wars Bülent AKYAY Oya DAĞLAR MACAR Balkan Savaşlarında Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri Mertcan AKAN Bogdan FİLOV Rumeli nin Esaret Günleri- Umut ÜREN Mehmet DALKILIÇ Ramazan BİÇER Ekrem DEMİRLİ Balkanlarda Dini Aşırılıklar ve Etnik Barış Didem ÇATALKILIÇ NECROLOGY Türk Dünyasına Adanan Bir Ömür: Prof. Dr. TURAN YAZGAN ( ) Hatice KERİMOV Türkoloji Önemli Bir Değeri Kaybetti: ALTAY SERSENOĞLU AMANJOLOV Hatice Özge BİLİR Derya ERSÖZ EDITORIAL PRINCIPLES AND AUTHOR GUIDES viii

9 Türk Dünyası Đncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (Kı 2012), s KANONİK TOPRAKLARDAN ULUSAL VATANA: BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU * From Canonical Territories to National Watan: The Balkan Wars and the Emergence of Turkish Nationalism Yahya Kemal TATAN ** Prof. Dr. Turan Yazgan ın aziz ruhuna... ÖZET Balkan Sava5ları ile birlikte Osmanlı İmparatorluğunun bu bölgede yakla5ık be5 asır süren egemenliğini yitirmesi Türkler için büyük bir travma olmu5< tur. Söz konusu coğrafyanın tarihsel iddialar nedeniyle yeni kurulan ulus devletlerin payla5ım alanına dönü5mesi, bölgede istikrarsızlığın kaynağıdır. Bugün de bölgedeki istikrarsızlığın temelinde aynı sorunlar yatmaktadır. Bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğunun varlık nedeni kabul edilen Balkan< ların kaybı, Müslüman Türk nüfusa kar5ı izlenen sistemli kıyım, göç ve asimilasyon politikaları bir yaralı bilinç yaratmı5tır. Türkçülük fikrinin kamuoyunda ve siyasette giderek daha fazla önem kazanması, Balkan sava5< larının yarattığı katastrofik yenilgiyle paraleldir ve bu süreçte vatan kavra< mı da dönü5üme uğramı5tır. Klasik dönemde Osmanlı İmparatorluğunun egemen olduğu toprakları ifade eden memâlik kavramı siyasal ve toplum< sal geli5melere paralel deği5ime uğramı5, bunun yanında kimlik arayı5larıyla ili5kili olarak bir vatan fikri doğmu5tur. Kanonik toprağı ifade eden dârü l<harb modernle5me ile nitelik deği5tirmi5 ve yerini seküler içerikli vatan a terk etmi5tir. Bunun yanında Turan kavramının siyasal bir içerik kazanarak Türk aydınları arasında rağbet görmeye ba5laması Balkan Sava5< ları ile ya5ıttır. İmparatorluğun hikmet<i vücudu kabul edilen Balkanların yitirilmesi ve pe5 pe5e ya5anan kayıplar Osmanlı aydınlarını hayalî bir va< tan yaratmaya sevk etmi5tir. Bu çalı5mada Balkan Sava5larının yarattığı kao< tik ortamda toplumsal seferberlik ve ulusal kimlik arayı5ı incelenmekte, va< tan kavramının kazandığı anlamlar ele alınmaktadır. * Ulus ve ulusçuluk terimleri, bu çalı5manın amacı bakımından anlamlıdır. Osmanlı da millet kavramı, bugün sahip olduğu anlamdan farklı olarak çe5itli dinsel gruplardan meydana gelen kompartımanlar için kullanılmı5tır. Türk ulusçuluğu, imparatorluğa mensup milletlerde uya< nan ulusal bilinç ve ayrılıkçı ulusçu hareketlere tepkinin ifadesidir. Bu nedenle, millet ve milliyetçilik terimlerinin imparatorluktan ulus<devlete dönü5üm ile birlikte kazandığı yeni anlam manzumesi Millî Mücadele ve Cumhuriyet ile ya5ıttır. ** Dr., Ege Üniversitesi Türk Dünyası Ara5tırmaları Enstitüsü, Bornova / İZMİR. tarihsinas@gmail. com.

10 2 YAHYA KEMAL TATAN Anahtar Kelimeler: Balkanlar, Balkan Sava5ları, Türkçülük, kanonik toprak< lar, vatan, hayali vatan, Turan ABSTRACT Losing the sovereignty, which continued approximately five centuries under the rule of Ottoman Empire, in Balkans had been a big trauma for Turks along with Balkan Wars. Transformation of the region at issue, as the sharing area of the nation<states due to the historical assertions, is the source of the instability in the region. The same problems are in the base of the region s instability in today. Loss of Balkans, accepted as the presence reason of Ottoman Empire, sistematical carnage of Muslim Turkish population, emigration and assimilation policies, had created a wounded conscious. Gaining more importance of Turkism in public opinion and politics, is paralel to the catastrophic defeat, created by Balkan Wars and in this duration, the concept of homeland had also transformed. The concept of memalik, expressing the lands under the rule of Ottoman Empire in the classical age, had changed parallel to the political and social developments, besides this, the idea of homeland was borned related with the seeking of identity. The qualification of dârü l<harb, expressing the canonic land, changed within modernization and left his place to a secular theme, homeland. Besides this, the concept of Turan, begining to be popular while gaining a political content, is contemporary with Balkan Wars. Loss of Balkans, accepted as the presence philosophy of the empire, and consecutive loss of the lands had motivated the Ottoman intellectuals to create a imaginary homeland. In this essay, social campaign in the chaotic environment due to Balkan Wars and the seek of national identity have been examined, the meanings of the concept of homeland have been scrutinized. Keywords:Balkans, Balkan Wars, Turkism, canonical territories, watan (motherland), imagined fatherland, Turan. Evrensellik iddiası ta5ıyan dinlerin ortak özelliklerinden biri kanonik toprak anlayı5ıdır. Bu anlayı5ı basit bir coğrafî alan olarak tanımlamak yetersizdir. Her 5eyden önce o, bir dinin egemen olduğu yahut geçmi5te kendine ait olduğunu iddia ettiği dinsel, kültürel ve etnik açıdan kabullenilmi5 bir mekândır. Hıristiyan geleneğinde, bilhassa Ortodokslar arasında yaygın olan kavram, dinsel otoritenin belirli bir coğrafî bölge ile tanımlanmasını ifade et< mektedir. Bir bölgede yerle5ik Ortodoks nüfusa bağlı olarak o bölgenin Ortodokslara ait bir coğrafya olduğu ön kabulüne dayanan kavram, bütün Hıristiyanların birliğini vurgulayan tek ülke, tek piskopos ilkesini öne sürer. Kanonik toprak kavramı, Ortodoks otoritelerin öteki kiliseler ve dinlerin yanı sıra devlet ve ulusla ili5kisini anlamak için önemlidir.

