I. Ortado u daki çat ßmalar n kökenleri

Transkript

1

2 I. Ortado u daki çat ßmalar n kökenleri A N A H T A R S Ö Z C Ü K S YON ST Kudüs kentine hakim bir tepenin ad olan Sion sözcü ünden türetilmißtir. 1. Filistin de bir Yahudi devleti kurulmas n sa lamak için Theodor Herzl taraf ndan 19. yüzy l n sonlar nda Viyana da baßlat - lan bir hareket olan Siyonizmin taraftarlar na verilen ad. 2. Siyonizmle ilißkili olan. A. Stratejik ve diplomatik bir sorun Belge 2, 3 ve 5 n Yahudiler, H ristiyanlar ve Müslümanlar için kutsal topraklar bar nd ran ve üç büyük tektanr l dinin beßi i olan Ortado u, Osmanl mparatorlu u nun yönetimi alt nda, uzun zaman (16. yüzy l baßlar ndan 20. yüzy l baßlar na) farkl dinsel ve kültürel topluluklar n bar ß içinde yaßad bir yer olmußtu. Do u ile Bat aras ndaki önemli haberleßme yollar n n kesißme noktas nda bulunan bu bölgenin denetimi, uzun süreden beri çeßitli güçler aras nda rekabete yol aç yordu. 20. yüzy lda, bu co rafî nedene bir de ekonomik neden eklendi: Zengin petrol yataklar n n keßfedilmesi ve ißletilmesi sorunu. n Avrupal sömürgeci güçlerin diplomatik çabalar, bölgede çat ßma tohumlar n n at lmas na büyük ölçüde katk da bulundu. Topraklar nda yaßayan az nl klar n ulusçu talepleriyle sars lan Osmanl mparatorlu u nun zay flamas, siyasal istikrars zl a yol açt. Birinci Dünya Savaß s ras nda Birleßik Krall k, Almanya n n müttefiki Osmanl mparatorlu u na karß mücadeleye girißti. Mekke Þerifi Emir Hüseyin i destekleyerek Araplar n Osmanl lara karß baßlatt klar ayaklanmay körükleyen ngilizler, Araplara ba ms zl k ve savaß n bitiminde kurulacak büyük bir krall k sözü verdiler. Oysa, 1916 may s nda Fransa ve Birleßik Krall k aras nda imzalanan gizli Sykes-Picot anlaßmalar, Osmanl mparatorlu u nun yaln zca hakimiyet bölgelerine bölünmesini öngörüyordu. Son olarak, 1917 de Balfour Bildirgesi de Filistin üzerindeki siyonist* talepleri destekledi. B. Siyonistlerin Filistin de Yahudi devleti kurma rüyas Belge 1 n 19. yüzy l n sonunda siyonist ayd nlar, Avrupa da yay lmaya baßlayan Yahudi düßmanl dalgas na karß l k, lkça da göçe zorlanmadan önce Yahudilerin yaßad klar Filistin topraklar nda bir Yahudi devleti kurulmas n önerdiler. Dünya Siyonist Örgütü nün yönetiminde, Filistin e do ru büyük bir göç hareketi baßlad. Bu arada örgütün baßkan Theodor Herzl de Bat l güçlerle pazarl ktayd. Balfour Bildirgesi, kas m 1917 de siyonistler için gerçek anlamda siyasal bir baßar oldu. 1 Siyonizmin kurucusu Theodor Herzl in umudu ta Budapeßte de do an gazeteci ve yazar Herzl, 1896 da Der Judenstaat baßl kl kitab yay nlad. Baßlang çta bir toprak seçimi öngörmese de, bir Yahudi devletinin kurulmas n tek çözüm olarak görüyordu. Aßa - daki konußmada, Basel kentinde 1897 de toplanan 1. Siyonist Kongresi nin sa layaca- avantajlardan duydu u mutlulu u dile getiriyor. "Basel Kongresi ni, resmen aç klamaktan kaç naca m bir formülle özetlemek isteseydim, ßöyle derdim: Basel da bir Yahudi devleti kurdum. E er bunu yüksek sesle söyleseydim, herkes kahkahalara bo ulurdu. Ama beß y l içinde, elli y l içinde bunu herkes kabul edecek. Devletin esas, halk n, hatta tek bir güçlü kißinin siyasal iradesinde yatar. Toprak ise bunun somut ifadesinden baßka bir ßey de ildir. C. ki savaß aras dönem: Gerilimin t rmanmas Belge 4 ve 6 n Birinci Dünya Savaß ndan sonra, Osmanl mparatorlu u yok oldu ve sömürgeci güçler bölgedeki konumlar n güçlendirdiler. Fransa, Suriye ve Lübnan da, Birleßik Krall k ise Irak, Filistin ve Ürdün de manda* yönetimi kurdu. Filistin deki ngiliz mandas n pekißtiren Balfour Bildirgesi de Milletler Cemiyeti Sözleßmesi ne dahil edildi. n M s r ve Irak ba ms zl klar na kavußtular, ancak Süveyß Kanal n n denetimini elinde bulunduran Birleßik Krall k bu iki ülke üzerinde a rl kl etkisini korudu. Arabistan, 1932 de Suudi Arabistan Krall n kuran bn-i Suud taraf ndan birleßtirildi. Filistin de Araplar n Yahudi göçüne karß hareketlenmeleri üzerine, ngilizler verdikleri sözlerden dönerek