11 BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU 3 Tarih boyunca dinlerin, devletlerin ve medeniyetlerin ili5kilerinde belirleyici bir et< ken olan kanonik toprak anlayı5ı, yalnızca Ortodoksluk ile sınırlı değildir. Yitirilmi5 yahut vaat edilmi5 toprak kavramları, evrensel dinlerin kutsal sava5/cihat anlayı5larında ba5vur< dukları temel argümanlardan biri olmu5tur. Bir dinin egemen olduğu toprakların bir ba5ka dine mensup olanların eline geçmesi, modern zamanlara kadar sava5ların öncelikli nedenleri arasında sayılmı5tır. Bu hususu en açık biçimiyle Musevilikte görmek mümkündür. Nitekim vaat edilmi5 toprak/ülke ve onun için sava5 ifadelerine Tevrat ın pek çok yerinde rastlamak mümkündür. 1 Bununla birlikte söz konusu kavramın proselytism aracı olarak da kullanıldığı ve modern zamanlara kadar sava5ları me5rula5tırıcı bir i5lev üstlendiği anla5ılmaktadır. Or< taçağda Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında meydana gelen Haçlı Sava5larının temelinde kanonik toprak anlayı5ı yatmaktadır. Müslümanların egemen olduğu Filistin ve Kudüs ün geri alınmasına yönelik Hıristiyan din adamlarının (Pierre L Ermite) propagandasında, kitle< leri seferber etmek için Tanrı krallığı ve kanonik toprak kavramları siyasal bir araç olarak kullanılmı5tır. 2 Modern zamanlara kadar insanların zihniyet dünyasını 5ekillendiren kanonik toprak, yitirilmi5 yahut vaat edilmi5 toprak anlayı5ları, evrensel dinlerin kutsal sa< va5/cihat söylemlerinde ba5vurdukları temel argümanlardan biri olmu5tur. İslâm literatüründeki dârü l<islâm ve dâru l<harb kavramlarını da kanonik toprak ı5ığında okumak mümkündür. Dâr terimini bir Müslüman veya gayrimüslim idarecinin hâkimiyeti altındaki ülke olarak tanımlayan İslâm hukuku, dâr ın hükmünün üstünlüğe, kuvvete ve orada din hükmünün icrasına bağlı olduğunu kabul eder. 3 Dârü l<islâm, Müs< lümanların egemenliğindeki yerin ismidir ve orada Müslümanların liderinin (imam) sulta ve hükmü yürürlüktedir. Buna kar5ılık dâru l<harb ise kâfirlerin liderinin emir ve idaresinin yürürlükte olduğu ülkedir. Dârü l<islâm ın her tarafı, İslâm devletinin tam kontrol ve ege< menliği altındadır. 4 Bir ülkenin dârü l<islâm olabilmesi için ülke halkının İslâm ı kabulü 1 Ve Rab Abrama dedi: Memleketinden ve akrabanın yanından ve babanın evinden sana göste< receğim memlekete git ve seni büyük millet edeceğim ve seni mübarek kılacağım ve senin adını büyük edeceğim (Tekvin, 12: 1<2); O gün Rab Abramla ahdedip dedi: Mısır ırmağından büyük ırmağa, Fırat ırmağına kadar bu diyarı, Kenîleri ve Kenizzîleri ve Kadmonîleri ve Hittîleri ve Perizzîleri ve Refaları ve Amorîleri ve Kenânlıları ve Girga5îleri ve Yebusîleri se< nin zürriyetine verdim (Tekvin, 15: 18<21); Üzerinde yatmakta olduğun diyarı sana ve senin zürriyetine vereceğim ve senin zürriyetin yerin tozu gibi olacak ve garba ve 5arka ve 5imale ve cenuba yayılacaksın ve yerin bütün kabileleri sende ve zürriyetinde mübarek kılınacaktır (Tekvin, 28: 13<14); Ve Kızıl Denizden Filistinlerin denizine kadar ve çölden ırmağa kadar sana hudut koyacağım; çünkü memleketin ahalisini sizin elinize vereceğim ve onları kendi önünden kovacaksın (Çıkı5, 23:31); İ5te diyarı önünüze koydum; girin ve Rabbin atalarınıza, İbrahime, İshaka ve Yakuba kendilerine ve kendilerinden sonra onların zürriyetine vermek için and ettiği diyarı mülk edinin (Tesniye, 1: 8). 2 James T. Johnson, The Holy War Idea in Western and Islamic Traditions, University Park, Pa: Pennsylvania State University Press, 1997, s. 110< Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslamiye ve v e Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Cilt 3, İstanbul: Bil< men Basım ve Yayınevi, ty, s. 369; Ahmet Özel, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı: Dârülislâm, Dârulharb, İstanbul: İz Yayıncılık, 2011, s. 73<74. 4 Ahmet Özel, a.g.e., s. 80<81.

12 4 YAHYA KEMAL TATAN veya söz konusu ülkede İslâm hükümlerinin uygulanması gerekmektedir. Bir ülkenin dârü l<islâm haline gelmesi için aranan yegâne 5art, orada İslâm hükümlerinin uygulanma< sıdır. Kadim gelenekte toprağa atfedilen kutsallığın bir diğer kaynağı da siyasal iktidarla öz< de5le5tirilmesidir. Modern öncesi dönemde kanonik içeriğe sahip olması dı5ında toprağı kut< salla5tıran bir diğer etken hükümdara ait olmasıdır. Mülk olarak değerlendirilen ülkeye bağ< lılığın en önemli kıstası, yerel aidiyet yahut kültürel kodlardan ziyade hükümdara duyulan sadakattir. Kutsal Roma, kutsal Rusya, kutsal Tirol, Devlet<i Aliyye gibi nitelemeler, devletin ve ülkenin hükümdarın malı olmasından kaynaklanmaktadır. Bir me5ruiyet aracı olan top< rak, sultan yahut kralın patrimonium udur ve o, sahip olduğu topraklarda dinin koruyucusu, adaletin sağlayıcısıdır. Modern öncesi dönemde toplumlar küçük çaplı nüfus ve toprak parçaları ile tanım< lanmaktadır. Kimliklerin belirleyicisi akrabalık ili5kileri, a5iret, cemaat ya da köy gibi küçük mensubiyet birimleridir. En büyük mensubiyet birimi, tebaa olmaktır. Ya5anan alanın sınır< ları esnek ve akı5kan olduğu gibi, bir topluluğa mensubiyet de dolaylı ve hiyerar5iktir. Mo< dernle5me ile birlikte ya5anan epistemolojik dönü5üm, sadakatleri ve kadim mensubiyetleri a5ındırırken mülkü vatana dönü5türerek yeni bir mensubiyet 5uuru yaratmayı amaçlamı5tır. Ulusçuluk, muayyen bir toprak üzerinde egemenliğin tesisidir. Ulus<devletin nesnesine dö< nü5en coğrafya, sınırları egemen devlet tarafından çizilerek vatana dönü5türülmü5 ve devle< tin, me5rû kontrol araçlarını tekelinde bulunduran bir yapı olarak ortaya çıkması amaçlan< mı5tır. Modernle5me ve ulus<devlet, bir bakıma toplumun merkezî ve me5ru idarî organla< rında ya5anan otorite bo5luğunun yeniden tesisidir. İktidarlarını tanrıdan ve gelenekten aldıklarını iddia eden geleneksel yöneticilerin etkisinin azalması ve eski toplumsal bağların çözülmesiyle yeni sadakat türleri yaratılmı5; bu yeni sadakat biçiminin egemenlik, halk, vatan gibi kavramlar etrafında daha geni5 kitlelere yayılması amaçlanmı5tır. Böylece kanonik toprak yahut patrimonium vatana dönü5ürken zamansal ve uzamsal alanda tahay< yül edilen bir hayalî cemaat ortaya çıkmı5tır. Benedict Anderson, ulusların tarihsel kategori< ler biçiminde in5â edildiğini ve bu in5â biçiminin zamansal ve uzamsal olarak hayal edilmesi gerektiğini iddia ederken siyasal olarak kendini üreten ve me5rula5tıran bir hayalî cemaatten söz etmektedir. Ulus, muayyen bir coğrafyayı kendine ait kılarak, içerisindeki ve dı5arısın< daki arasında ayrım yapmaya olanak tanıyan sınırlarla ve bunu peki5tiren simgelerle ortaya çıkar. Ulus sınırlı olarak hayal edilir, çünkü belki de bir milyar insanı kapsayan en büyüğü< nün bile, ötesinde ba5ka uluslara mensup insanların ya5adığı, esnek de olsa sonlu sınırları vardır. Hiçbir ulus kendisini insanlığın tümü ile örtü5üyor olarak hayal edemez. En mesihçi ulusçuluklar bile... insan ırkının bütün üyelerinin kendi uluslarına katılacağı bir günün rü< yasını görmezler. 5 Kanonik toprak, dinlerin nüfuzlarının yayıldığı belirli bir coğrafi alana kadar uzanır. Çünkü o toprakta derin kökleri ve tarihsel me5ruiyetleri olan insanlar, egemen dinin sakin< leri olarak ya5amaktadır. Bu teorinin mantıksal bir sonucu da söz konusu bölgelerin diğer 5 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, İstanbul: Metis Yayınları, 1995, s. 21.

13 BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU 5 dinlerin misyoner faaliyetleri için bir off<limits olmasıdır. Aslında bu tür sınır yasakları coğ< rafî olmaktan ziyade etnik/dinsel sınırları içermektedir. Nerede olursa olsun eğer bir ki5i Polonyalı ise o Katolik; Türk ise Müslüman; Rus ise Ortodoks olarak algılanır. Dolayısıyla kanonik toprağın yerli meskûnları dı5ında farklı bir etnik kökene mensup olan/olanlar, ege< men etnik grup tarafından bir tehdit olarak algılanır. Ulus devletlerden ve ulusçuluk akımla< rından önce, sahip olunsun yahut olunmasın bir grubun özel bir yurtla, tarihsel bir mekânla ili5kilendirilmesi, dinsel bilinçle beslenerek sürekli canlı tutulmu5tur. Bir toprak parçasında ikamet yahut onunla özde5le5mek, aidiyeti beslemi5tir. Ba5langıçta bir kutsal mekân olan coğrafya, modern öncesi zamanlarda dinin, modern zamanda ise ulusçuluğun etkisiyle kim< lik belirleyicisine dönü5mü5tür. Tarihsel hak taleplerinin bulunduğu, bir ba5ka devletin veya dinin egemenliğinde kalmı5, uzak dü5ülmü5 coğrafya ise ulusalcı duyguları besleyen atayurt olarak varlığını ulusal hafızada sürdürmü5tür. Söz konusu mekâna sahip olunmasa da ulusçu< luk, tarihsel hak ve iddiaları besleyerek kitleleri seferber etmi5tir. Nitekim Yahudiler bu duruma en canlı örnektir. Kendilerine ait olduklarını iddia ettikleri topraklardan asırlarca uzakta ya5amı5 olmalarına rağmen arz<ı mev ud anlayı5ı, etnik ve ulusal duyguları beslemi5< tir. Bir tarihsel mekânın anavatana dönü5türülmesi, ulusal arz<ı mev ud ların yaratılması, ulusçuluğun ba5vurduğu en önemli ideolojik araçlardır. Böylece ba5langıçta dinsel bir içeriğe sahip olan kanonik toprak, seküler bir din olan ulusçuluk ile yeni anlam kazanmı5; ulus< devletlerin coğrafya üzerindeki haklarını me5rula5tırmı5tır. Dinin hudut ları ulusçuluk çağında etnik veya kültürel unsurlar göz önünde bulundurularak birer sınır a dönü5mü5tür. Denilebilir ki, tek ülke, tek dinsel otorite gibi dinsel içerikli kanonik toprak, ulusçuluk çağında yerini tek ülke, tek dil, tek ulus gibi seküler bir söyleme terk etmi5tir. Bu dönü5ü< mü, ulus devletlerin doğu5unda ya5anan 5iddet ı5ığında okumak mümkündür. Kanonik ege< menlik, egemen dinin kuralları ölçüsünde diğer dinlere bir arada ya5ama hakkı tanımı5 ol< masına kar5ılık Balkanlar da ortaya çıkan ve ba5langıçta bir millî devlet olma iddiasında bu< lunan ulus devletler, dinsel azınlıkları varlıkları için bir tehdit olarak görmü5; ötekileri sis< temli bir asimilasyona yahut göçe tabi tutmu5tur. 6 Ulus devletler çağında kanonik toprak kavramının ulusçuluk akımlarını besleyen yeni bir çehre ile ortaya çıktığı görülmektedir. Ulusçuluk dü5üncesi, ulus olmanın en temel 5art< larından biri olarak sınırları iyi tanımlanmı5 ülkelere/topraklara sahip olmayı temel argüman 6 Bu satırlardan da anla5ılacağı üzere, millî devlet ile ulus devlet arasında bir farkın olduğunu dü5ünmekteyiz. Esasen ulusçuluk sorununun devletsiz toplumlarda ortaya çıkmayacağını; ulusçuluğun ileri sürdüğü yönetilenler ile yönetenlerin aynı etnik birimden olması gerektiği iddiasının devlete sahip olmayan toplumlara sorulamayacağını pek çok ulusçuluk teorisyeni kabul etmektedir. Ulusçuluk, önceden kabul edilen ve varsayılan bir devlette, devlet varlığı< nın bir veri olarak kabul edildiği ortamlarda doğmaktadır. Bu nedenle millî devlet (national state) ile ulus<devlet (nation<state) arasında yapılacak bir ayrım pek çok açıdan faydalı ola< caktır. Ulus devlet, geni5, kesintisiz ve kesin sınırlara sahip bir ülkede otoritenin kullanımın< da öncelik iddiasında bulunan nispeten farklı merkezî ve bağımsız kurumları buna mukabil millî devlet ise etnikliği benimseyen, güçlü bir dilsel, dinsel ve sembolik kimliği payla5an halkın meydana getirdiği siyasal birimi ifade etmektedir.