Yahudilerin srail e gelißini s n rlamaya çal ßt lar da, Yahudi göçüne karß ç kan bir Arap ayaklanmas n n ard ndan ngiltere, Filistin in Yahudilerle Araplar aras nda paylaßt r lmas n öngören bir plan önerdi. Ama bu plan Araplar taraf ndan reddedildi. n kinci Dünya Savaß s ras nda ulusçu talepler yo unlaßt. Filistin Yahudileri nazizme karß ngilizlerin müttefiki olduklar halde, Avrupa Yahudileri yok edilme tehdidi alt ndayken Birleßik Krall k nin Yahudi göçünü s n rlama politikas uygulamas na karß ç k - yorlard te, Yahudilerle Araplar aras ndaki gerilimin t rmanmas ve Holokost sonras bir Yahudi devleti kurma talebi, Filistin sorununu uluslararas bir sorun haline getirdi. 262

3 3 ngilizlerin verdikleri çelißkili sözler. 2 Arabistanl Lawrence. ngiliz gizli servislerinin ajan olarak çal ßmaya baßlayan arkeolog T. E. Lawrence, Mekke Þerifi Hüseyin in o ullar ndan biri olan Faysal n yan nda, Osmanl lara karß Arap isyan n teßvik eden belli baßl kißilerden biriydi. 4 srail devletinin kurulmas ndan önce Filistin de Yahudiler ve Araplar. Yahudiler Araplar LÜBNAN a. Araplara verilen sözler Önerilen s n rlar içinde bulunan bölgelerle ilgili olarak [Osmanl mparatorlu u nda bulunan ve bugünkü Lübnan d ß nda kalan Arap topraklar ], size aßa daki güvenceleri vermeye yetkiliyim [...]: 1. [...] Büyük Britanya Araplar n ba ms zl n tan maya ve Mekke Þerifi nin talep etti i topraklarda yer alan tüm bölgelerde bu ba ms zl desteklemeye haz rd r. 2. Büyük Britanya, olas tüm d ß sald r lara karß kutsal yerleri güvence alt na alacakt r. [...] 3. [Büyük Britanya] Araplara tavsiyelerini sunacak ve uygun hükümetlerin kurulmas konusunda yard mc olacakt r. Birleßik Krall k n M s r Yüksek Komiseri Henry Mac-Mahon un Mekke Þerifi ne mektubu, 24 Ekim b. Yahudilere verilen sözler: Balfour Bildirgesi Majesteleri nin hükümeti, Filistin de Yahudiler için ulusal bir yurt 1 kurulmas n uygun bulmaktad r ve Filistin deki Yahudi olmayan topluluklar n medenî ve dinsel haklar na oldu u kadar, Yahudilerin baßka ülkelerdeki hak ve siyasal statülerine zarar verecek hiçbir tasarrufta bulunulmayaca n aç kça ortaya koyarak, bu hedefin gerçekleßtirilebilmesi için tüm gücünü harcayacakt r. Bu bildirgeyi Siyonist Federasyonu nun bilgisine sunarsan z size minnettar kal r m. Arthur Balfour [Birleßik Krall k D ßißleri Bakan ], 2 Kas m ngilizce "national home"; farkl yorumlara yol açabilecek, oldukça mu lak bir deyim. 1. Bu metinlerin yaz ld tarihlerde bölgenin siyasal ve askerî statüsü nas ld? 2. Verilen bu iki sözün çelißkili oldu unu gösterin. 3. ngilizler o tarihlerde neden bu tür sözler veriyorlard? Verilen sözler tutulacak m? 5 Sykes-Picot Anlaßmalar. a. Ermenistan ve Kürdistan n bir bölümü Rusya ya verilecektir. b. Fransa, Suriye ve Lübnan alacakt r. c. Birleßik Krall k, Mezopotamya ile Hayfa ve Akkâ limanlar na yerleßecektir. d. Frans zlar n ve ngilizlerin ele geçirdikleri bölgeler aras nda kalan topraklarda bir Arap devletleri konfederasyonu ya da tek bir ba ms z Arap devleti kurulacak, ancak Frans zlar ve ngilizler bu topraklar üzerindeki etki alanlar n paylaßacaklard r. e. Filistin deki kutsal yerler uluslararas denetime b rak lacakt r. Akdeniz Hayfa Nas ra SUR YE 1916 da Birleßik Krall k hükümetini temsil eden Mark Sykes ve Fransa hükümetini temsil eden Georges Picot taraf ndan, Rus çar n n da r zas yla yürütülen görüßmelerin ard ndan imzalanan Frans z- ngiliz anlaßmas. Tel-Aviv Yafa Kudüs Belge 3 te yer alan metinlere ek olarak, burada nas l bir güçlük ortaya ç km ßt r? Gazze F L ST N Bîrü s-sebi Lût Gölü MISIR 100 km MAVERA-YI ÜRDÜN Eylat ngiliz Filistin i 1947 de Yahudi yerleßimleri 6 Yahudilerin Filistin e göç etmesine karß Araplar taraf ndan düzenlenen gösteri: "Ulusçuluk bizim dinimizdir. Ba ms zl k yaßam m zd r. Arap Filistin." 263