14 6 YAHYA KEMAL TATAN olarak kabul eder. Halk ile toprak birbirine ait olmalıdır. 7 Ulus, nihaî olarak halkın tarih boyunca kendine ait olduğuna inandığı yahut hissettiği, ulusal hafızasını, kaderini ve benli< ğini özde5le5tirdiği, bir bakıma be5iği niteliğindeki toprakta te5ekkül edecek siyasal olu5um< dur. Bu toprağın önemi, ulus olu5umunu sağlayacak bir hafıza mekânı olmasından ileri gel< mektedir. Ulusçuluk dü5üncesinin en önemli argümanı olan süreklilik fikri, coğrafyada ve hafızada kök salmı5tır. Ulus, hem kendi içinde hem de kendi dı5ındadır: Manevîdir, ama zaman içindedir; tarihseldir, ama coğrafya içindedir; ideolojiktir, ama tenseldir; belirsizdir, ama sınırları vardır; evrenseldir, ama özel içindedir; ebedîdir, ama kronoloji içindedir. 8 Böylece hafıza mekânı olmasının ötesinde vatanın hafızayı da mekânla5tırdığı görülmekte< dir. Zira vatan, ulusun atalarını, kahramanlarını, bilgelerini, kutsallarını bağrında ta5ır. Va< tanı biricik ve kutsal kılan da bunlardır. Derin ve deruni anlamlarına ve sırrına sahip olan< lar yani ulusun öz<bilinçli evlatlarınca kavranabilecek bu topraklar, mübarek ve yüce yer< lerdir. 9 Nitekim ulus da ortak mitleri ve tarihsel belleği, kitlevî bir kamu kültürünü, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve görevleri payla5an bir insan topluluğunun mü5terek bir tarihsel toprağa/ülkeye sahip olmasıyla ortaya çıkmı5tır yüzyılda, bilhassa Balkan coğrafyasında meydana gelen sava5ların büyük bir ço< ğunluğu, bu coğrafyada ya5ayan ulusların söz konusu topraklar üzerindeki tarihsel hak id< dialarından beslenmi5tir. Yeni ulus devletler, organik ayrımlar icat ederek sınırlarını, do< ğal kabul ettikleri hudutlarla özde5le5tirmeye çalı5mı5lardır. Bu nedenle tarihlerin, dillerin, geleneklerin hatta kimi yerde dinsel yapıların iç içe geçtiği, etnik toplulukların/kimliklerin birbirinden belirgin biçimde ayrı5madığı bu coğrafyada ortaya çıkan ulusçu hareketler, var olabilmek ve varlığını sürdürebilmek için a5ırı bir tavra bürünmü5lerdir. Ulus<devlet modeli, Balkanlarda saf etnik<ulusal nüfusların bir kısmını sınırları dı5ına iterek yahut kendilerine yeni politik dü5manlar icat ederek var olabilmi5tir. Yeni kurulan ulus<devletler, tarihsel toprak iddialarıyla etnik köken iddialarını özde5< le5tirmeye, Ernest Gellner in tanımıyla ulusal ve siyasal birimin e5le5mesini sağlamaya çalı5mı5lar 11 ; politik dü5man olarak algıladıkları farklılıkları ortadan kaldırmanın yahut aza indirmenin çarelerini aramı5lardır. Etnik kimlik ve nihayetinde ulusçu duyguların geli5me< sinde en önemli rol ku5kusuz siyasal birime aittir. 19. ve 20. yüzyıllarda Doğu Avrupa da ortaya çıkan ulus devletler, ulusal ve siyasal birimi e5le5tirmek maksadıyla farklı etnik ve dinsel gruplara mensup toplulukları asimile etmeye, göçe zorlamı5lar, nihayet soykırım poli< tikası ile söz konusu toplulukları tarihten ve topraklarından silmeye çalı5mı5lardır. Bu soykı< rım politikasının son örneklerinden biri 21. asrın ba5larında Bosna da ya5anmı5tır. Bütün bu politikaların temelinde egemen etnik grubun bir millî devlet yaratma amacı yatmaktadır. Ancak bugünün penceresinden bakıldığında devlet ve ulusun sınırlarını e5le5tirmeye, bir 7 Anthony D. Smith, National Identity, London: Penguin Books, 1991, s Pierre Nora, Hafıza Mekânları (çev. Mehmet Emin Özcan), Ankara: Dost Kitabevi yayınları, 2006, s Anthony D. Smith, a.g.e., s Anthony D. Smith, a.g.e., s Ernest Gellner, Nations and Nationalism, Oxford: Basil Blackwell, 1983, s. 1.

15 BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU 7 diğer ifadeyle siyasal birim içinde belirli bir etnik topluluğu ve kültürü egemen kılmaya yani bir millî devlet yaratmaya çalı5an devletlerin sayısının, mevcut devletlerin ancak yüzde 10 unu olu5turduğunu, diğerlerinin ise ulus devlet modelinde te5ekkül ettiğini ileri sürmek mümkündür. Ulusal kimliğin olu5umunda yahut içeriğinin belirlenmesinde sava5 ve fetih, sürgün ve kölele5tirme, göç dalgaları ve din deği5tirme gibi olaylar önemli rollere sahiptirler. Bu tür olaylar, etnik bilinçlenmeyi körüklediği gibi, yeni etnik grupların da doğu5una neden olabi< lir. Sava5ın bir etnik asabiye sınavı olarak değil ama topluluk ya5amında merkezi bir güç, etnik duygularla ulusal bilincin ate5leyicisi ve gelecek nesiller için mit ve anı kaynağı olma rolünü inkâr etmek mümkün değildir. Etnik kimliğin kurulu5unda belki de en derinlemesi< ne nüfus etmi5 olan, bu son i5levdir. 12 Bu türden bir örneğe yine Balkanlar en güzel örnek< tir. Bosnalılar, Hırvatlar ve Sırplar aynı etnik kökene mensup olmalarına kar5ılık din farkı onların farklı etnik grup yahut ulus olarak algılanmalarına neden olmu5tur. 20. yüzyılın sava5lar ve göçleri, yeni etnik kimlikler yaratmı5; bilhassa Anadolu ya göçen Müslüman top< luluklar kendilerini Türk etnik kimliği ile özde5le5tirmi5lerdir. Kolektif bir kültürel kimlik yaratılmasına kar5ılık ayırt edici etnik kimliklerin bu özde5le5meyi tam olarak sağladığını iddia etmek mümkün değildir. Diasporada varlığını sürdüren etnik kimlikler yerli unsurlar tarafından devlet ve toplumla özde5le5mesi derecesinde kabul görmü5tür. Mülkün vatana dönü5mesi sırasında ya5anan bu süreçle farklı etnik grupların, ulus<devlet çatısı altında top< lanmasına çalı5ılmı5tır. Son tahlilde vatan kavramının ortaya çıkı5ı, ulusçuluk ve sava5lar arasında doğrudan bir ili5ki vardır. Vatan, bir etnik grubun ya5adığı, ortak mitlerin ve tarihsel belleğin kökle5< tiği coğrafyayı ifade eder. Devlet yahut günümüzdeki anlamıyla ulus<devlet belirli bir me< kânda, toprağa bağlı olarak ortaya çıkan siyasal birimdir. Coğrafyanın vatanla5ması, toplu< mun vatanla birlikte bir kimlik kazanması iledir ki ulus tecessüm eder; toprak ve siyasal bü< tünlük/egemenlik ulus devletleri yaratır. Buna göre ulus<devletin ülke, nüfus ve egemenliğe dayanan bir olu5um olduğunu ileri sürmek mümkündür. Vatan ile atayurt kavramları da ulusçuluğu besleyen ve niteliğini belirleyen etkenler olarak önemli i5levler üstlenir. Vatan sınırları muayyen bir coğrafyada egemenlik tesis ederken atayurt iddiaları, irredantist ulus< çulukları 5ekillendirir. Nitekim Balkan ulusçuluklarını bu doğrultuda okumak mümkündür. 19. yüzyılda Balkanlar da ortaya çıkan ulus devletler için bu coğrafya, bir kanonik toprak ve tarihsel miras hükmündedir. Balkan halklarının hemen hepsinde rastlanan bu coğrafyanın en eski ve otokton halkı oldukları iddiası, ulusçulukları beslemi5tir. Eskilik ya da bir diğer ifadeyle tarihsel geçmi5, söz konusu coğrafyadaki tarihsel hak taleplerini me5rula5tırmak amacıyla kullanılmı5tır. Ancak Balkan coğrafyasının etnolojik bir müze ve halklar salatası görünümü arz etmesi, çok sayıda hak iddiasının doğmasına, bu iddiaların birbirine dü5man uluslar yaratmasına yol açmı5tır <1898yılları arasında Balkan coğrafyasını dola5an 12 Anthony D. Smith, a.g.e., s. 9<10 13 Yahya Kemal Ta5tan, Balkanlarda Ulusçuluk Hareketleri, Balkanlar El Kitabı I (der. Osman Karatay<B. Atsız Gökdağ), Çorum/Ankara: KaraM & Vadi, 2006, s. 416<417.

16 8 YAHYA KEMAL TATAN William Miller, Balkanlardaki ulusçu hareketlere dikkat çekmekte ve bu toprakların pek çok ulus için vaat edilmi5 toprak olarak algılandığını yazmaktadır. 14 Osmanlı İmparatorluğu için ise Balkanlar, kanonik mahiyeti haiz ve devletin varlık nedeni toprakları ifade etmektedir. Devletin olu5um ve bir imparatorluk biçimini alması Balkanlar ve Rumeli nin fethiyledir. Ancak kanonik, bir diğer ifadeyle dârü l<islâm niteli< ğindeki bu topraklarda ya5ayan uyrukların egemen ulusun kültürüyle ne kadar uyumlu ol< duğu 5üphelidir. Balkanlar daki isyanlar ve Tanzimat ile birlikte Osmanlı Devleti nin bu coğrafyadaki egemenliğinin niteliği ve boyutu tartı5ılmaya ba5lanmı5tır. Tanzimat ın Os< manlıcılık politikasıyla tesis etmeye çalı5tığı e5itlikçi kimliğe kar5ı olu5an ulusal nitelikte bir tepki, İmparatorluğun yakla5ık be5 asır boyunca egemen olduğu toprakları kaybını sorgula< mı5 ve bir devletin vüs at ve mikneti anâsır<ı asliyesinin cesâmet ve kuvvetine göre olması gerektiği vurgulamı5tır. 15 Cevdet Pa5a nın ulusçu tonlamalar ta5ıyan bu argümanını, Bal< kanlarda Osmanlı egemenliği ve geçmi5e yönelik ele5tiriler ı5ığında okumak mümkündür. Ona göre 19. yüzyılda meydana gelen ayrılıkçı hareketlerin temelinde Osmanlıların egemen oldukları topraklarda kültürlerini ve dillerini yaymamaları yatmaktadır: İnsan buldukça bunar âmâline nihâyet yok gâyet harîs bir mahlûkdur. Rumlarda dahi türlü emel ve arzular bulunmak ahvâl<i tabî iyyeden idi. Hâlbuki Rumlar din ve lisânca ve âdât ve edebiyatca millet<i hâkimeden ayrı oldukları cihetle memâlik<i Osmaniyye de kendilerine mahsûs bir âlemde ya5arlardı. Ve ehl<i İslâm içinde misafir gibi dururlardı. Galebelik oldukları yerlerde dahi ehl<i İslâm a bigâne nazarıyla bakarlardı. Bilcümle teba aya hükûmet lisânını öğret< mek ve anları edebiyat<ı Osmaniyye ye ve âdât<ı hasene<i İslâmiyye ye alı5tır< mak ve millet<i hâkimeye ısındırmak ve bu vechle râbıta<i tâbi iyyet ve metbû iyyete kuvvet vermek müterettib<i zimmet<i hükûmet iken eslâfımız bu bâbda rû<nümâ olan hata ve musâmahaları kâbil<i inkâr değildir. 16 Balkan Sava5ları ile kanonik toprakların kaybı, toplumda bir travma ve özgüven kaybı yaratmı5tır. Türklerin vatanı, 19. ve 20. yüzyıllardaki siyasal ve sosyal geli5meler neticesinde devletin mekânsal politikaları sonucunda 5ekillenmi5tir. İmparatorluktan ulus<devlete doğru ya5anan dönü5ümde sava5larla kaygan ve giderek daralan bir biçim almı5 mülkün mensupla< rı, ulusla5ma neticesinde sınırları belirli bir mekânda konumlandırılmaya çalı5ılmı5tır. Vatan kavramı ya5anan bu kaotik ortamda bir anlam kazanmı5tır. Bilhassa imparatorluğun raison d'être si olarak değerlendirilen Balkanların kaybı, imparatorluğun coğrafya, kimlik ve nüfus yapısını deği5tirmi5tir. Tarihsel vatan olarak görülen toprakların yitirilmesi, ulusun toprak< tan ziyade devletle özde5le5tirilmesi gibi patalojik bir durum yaratmı5tır. Devlet, ulusçulu< ğun belirleyeni olarak kimliğin in5âsında önemli bir rol oynamı5tır. Türk ulusçuluğunda devlete atfedilen belirleyici ve yönlendirici konum, bu açıdan anlamlıdır. 14 William Miller, Travels and Politics in the Near East, New York: Frederick A. Stokes Company, 1898, s. 363<389 (özellikle Selanik i konu edinmektedir). 15 Ahmed Cevdet, Tarih<i i Cevdet, Cilt 1, İstanbul 1309, s Ahmed Cevdet, a.g.e., Cilt 11, s. 65.