4 II. srail devletinin do ußu S Ö Z L Ü K * rgun * Kneset * Kibbuz B Y O G R A F David Ben Gurion ( ) Rus Polonyas nda do an ve 1906 da Filistin e yerleßen Ben Gurion, srail devletinin gerçek kurucusu olarak kabul edilir dan 1948 e kadar Yahudi Ajans n n baßkanl - n yapt, ve y llar aras nda srail de baßbakan olarak görev yapt. Menahem Begin ( ) Rus Polonyas nda do an ve 1942 de Filistin e göç eden Begin, burada rgun un ve sa muhalefetin liderlerinden biri oldu (1973 ten itibaren Likud Partisi nin baßkan ) de baßbakan olduktan sonra M s r la bar ß anlaßmas imzalad ve ißgal alt ndaki topraklar konusunda taviz vermeyen bir politika yürüttü te istifa etti. zak Rabin ( ) Kudüs te do an Rabin, birinci Arap- srail Savaß na ve Alt Gün Savaß na kat ld. ßçi Partisi nin baß ndayken, y llar aras nda iki kez baßbakanl k yapt te Washington da Yaser Arafat la bar ß anlaßmas imzalad. 4 Kas m 1995 te, bar ß düßman aß r sa c bir Yahudi taraf ndan öldürüldü. 1 srailli üç devlet adam. A. srail: Arap Ortado u nun merkezinde bir Yahudi devleti Belge 1, 3 ve 5 n kinci Dünya Savaß n n sonunda, Ortado u daki siyasal durum tümüyle de ißti. Fransa ve Birleßik Krall k n zay flamas ba ms zl k taleplerinin artmas na neden olurken, 6 milyon Yahudi nin yok edilmesi uluslararas kamuoyunda bir Yahudi devleti kurulmas yönündeki siyonist taleplerine karß bir duyarl l k yaratm ßt. n Savaß bittikten sonra, Birleßik Krall k ve Filistin Yahudileri aras nda aç k bir mücadele baßlad. Filistin Yahudilerinden rgun mensuplar, gerçek anlamda terorist bir gerilla savaß yürütüyorlard. ngilizler ise hâlâ Filistin e Yahudi göçünü durdurmaya çal ß yorlard. Toplama kamplar ndan kurtulan Yahudileri Filistin e götürmekte olan Exodus adl geminin ngiliz donanmas taraf ndan geri çevrilmesi s ras nda gerilim doruk noktas na ulaßt. Pazarl klarda oldu u kadar güç kullanma konusunda da baßar s zl a u rayan Birleßik Krall k, ßubat 1947 de sorunu Birleßmiß Milletler e havale etti. n Birleßmiß Milletler de Filistin in bölüßtürülmesi konusunda benimsenen plan, Araplar taraf ndan reddedildi. Yahudi lider Ben Gurion, 14 May s 1948 de srail devletinin ba ms zl n ilan etti. srail, hemen ertesi gün Arap devletlerinin olußturdu u koalisyonun (M s r, Mavera-y Ürdün ve Suriye) sald r s na u rad. S cak çat ßmalar sonunda srail, Araplar püskürtmeyi baßard ve Birleßmiß Milletler in bölüßüm plan nda öngörülenden çok daha geniß bir topra n denetimini ele geçirdi. Herhangi bir bar ß anlaßmas imzalanmad. Bat Þeria, Mavera-y Ürdün taraf ndan ilhak edildi, M s r da Gazze ßeridini ele geçirdi. Kudüs ise srail ve Mavera-y Ürdün aras nda fiilen bölüßüldü. B. Özgün bir ulus-devlet Belge 2 n srail devletinin kurulmas kitlesel göçlere yol açt Filistinli yeni kurulan devleti terkederek komßu ülkelere s nd lar, bu da Filistin sorununun baßlang c oldu. Yahudi devletinin nüfusu da h zla art yordu. Toplama kamplar ndan sa kurtulanlar, Do u Avrupa Yahudileri, Ortado u daki Arap ülkelerinde yaßayan ve durumlar art k hassas olan Yahudilerle Kuzey Afrika Yahudileri, ak n ak n srail e göç ediyorlard. n 1950 de srail parlamentosu taraf ndan kabul edilen Dönüß Yasas, baßvuruda bulunan tüm Yahudilerin srail e gelmesine olanak tan d. Birkaç y l içinde, yeni bir devlet ve yeni bir toplum yarat lm ßt. Yeni srail demokrasisi, Kneset* ad verilen bir parlamentoya dayan yordu. Yürütme gücünün baß nda baßbakan bulunuyordu. Farkl göçmen gruplar n n kültürel ve etnik çeßitlili i ve kibbuz* uygulamas yla somutlaßan öncü ruhun varl, kendine özgü bir toplumun olußmas n sa lad. srail bir yanda giderek al ß lageldik Bat demokrasilerine benzemeye baßlarken, güvenlik ve d ß politika sorunlar da zamanla siyasal yaßam na egemen oldu. C. Sürekli savaßta olan bir devlet Belge 4 n y llar aras nda, srail beß savaß yaßad ve bölgede çok say da askerî harekât gerçekleßtirdi. Yahudi devleti komßu Arap devletlerinin düßmanl na karß mücadele verirken, 1960 lardan itibaren baßl ca müttefiki olan ABD nin deste ine de güvenebildi. Haziran 1967 de patlak veren Alt Gün Savaß n n önemli yans malar oldu. Savaßtan zaferle ç kan srail yeni topraklar kazand. ßgal edilen bu topraklar n yaratt sorun, siyasal s n f n kendi içinde bölünmesine yol açt. Büyük srail yanl s "Þahinler", baz lar taraf ndan Arap ülkelerine bask yapmak için geçici bir çözüm olarak görülen bu topraklar n ilhak edilmesini ve Yahudi yerleßimcilere aç lmas n istiyor ve bu noktada Filistin sorununun pazarl k yoluyla çözülmesini isteyen "Güverciler"le görüß ayr l - na düßüyorlard. 264