17 BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU 9 Vatan kavramının bir diğer boyutunu da Turan te5kil etmektedir. Balkan Sava5larının neden olduğu yaralı bilinç ortamında toplum, yitirdiği toprakların telafisi amacıyla sınırları muğlak bir geni5liğe sahip, tarihsel ve ırksal bir bütünlük arz ettiğini dü5ündüğü Turan a yahut daha mutedil bir vatan olarak gördüğü Anadolu ya yönelmi5tir. Bu geli5me, dinsel ve imperial nitelikteki vatan tanımının yerini seküler nitelikteki vatana bıraktığı bir dönü5ümü ifade etmektedir. Osmanlı sınırları içinde ya5ayan bütün unsurların birliğini ifade eden ittihad<ı anasır fikrinin gayrimüslimlerce baltalanmasının ardından ittihad<ı İslâm da Arnavutluk hadisesi dolayısıyla ciddi bir darbe almı5tır. Tanzimat la birlikte geli5en millet<i hâkime fikri, nahif bir hat izleyerek II. Me5rutiyet yıllarında Türkçülüğe dönü5ürken, Av< rupa da sosyal Darvinizmin etkisiyle ortaya çıkan pan hareketler de Türkler arasında rağ< bet görmeye ba5lamı5tır. Turan ülküsü, Osmanlı aydınlarının ya5anan siyasal ve toplumsal travmalar kar5ısında geçmi5e yönelerek ulusla5ma ve ulusal kimlikleri için bir kaynak arama çabaları içinde buldukları yarı<ulusal bir ideolojinin izdü5ümüdür. Turancılık, 1890 larda Macaristan ın kimlik arayı5ı sonucunda ortaya çıkan bir dü5üncedir. Rus yayılmacılığına kar5ı bir çözüm arayan Macarlar, Turanî kavimlerle (Türk, Moğol, Fin vb. ) akraba oldukları iddiasıyla ulusal kimliklerini bu tarihsel olguya dayandırma ihtiyacı hissetmi5lerdir. Türk ulusçuluğunun henüz rü5eym halinde olduğu bir zamanda Macaristan da geli5en bu arayı5, çok geçmeden Türkçülerin uzak ülküleri ne dönü5mü5tür. Bu makalede Balkan sava5ları ile birlikte geli5en Türk ulusal kimliğinin olu5umunda etkili olan argümanlar değerlendirilecektir. İmparatorluğun varlık nedeni olan ve yakla5ık be5 asır Osmanlıların egemenliğinde bulunan Balkanların elinden çıkması, Türklerde büyük bir travma yaratmı5tır. Varlık nedeninin ortadan kalkması ile devleti ve vatanı yeniden in5â etmek zorunda kalan Türkler, imparatorluğun gerçek sahiplerinin kimler ve vatan denilen kutsal toprakların nereleri olduğunu tanımlama ihtiyacı duymu5lardır. 19. yüzyılın ortala< rında Yeni Osmanlılar ve bilhassa Nâmık Kemâl ile ortaya çıkan imperial nitelikteki vatan kavramı, Balkanların kaybedilmesi ile birlikte farklı bir çehre kazanmı5 ve Türk ulusçuluğu< nu beslemi5tir. Balkanların kaybı ile birlikte ya5anan epistemolojik kopu5 neticesinde atayurtlarını, bin yıl önce terk ettikleri toprakları tahassürle anmaya buna kar5ılık kısa bir süre önce kaybettikleri Balkanları unutmaya/hatırlamamaya ba5lamı5lardır. 17 Turan ülkü< sü nün Türk kamuoyunda yer bulması, Balkan sava5larıyla ya5ıttır. Sava5ın ve kayıpların yarattığı travmayı, epistemolojik dönü5ümü en açık biçimiyle manzum ve mensur yazınsal ürünlerde görmek mümkündür. Türk edebiyatının ulusal seferberlik amacıyla bir propagan< da aracı olarak kullanılmasının ilk örneklerine Balkan Sava5ları sırasında rastlanmaktadır. Türk ulusal kimliğinin niteliği, kazandığı yeni içerik ve nihayet bir ulusa ait vatan fikrinin ortaya çıkı5ı, söz konusu metinlerden okunabilir. Sava5 propagandasının ba5lıca amacı, top< lumsal seferberlikle cephe gerisini bir ulusal cepheye dönü5türmek, dü5manla sava5ı kutsa< yarak etnik türde5liği ve birlikteliği geli5tirmektir. Sava5 kutsanır, yaratılan ulusal kinlerle bugünkü ve gelecekteki ku5aklar bir ülküye yönlendirilir. Öteki kar5ısında biz kimliği 17 Ahmet Nezihi Turan, Rumeli Nedir?, Bilim Yolu, II/2 (1999), Kırıkkale: Kırıkkale Üniver< sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 158<159.