5 a. Birleßmiß Milletler in bölüßtürme plan Akdeniz Gazze MISIR 100 km b de, 1. Arap- srail Savaß ndan sonra srail Gazze Gazze Þeridi (M s r ißgali) Tel-Aviv Yafa Hayfa LÜBNAN Bîrü s-sebi ngiliz Filistini Yahudi devleti Arap devleti Nas ra Kudüs SUR YE MAVERA-YI ÜRDÜN Eylat Uluslararas bölge Hayfa Tel-Aviv Yafa LÜBNAN Lût Gölü Nas ra Bat Þeria (Ürdün ißgali) Kudüs Lût Gölü SUR YE 3 srail devletinin kurulußunun ilan (14 May s 1948). srail topraklar, Yahudi halk n n do du u yerdir. Yahudi halk n n manevî, dinsel ve ulusal kimli i [...], ncil i yazd ve dünyaya sundu u bu topraklarda biçimlenmißtir. [...] 1897 de, Theodor Herzl in Yahudi devleti görüßünden esinlenen Birinci Siyonist Kongresi, Yahudi halk n n kendi ülkesinde yeniden ulusal bir varl k olma hakk - na sahip oldu unu ilan etti. Bu hak, 2 Kas m 1917 tarihli Balfour Bildirgesi yle de kabul edildi. [...] Yak n bir geçmißte, Avrupa da yaßayan milyonlarca Yahudi yi yok eden Holokost, Yahudi halk n n bir vatana ve ba ms zl a sahip olmamas ndan kaynaklanan sorunu çözme ihtiyac n yeniden ortaya koydu. [...] 29 Kas m 1947 de, Birleßmiß Milletler Genel Kurulu Filistin de bir Yahudi devletinin kurulmas n öngören bir karar ald. [...] Sonuç olarak, Ulusal Konsey in üyeleri olan bizler, Filistin deki ngiliz mandas n n sona erdi i bu günde yapt m z toplant - da, Filistin Yahudilerini ve Dünya Siyonist Hareketini temsilen [...], Filistin de ad srail Devleti olacak bir Yahudi devleti kuruldu unu ilan ediyoruz. David Ben Gurion, Tel-Aviv. srail Devleti nin kurulußu nas l do rulanmaktad r? 4 Negma kibbuzunda sivillere verilen askerî e itim, ekim MISIR MAVERA-YI ÜRDÜN Eylat Birleßmiß Milletler plan ndaki Yahudi devleti lhak edilen bölgeler 1949 da srail da srail. 1. Birinci Arap- srail Savaß n n srail topraklar aç s ndan sonuçlar ne olmußtur? 2. Savaß n Filistinliler ve komßu Arap devletleri aç s ndan sonuçlar nedir? 5 Exodus un srail deki Hayfa liman na gelißi, 18 Temmuz

6 III. Arap ulusunun birleßme rüyalar A N A H T A R S Ö Z C Ü K PAN-ARAPÇILIK "Tüm" anlam na gelen Yunanca pan sözcü ünden. Tüm Araplar tek bir devletin çat s alt nda birleßtirme arzusu. 1 Alt Gün Savaß ndan sonra düzenlenen Hartum Arap Konferans nda (1 Eylül 1967) al nan kararlar. 1. Hartum Zirvesi, Arap saflar n n birli ini, eylem birli ini, sald r n n yol aç t hasarlar ortadan kald rma konusundaki kesin kararl l n [...] bir kez daha vurgular. 2. Zirve, sald r n n izlerini silmek amac yla girißilen çabalar artt rmaya karar verir ve ißgal alt ndaki topraklar n Arap topraklar oldu unu ve bu topraklar geri alma görevinin tüm Arap ülkelerinin yükümlülü ü oldu- unu bildirir. 3. Burada bulunan ülkelerin krallar ve devlet baßkanlar, sald r n n izlerini silmek ve srail birliklerinin 5 Haziran dan sonra ißgal edilen topraklardan çekilmelerini sa lamak için uluslararas siyasal ve diplomatik alanda çabalar n birleßtirmek konusunda uzlaßmaya varm ßlard r. Bu ikili eylem, tüm Arap devletleri taraf ndan kabul edilen ßu ilkelere dayan larak gerçekleßtirilecektir: srail devletinin tan nmamas, srail le her türlü pazarl n reddi ve Filistin halk n n ülkesi üzerindeki haklar n n yeniden belirtilmesi. 4. Arap ülkeleri Maliye, Ekonomi ve Petrol Bakanlar Konferans, bu mücadelede bir silah olarak kullan lmak üzere petrol pompalama ißleminin durdurulmas n tavsiye etmißti. Ancak zirve, konuyu inceledikten sonra, asl nda petrol pompalama ißleminin bir silah olarak kullan labilece ine, çünkü petrolün sald r ya u rayan ülkelerin ekonomilerini güçlendirebilecek ve bu ülkelerin bu korkunç s - nav atlatmalar na olanak verecek bir zenginlik oldu una inanmaktad r. A. Arap siyasetinin a rl k merkezi M s r n 1950 li y llarda, Arap ulusçulu u Ortado u da kendini göstermeye baßlad. Sömürgelerin ba ms zlaßmas sürecinde (Bkz. 12. Bölüm), Bat n n bir piyonu olarak görülen srail e karß mücadele ile Arap devletlerinin geçirdikleri ekonomik ve toplumsal dönüßümler, bu ulusçulu un itici gücü oldu te Arap Birli i nin kurulmas, "Arap ulusu"nun birleßme arzusunu dile getiriyordu. M s r, Nas r n baßkanl döneminde Arap ulusçulu unun ve Pan-Arapç l n* önderi oldu. n Albay Nas r (Bkz. s. 229), 1954 te bir darbeyle iktidara gelmißti. Askerî olarak SSCB taraf ndan destekleniyordu. zledi i d ß politika nedeniyle de, Arap ülkelerinde büyük sayg nl k kazanm ßt (Bkz. s. 208). Nas r, 26 Temmuz 1956 da Süveyß Kanal n n devletleßtirildi ini ilan etti. Bunu izleyen ikinci Arap- srail savaß M s r için askerî aç dan bir yenilgi, Nas r için ise siyasal bir zafer oldu. Gerçekten, Fransa ve Birleßik Krall k n ki Büyükler in bask s alt nda geri çekilmesi, eski sömürgeci güçlerin kesin yenilgisi olarak yorumlanm ßt li y llar n sonunda M s r, Arap davas n n sözcüsü olarak kendini dayatm ßt de Suriye ile birlikte Birleßik Arap Cumhuriyeti ni kurma denemesi, Arap ulusunu birleßtirme rüyas n somutlaßt racak gibi görünüyordu. B. Alt Gün Savaß Belge 1, 2, ve 3 n Ancak, hiçbir konu srail e karß verilen mücadeleden daha kaynaßt r c de ildi ilkbahar nda, srail ve komßular aras ndaki ilißkiler iyice gerginleßti. Nas r, Birleßmiß Milletler birliklerinin Süveyß Kanal bölgesinden çekilmesini talep etti ve bunu kabul ettirdi. Ard ndan, Akabe Körfezi ni srail in deniz ticaretine kapad. n srail, 6 Haziran 1967 de M s r, Suriye ve Ürdün e karß bir uyar sald r s baßlatt. srail birlikleri f rt na gibi ilerliyordu ve Arap ordular onur k r c bir yenilgi ald lar. Zafer kazanan srail, Sina Yar madas, Gazze Þeridi, Bat Þeria ve Golan Tepeleri gibi geniß topraklar ißgal etti. Birleßmiß Milletler Güvenlik Konseyi, 22 Kas m da, srail birliklerinin ißgal ettikleri topraklardan çekilmesini talep eden 242 numaral karar ald. Arap ülkeleri için ac bir yenilgiyle sonuçlanan Alt Gün Savaß, Nas r için de a r bir siyasal yenilgi oldu ve Arap cephesinde bölünmelerin baßlamas na yol açt. SSCB taraf ndan desteklenen Nas r n etkisi, ABD nin destekledi i Suudî Arabistan lehine azalmaya baßlad. C. Yom Kippur (Ramazan) Savaß Belge 4 n Ekim 1973 te, Ortado u daki Arap ülkeleri dördüncü kez srail e karß bir araya geldiler te Nas r n yerini alan Enver Sedat baßkanl ndaki M s r, ißgal edilen topraklar geri almay hedefleyen sald r harekât n n baß na geçti. Ramazan ay na ve Yahudilerin dinî bayram Yom Kippur a rastlayan 6 Ekim 1973 te düzenlenen sürpriz bir sald r, srail hatlar n n yar lmas n sa lad. Ancak sürprizin etkisi k sa süreli oldu; srailliler cepheleri h zla eski haline getirmeyi baßard lar. n Yom Kippur Savaß, ayn zamanda Arap- srail çat ßmas n n uluslararas bir boyut kazanmas na da neden oldu. - Sovyetler Arap ülkelerine, ABD de srail e olmak üzere, hava köprüleriyle müttefiklerine yard m eden ki Büyükler gövde gösterisine baßlad lar. - Petrol üreticisi Arap ülkeleri, ham petrolün varil fiyat n dört kat na ç karmaya karar verdiler. Bu karar ilk petrol ßokuna yol açt. Petrol silah, çözüm yolunda pazarl klar n baßlat lmas için uluslararas bir bask arac olarak kullan l yordu. Yom Kippur Savaß n n ard ndan, srail giderek yaln z kalmaya baßlad. Ancak M s rl lider Sedat, art k Arap ulusçulu undansa ülkesinin ç karlar na öncelik tan yordu. Bu tutum, M s r n çat ßmalardan yavaß yavaß çekilece inin habercisi oldu. 266