18 10 YAHYA KEMAL TATAN güçlendirilmeye çalı5ılır. Böylece vatan ulusal bilincinin farkındalığında olan toplumun ha< bitus una dönü5ür. I. Sava5, Toplumsal Seferberlik ve Ulusal Bilinç Sava5, sava5ın türleri ve nitelikleri, etnik bilinçlenme ile ulusla5manın bağımsız deği5< kenlerindendir. Blitzkrieg (yıldırım sava5ı) ve küçük ani baskınlar kitlesel seferberlik ve ulusla5ma için gerekli zaman ve mekân imkânı yaratamaz yahut modern öncesi dönemlerde olduğu gibi kapalı profesyonel ordularca ve sınırlı amaçlar için yapılan tikel sava5lar, ulusal bilincin geli5imi için gerekli imgelere sahip değildir. Güçlü yatay ili5kiler, ancak daha büyük seferberlikler sonucunda ortaya çıkar. Böylece o zamana kadar siyasal sistemin dı5ında tutu< lan alt sınıflar, sava5 sırasında bilinçlenir ve ulusun öznesi haline gelir. Etnik bilinç ve etnik imgeleri ancak uzun süreli yahut topyekûn sava5 güçlendirebilir. Bu türden sava5lar cephe ile cephe gerisini birle5tirerek, katılımcıların sayısında hızlı artı5a veya askeri katılım oranın artmasına yol açar. Modern ideolojik çağda bu yön daha da güçlenmi5tir. Çünkü etnik ve ulusal kayna5ma, daha ziyade sava5 sırasında kitlesel seferberlik için gerekli popülist ideolo< jilerden ve güçlü propagandalardan beslenmi5tir yüzyılın ilk yarısında meydana gelen uzun süreli sava5lar, çok uluslu yapıların çözülmesine ve sınıfla5manın keskin olduğu top< lumsal yapıların a5ınmasına yol açmı5, yeni ulus<devletler için de bir döl yatağı olmu5tur. 17. <20. yüzyıllarda Batı Avrupa da meydana gelmi5 sava5ları bu doğrultuda değerlendirmek mümkündür. Nitekim Vestfalya sisteminden (1648) Viyana Kongresine (1815) Avrupa nın yeni çehresini ve ulus<devletlerin ortaya çıkı5ını belirleyen süreçte sava5lar önemli roller oynamı5tır. Uzun 20. yüzyıl, Batı Avrupa dı5ında dünyanın muhtelif yerlerinde ulus< devletin doğu5unu sağlayan küresel ölçekte sava5lara sahne olmu5tur. Sava5lar seferberlik, propaganda, birle5me/bağlılık, merkezile5me, rasyonelle5me ve kolonyalizm gibi sonuçlarıy< la ulusla5manın güdüleyici etkenleri arasında yer almı5tır. Sava5 ve ulusçuluk arasındaki ili5kiye dair tezlerde her ikisinin de niteliği ve yoğunlu< ğu ile birbirleri üzerinde derin izler bıraktığına dikkat çekilmektedir. Sava5 ne kadar acıma< sız ve yayılmı5 ise, nüfusun seferberlik ve yoğaltımı o kadar fazladır. Bu nedenle uygun im< gelerle etnik aidiyet hissi ve kimliğin yayılma 5ansı da o kadar büyüktür. 19 Sava5 ve ulusla5< ma arasındaki kar5ılıklı ili5kiyi 5u 5ekilde sıralamak mümkündür: 1. Devlet arayan devletsiz halklar sava5 riskini arttırır. 2. Ulusların, ulusal diasporalarını kurtarma ve ilhak stratejileri, sava5 riskini arttırır. 3. Hegemonyacı ulusların birbirlerine kar5ı izledikleri hedefler sava5 riskini arttırır. 4. Ulusların topraklarındaki azınlıklara yönelik baskısı sava5 riskini arttırır Anthony D. Smith, War and Ethnicity, The Antiquity of Nations, Cambridge: Polity Press, 2004, s. 154< Anthony D. Smith, a.g.m., s Sava5 ve ulusçuluk arasındaki ili5ki için bk Stein Rokkan, Dimensions of State Formation and Nation<Building: A Possible Paradigm for Research on Variations within Europe, The Formation of National States in Westrn Europe (ed. Charles Tilly), Princeton: Princeton University Press, 1975, s. 562<600; Charles Tilly, Western State< Making and Theories of Political Transformation, The Formation of National States in Wes< tern Europe (ed. Charles Tilly), Princeton: Princeton University Press, 1975, s. 601<638.

19 BALKAN SAVALARI VE TÜRK ULUSÇULUĞUNUN DOĞUU 11 Devletsiz halklar, eğer özgürlüğe ula5tıracak derecede makul bir güce sahipseler bu sava5 riskini arttırır ve merkezi devlet onların bu te5ebbüslerine direnecek iradeye sahiptir. 6. Yoğun nüfusa sahip uluslar ne kadar karma5ık etnik gruplardan olu5uyorsa sava5 riski de o kadar fazladır. 7. Etnik karı5manın yarattığı riskler merkezden ziyade çevrede/yerelde daha fazladır. 8. Sınırların savunulabilirliği, me5ruluğu, siyasal ve toplumsal sınırlar arasındaki uyum ve ileti5im ne kadar fazla ise sava5 riski o kadar azdır. 9. Ortaya çıkan ulus<devletlerin sınırlarının güvenliği ve savunulabilirliği ne kadar dü5ükse sava5 riski o kadar fazladır. Bu< nun yanında söz konusu ulus<devletlerin sınırlarının uluslararası me5ruluğa sahip olması sava5 riskini azaltır. 10. Doğmakta olan ulus<devletlerin sınırları etnik sınırlarla ne kadar uyum gösteriyorsa sava5ın ortaya çıkma riski o kadar azalır. 11. Ulusların geçmi5te birbirle< rine kar5ı i5lemi5 olduğu suçlar sava5 riskini arttırır. 12. Bu suçların kurbanlarının hafızalar< da tazeliğini koruması sava5 riskini arttırır. 13. Geçmi5 suçların sorumlularının hâlâ sahnede ve toplum içinde olması sava5 riskini arttırır. 15. Suçlu grupların pi5manlık duymaması ya< hut bunu yeterince gösterememesi sava5 riskini arttırır. 20 Sıralanan yapısal ve poli< tik/çevresel etkenlerden ziyade bu çalı5mada üzerinde durulan faktörler algısal olanlardır. Söz konusu faktörlerin ulusla5ma sürecine etkilerini 5u 5ekilde sıralamak mümkündür: 1. Ulusların mü5terek tarihleri, mevcut hareket ve karakterleri hakkındaki inançları ne kadar farklı ise sava5 riski o kadar fazladır. 2. Hükümetlerin ve ulusçu hareketlerin liderlerinin me5ruluğu ne kadar az ve mitik ulusçu inançlar temin etme eğilimleri ne kadar fazla ise bu< na bağlı olarak sava5 riski o kadar fazladır. 3. Ekonomik ko5ullar kötüle5ir, halk günah keçisi arar ve bu mitlere giderek daha fazla rağbet edilirse bu yüzden sava5 olasılığı daha da artar. 