7 Alt Gün Savaß ndan sonra srail da srail Haziran 1967 srail sald r lar LÜBNAN Golan SUR YE 3 Birleßmiß Milletler Güvenlik Konseyi nin 242 numaral karar. Karar Birleßik Krall k taraf ndan önerildi. Kas m 1967 de, ne srail ne de herhangi bir Arap ülkesi Güvenlik Konseyi üyesi de ildi. 242 numaral karar oy birli iyle al nd. Sina srail taraf ndan 1967 de ißgal edilen topraklar Akdeniz Port-Said Gazze Þeridi Tel-Aviv Amman Bat Þeria Do u Kudüs Güvenlik Konseyi, Yak ndo u daki ciddî durumun uyand rmaya devam etti i endißeyi dile getirerek, Savaß yoluyla toprak edinmenin kabul edilemeyece ini ve her devletin bölgede güven içinde yaßamas n sa layacak adil ve kal c bir bar ß için çal ßman n gereklili ini vurgulayarak [...] 1. Birleßmiß Milletler Sözleßmesi nde yer alan ilkelerin yaßama geçirilmesinin, Yak ndo u da aßa daki iki ilkenin uygulanmas n da içerecek adil ve kal c bir bar ß n sa lanmas n gerektirdi ini bildirir: a. srail silahl kuvvetlerinin son savaßta ißgal edilen topraklardan çekilmesi; b. [...] bölgedeki tüm devletlerin egemenli i, toprak bütünlü ü ve siyasal ba ms zl n n, ayr ca güvenli ve tan nm ß s n rlar dahilinde, her türlü tehdit ya da sald r dan uzakta, bar ß içinde yaßama hakk n n tan nmas. 2. Ayr ca, a. bölgedeki uluslararas yollarda seyretme özgürlü ünün güvence alt na al nmas ; b. mülteci sorununa adil bir çözüm bulunmas ; c. bölgedeki tüm devletlerin topraklar n n ve siyasal ba ms zl n n her türlü tecavüze karß silahs zland r lm ß bölgeler olußturulmas n da içeren önlemlerle güvence alt na al nmas gerekti ini bildirir. Kahire Süveyß Kanal MISIR 100 km Süveyß Süveyß Körfezi Sina Akabe Körfezi Tiran Bo az K z ldeniz ÜRDÜN Eylat Akabe SUUD ARAB STAN 22 Kas m Metni tan t n z (türü, yazarlar, tarihsel ortam ). 2. Birleßmiß Milletler Güvenlik Konseyi çat ßmaya nas l çözümler öneriyor? 3. Bu metin neden karmaß kt r? 4. Arap cephesinde neden bölünmeye yol açm ßt r? Nas r n cenazesi için Kahire ye gelen kalabal k. M s rl lar n üzüntüsü çok derindi. Halkç reformlar (tar m reformlar, devletçilik), M s r n Bandung Konferans na kat lmas na kadar giden özgün bir d ß politika ve Arap ulusu ad na yürütülen ulusal yüceltme politikas, Nas r Arap dünyas n n en sevilen liderlerinden biri haline getirmißti

8 IV. Filistin sorunu A N A H T A R S Ö Z C Ü K FKÖ 1964 te kurulan ve Filistin deki birçok olußumu bünyesinde toplayan Filistin Kurtuluß Örgütü. Bunlardan en önemlisi olan Yaser Arafat n el-fetih örgütü, "Filistin ulusçulu unu" benimseyen bir çizgide yer al rken, Jurji Habbaß n Filistin Halk Kurtuluß Cephesi marksist e ilimliydi. S Ö Z L Ü K * ntifada Akdeniz Trablus Beyrut HaGalil Hayfa Nas ra Nablus Eriha el-halil SRA L LÜBNAN Golan Kudüs Lût Gölü Þam Amman Humus SUR YE ÜRDÜN 75 km srail in 1967 den sonra ißgal etti i topraklar Suriye ve Ürdün deki Filistinli üsleri (1970 den önce) y llar nda Filistinlilerin denetimindeki Ürdün topraklar 1972 den itibaren Filistinlilerin denetimindeki Lübnan topraklar srail de Filistinli sald r lar srail in HaGalil bar ß harekât y llar aras nda, Ürdün, Suriye ve Lübnan daki Filistinliler. A. Filistin kimli inin olußmas Belge 2 ve 3 n Filistin halk n n hiçbir zaman ulus-devleti olmam ßt. srail devletinin kurulmas yla birlikte, Filistinliler de kendi ulusal kimliklerinin bilincine vard lar de Yahudi devletinin kurulmas, Filistinlilerin kitleler halinde Filistin d ß na göç etmelerine yol açt de, srail e komßu ülkelerde Filistinli mülteci bulunuyordu. Genellikle kamplarda toplanan mültecilerin yaßam koßullar son derece ilkeldi. Üstelik Arap ülkeleri bu insanlar n kendi toplumlar yla kaynaßmalar n pek istemiyorlard de Filistinli bir yetkili, "kardeß ülkelerin Filistinlileri srail e karß bir silah olarak saklamak istediklerini" söylüyordu. lk Arap- srail savaß yla birlikte Filistin davas, Pan-Arapç politikalar n temel propaganda ö elerinden biri haline geldi. Böylece, 1964 te Arap Birli i nin girißimiyle Filistin Kurtuluß Örgütü kuruldu. FKÖ*, pekçok Filistinli örgütü bünyesinde toplad. Bunlar n en önemlisi, Yaser Arafat n el-fetih örgütüydü. B. Siyasal özerkli in elde edilmesi Belge 4, 5 ve 6 n Araplar n 1967 de Alt Gün Savaß s ras nda ald klar yenilgi, Filistinlilerin Arap devletlerinin etkisinden kurtulmas n sa lad. Birleßmiß Milletler in 242 numaral karar na karß ç kan ve Filistin sorununu ißgal alt ndaki topraklar sorunundan ayr ele alacak her türlü pazarl reddeden Arafat, Arap ülkelerinin tavr ndan uzaklaßmaya baßlad. El-Fetih, 1969 da FKÖ nün denetimini ele geçirdi ve radikal bir çizgide Filistin in kurtulußu için tek yol olarak sundu u silahl mücadeleyi dayatt. n Arap ülkelerinin ço u savaßan Filistinlilere yard m ettilerse de, bu dayan ßma s k s k zorlu s navlardan geçiyordu. Örne in, 1970 eylülünde Filistinlileri "devlet içinde devlet" kurmakla suçlayan Ürdün Kral Hüseyin, ülkesindeki Filistinli fedailerin kamplar n ortadan kald rd. Bask lar sonucu binlerce kißi öldü. Ürdün den ç kar lan FKÖ, Lübnan a yerleßti. n 1970 lerin baß nda Filistinliler, taleplerini duyurmak için uluslararas terorizme baßvurdular (uçak kaç rma, bombal sald r lar). Ancak bu eylemler Filistin in uluslararas sahnede yaln z kalmas na yol açt Münih Olimpiyat Oyunlar s ras nda srailli atletlerin öldürülmesi dünya kamuoyunu ßoka sürükledi. Filistin hareketi ç kmaza girmißti. C. Diplomatik zaferler ve siyasal yenilgiler Belge 1 n Bu arada, daha l ml bir tav r, FKÖ nün diplomatik alanda baz baßar lar kazanmas n sa lad. Arafat, 1974 te Birleßmiß Milletler de, "bir eliyle zeytin dal, bir eliyle tüfek" uzatt n aç klad. Ancak, Filistin Halk Kurtuluß Cephesi gibi FKÖ d ß nda kalan baz örgütler bu yönelimi suçlad lar. Aksine, 1977 de srail de sa c bir politikac olan Menahem Begin in iktidara gelißi, bu ülkenin politikas n n sertleßmesine neden oldu. ßgal edilen topraklardaki Yahudi yerleßimi yo unlaßt aras nda Bat Þeria da yaßayan Yahudilerin say s den e ç kt. Yahudi yerleßimciler ißgal edilen topraklara geldiklerine göre, srail yine de bir gün bu topraklar Filistin e geri vermeyi acaba kabul edebilecek miydi? n 1982 de srail ordusu Güney Lübnan ißgal etti ve Beyrut kap lar na kadar dayand. Bu, "HaGalil bar ß harekât "yd. Harekât n aç klanan hedefi, Güney Lübnan daki kamplarda bar nan ve srail in kuzeyindeki HaGalil bölgesinde silahl sald r ve bombalama eylemleri düzenleyen Filistinli fedai gruplar n yok etmekti. Eylül 1982 de, Sabra ve Þatila kamplar nda sivil Filistinlilerin H ristiyan milisler taraf ndan katledilmesine srail ordusunun da suç ortakl etmesi, zihinlerde kal c bir iz b rakt. Bu beßinci savaß n sonunda, FKÖ yönetimi zay flad. FKÖ nün yeniden diplomatik alanda ön plana ç - kabilmesi için, 1987 y l n ve yaßam n srail ißgali alt nda geçirmiß bir kußa n umutsuzluk ç l olan ntifada*n n baßlamas n beklemek gerekecekti. 268

9 2 Ürdün de bir kampta yiyecek da t lmas n bekleyen Filistinli mülteciler, B Y O G R A F 3 Yaser Arafat (d. 1929) Kahire de do an Yaser Arafat, Filistin kurtuluß hareketinin tarihsel lideridir. Mühendislik e itimi ald ktan sonra, birinci Arap- srail Savaß na kat ld ve 1958 de, sonradan FKÖ ye kat lacak olan el-fetih örgütünü kurdu. Silahl mücadele ve Arap ülkelerinden ba ms z olma stratejisini kabul ettirdi ten beri, bir Filistin devletinin kurulmas için srail le pazarl k ve bar ß yolunu savunmaktad r da Filistin yönetimi baßkan seçilmißtir ve 1968 tarihli Filistin ulusal bildirgeleri. 1. Filistin, Arap topra d r. [...] 2. Filistin, ngiliz mandas dönemindeki s - n rlar içinde bölünmez bir bütündür. 3. Filistin in Arap halk n n vatan na sahip olma hakk vard r. [...] 6. Filistinliler, bugün orada kalm ß ya da kovulmuß da olsalar, 1947 ye kadar Filistin de yaßam ß olan Arap vatandaßlar d r. [...] de Filistin in bölüßtürülmesi ve srail in kurulmas yasad ß ve yapay kararlard r [...] çünkü Filistin halk n n iradesine karß al nm ßlard r. Birinci Filistin Ulusal Bildirgesi, "Kara Eylül". Ev ve barakalar, fedai-sivil mülteci, Filistinli-Ürdünlü, erkek-kad n, çocuk-yaßl ay r m yapmadan yok eden Ürdün ordusunun tank ve toplar n n rastgele bombard manlar yla binlerce mültecinin katledilmesi, l ml bir dili olan André Fontaine taraf ndan Le Monde gazetesinde "ikinci bir Budapeßte" olarak nitelendi. Bu katliam, Amerikan hava kuvvetleri taraf ndan Vietnaml köylülerin ya da Lon Nol un birlikleri taraf ndan Kamboçya daki Vietnaml sivillerin katledilmesine de benzetilebilirdi. [...] Uçak kaç rma eylemleri [...] elbette Ürdün hükümetinin güçsüzlü- ünü gözler önüne sermiß ve ordudaki sertlik yanl lar n iyice k ßk rtm ßt. Di er yandan direniß hareketi de, Filistin Halk Kurtuluß Cephesi nin tavr ile bölündü ü için, yok edilmesi daha kolaym ß gibi görünmüßtü. [...] Claude Bourdet [gazeteci], Témoignage chrétien, 24 Eylül Filistin, Arap Filistin halk n n vatan d r. [...] 