4. Bağımsız değerlendirme kurumlarının zayıf ya da yetersiz olduğu durumlarda bu türden mitler üstün gelir ve sava5 riski artar. 21 Farklı dinsel ve etnik kökene mensup olanlar arasındaki rekabet, aynı din ve etnik kö< kene mensup olanlar arasında bir dayanı5ma ve kayna5ma meydana getirir. Bunun yanında sava5 alanları, egemen devletin farklı bölgelerinden gelen bireylerin birbirlerinin farkında oldukları, etnik kayna5manın ve ulusal bilincin doğduğu alanlardır. Ulusla5ma potansiyeline sahip etnik gruplar ancak sava5 ve kriz zamanlarında daha geni5 bir birliğin mensubu olduk< larını fark ederler. Modern öncesi çağlarda çok az insan, ya5adıkları bölgenin dı5ına çıkmı5 ya da ortak değerleri payla5tığı insanlarla birlikte hareket etmeye çağrılmı5tır. Sava5lar, kit< lesel seferberlik ve bilhassa modern dönemde ortaya çıkan zorunlu askerlik, ulus in5âsının en önemli aracı olarak birlikte hareket etmeyi mümkün kılmı5tır. Rakip siyasal birlikler arasındaki sava5ların sıklığı, yoğunluğu ve süresi, ulusal bilincin uyanı5ında önemli bir rol oynamı5tır. Seferberliklerle askere alınmalar arttıkça, herhangi bir etnik grubun üyelerinin toplananlar arasındaki oranı yükseldikçe, sava5ların süresi uzadıkça ulusal dayanı5ma ve kayna5ma daha da hız kazanmı5tır. 22 Bu açıdan değerlendirildiğinde Osmanlı İmparatorlu< ğu nda zorunlu askerliğin ihdâsı, hayalî cemaatin ortaya çıkı5ını öncelemi5se de yüzyı< 20 Stephan van Evera, Hypotheses on Nationalism and War, Theories of War and Peace (ed. Michael E. Brown), Cambridge: The MIT Press, 1998, s. 260< Stephan van Evera, a.g.m., Anthony D. Smith, Ulusların Etnik Köken Kökenleri, Ankara: Dost Kitabevi, 2002, s Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askerî Yeni Düzenin İnsanları ve

20 12 YAHYA KEMAL TATAN lın ilk çeyreğinde meydana gelen, tüm toplumu etkileyen sava5lar, ulusla5ma ve ulus<devlet süreçlerinin belirleyicisi olmu5tur yılında İtalya nın Trablusgarp ı i5gali ile ba5layan bu süreci, 1912<1913 yıllarında Balkan Sava5ları, 1914<1918 yıllarında Çanakkale, Kafkasya, Irak, Yemen, Filistin gibi birçok cephede sava5ılan I. Dünya Sava5ı ve nihayet 1919<1922 yıllarında gerçekle5en Millî Mücadele takip etmi5tir. Farklı din ve etnik kökene mensup topluluklar İmparatorluktan ayrılırken Anadolu da etnik ve kültürel açıdan bir ulus<devletin ve yeni Türk kimliğinin doğu5u, söz konusu sava5lar neticesinde ortaya çıkmı5tır. Propagandanın modern bir sava5 tekniği olarak ortaya çıkması, 20. yüzyıldaki kitlesel ve uzun süreli sava5ların ürünüdür. Bu haliyle ulus<devletlerin ortaya çıkı5ıyla ya5ıttır. Basın aracılığıyla, haber niteliğindeki yazılarla sava5ın seyri kitlelere duyurulurken manzum ve mensur nitelikteki yazınsal ürünler de bir propaganda unsuru olarak cephe gerisinde ulus yaratma pe5indedir. Kimliğin, etik değerlerin, maddî ve manevî varlıkların sorgulandığı sa< va5 ortamları, yeni kimlik, etik değerler, maddî ve manevî olanakların yaratılmasına yönelik ba5at bir ortamın olu5masına yol açmı5tır. Sava5lar yalnızca cephelerle sınırlı kalmamı5, ilgili tüm devletlerin siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik yapılarını da etkilemi5tir. Cephe gerisini ifade eden kavramın İngilizcede home front ile ifade edilmesi bu bakımdan anlam< lıdır. Gerçekten de cephe gerisinde ya5ayan halk, sava5ın getirdiği yükümlülükler ve özveri< leri nedeniyle cephedekilerin ortağıdır. Bu türden kaotik ortamlarda siyasal ve toplumsal farklılıkların yarattığı çatı5malar a5ılarak ortak bir amaç doğrultusunda kitleler seferber edi< lir. Edebiyat i5lediği farklı temalarla, bu kaotik ortamda ulusla5manın en güçlü propaganda aracı olarak i5lev görür. Çünkü propaganda, ulusal kültürün bir ifadesidir. Ulus<devlet olu< 5umu ve ulusla5ma süreçlerine bağlı olan ulusal kültür de edebiyat, tarih yazımı, sosyal bi< limler, siyaset, hukuk, din vb. üstyapı kurumlarının sosyo<ekonomik altyapıyla etkile5imi sonucunda ortaya çıkan modern bir olgudur. 24 Erol Köroğlu, Balkan Sava5larıyla ba5layan ve Millî Mücadele dönemine kadar kesintisiz devam eden bu yurtsever ajitasyon dönemine ili5kin değerlendirmesinde propagandanın ulusal kültürün bir türevi olu5una dikkat çek< mektedir: Ulusal kültür ya da ulusal imgelem, ulus<devlet yapısına oturmu5 bir toplumun gündelik hayatına içkindir; gündelik ya5amın her hücresine sızmı5tır. Bu içkinliği sağlayan 5ey maddî altyapıdır. Sava5 durumları gibi krizlerde toplumsal ya5ama içkin ulusçu< luk görünür kılınır ve altı çizilir. Basit, anla5ılması kolay, yüzeysel, ama aynı zamanda iyi dü5ünülmü5 strateji ve taktiklerle toplumsal kitleler harekete geçirilir. Propaganda, görünür kılınan ulusçuluk mesajlarıyla kitlelerin arzulanan doğrultuda hareket etmesini amaçlar. Fikirleri: 1826< (çev. I5ık Ergüden), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Edward J. Erickson un Osmanlı askerî sistemine ili5kin çalı5maları da bu doğrultuda değer< lendirilebilir. Erickson, bilhassa Edirne nin kaybının Osmanlı Türklerinde yarattığı travma< nın Türk ulusçuluğu için bir dönüm noktası olduğu kanısındadır de bir darbe ile iktida< rı ele geçiren İttihat ve Terakki Partisi, bu dönemden sonra Türk ulusçuluğu fikrini benim< semi5tir. Edward J. Erickson, Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912< , Westport, Conn: Praeger, 2003, s. 246<248. ; aynı yazar, Ottoman Army Effectiveness in World War I: A Comparative Study, London<New York: Routledge, Erol Köroğlu, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Sava5ı (1914<1918): 1918): Propagandadan Millî Kimlik İn5âsına, İstanbul: İleti5im Yayınları, 2010, s. 29.