9. Silahl mücadele Filistin in kurtulußu için tek yoldur. [...] Arap Filistin halk, Filistin de normal bir yaßam sürme ve egemenli ini [...] kullanma hakk n beyan eder. 10. Komando harekât, Filistin halk kurtuluß savaß n n çekirde ini olußturur. kinci Filistin Ulusal Bildirgesi, FKÖ 1964 te ne istiyor? bildirgesinin FKÖ nün sertleßmesini yans tt n gösteriniz te, Libya da, Filistinli komandolar taraf ndan kaç r lan Japon Havayollar uça n n havaya uçurulmas. 269

10 V. Parçalanan Ortado u S Ö Z L Ü K * Camp-David Anlaßmalar * Þiî * Lübnanl H ristiyanlar A. M s r n Arap- srail çat ßmas ndan çekilmesi Belge 3 ve 4 n M s r n acil çözüm bekleyen ekonomik ve toplumsal sorunlar karß s nda Enver Sedat, srail le ülkesi aras ndaki otuz y ll k y k c çat ßmaya son verme karar ald. Bu amaçla 1977 de srail e gitti. Eylül 1978 de, ABD de srail Baßbakan Begin le, Baßkan Carter n ev sahipli i yapt Camp-David Anlaßmalar *n imzalad. Buna göre M s r, srail i tan yacak, srail de buna karß l k Sina Yar madas n boßaltacakt. Bu anlaßmalar M - s r n Arap Birli i nden ç kar lmas na neden oldu. 6 Ekim 1981 de, fanatik islamc lar Sedat öldürdüler. n M s r n aradan çekilmesi, meydan n di er Arap ülkelerine kalmas n sa lam ßt. - Bunlar aras nda en kat tutuma sahip olanlar Suriye ve Irak t ; - Bat yanl s ve Sovyet karß t Suudî Arabistan ise, bir yandan Filistin davas na l ml bir çizgide destek verilmesini sa lamaya çal ß rken, di er yandan slam düzenine dönüß yanl s islamc lara arka ç k yordu. 1 srail ve FKÖ aras nda bar ß anlaßmas, Washington, 13 Eylül srailli lider zak Rabin, Filistinli lider Yaser Arafat n elini s k yor. Akdeniz MISIR 75 km Tel-Aviv Gazze Þeridi LÜBNAN Gazze Bat Þeria SRA L Kudüs Lût Gölü SUR YE Golan ÜRDÜN srail 1967 den beri ißgal edilen topraklar 1981 de ilhak edilen topraklar Oslo Anlaßmalar nda öngörülen Filistin özerk bölgesi 2 Washington Anlaßmalar ndan sonra Filistin özerk bölgesi. B. Arap ülkeleri aras ndaki çat ßmalar Belge 6 n 1979 ran Devrimi, Ortado u da yeni bir gerilim kayna oldu. ran ßah n n Bat yanl s rejimi, Humeyni nin liderli inde gerçekleßtirilen islamc bir devrimle ortadan kald - r lm ßt. Petrol fiyatlar yeniden önemli ölçüde yükseldi ve ikinci petrol ßoku yaßand. ran n Lübnanl Þiî*lere verdi i destek, slam devriminin Yak ndo u ya da yay laca endißesini uyand rd. Bu endiße, ran ve Irak 1980 eylülünde savaßa girdiklerinde iyice canland. Il ml Arap ülkelerinin deste ini alan Irak n sald r lar ran n direnißiyle karß laßt den fazla kißinin can verdi i ölümcül savaß, 1988 e kadar sürdü. n Arap güçleri aras ndaki bölünmeler, güneyi srail, kuzeyi ise Suriye taraf ndan k smen ißgal edilen Lübnan da da kendini gösterdi y llar aras nda ülke uzun bir içsavaßla parçaland. Filistinlilerle savaßan srailliler, Lübnanl H ristiyanlar* ve Müslümanlar aras ndaki içsavaß, Filistinliler ve Suriyeliler ya da Irakl ve Suriyeli milisler aras ndaki çarp ßmalar gibi pek çok farkl çat ßma içiçe geçmißti de, Irak n Kuveyt i ilhak etmesiyle birlikte patlak veren Körfez Savaß (Bkz. s. 255), Arap ülkelerinin yine da n k bir biçimde tepki vermesine neden oldu. Amerikal larla müttefiklerinin destekledikleri petrol monarßilerine Suriye de eklenirken, resmen tarafs z olduklar halde gerçekte Irak a yak nl k besleyen Ürdün ve FKÖ, Irak desteklediler ve uluslararas alanda yaln z kald lar. C. Bar ß ümidi var m? Belge 1, 2 ve 5 n Körfez Savaß n n bitmesiyle, 1991 de bir bar ß ümidi belirdi. So uk Savaß n sonu ve SSCB nin ortadan kalkmas, Amerikal lar n Ortado u da yürüttükleri yo un diplomatik faaliyet ve srail de bar ß amaçlayan önemli bir hareketin baßlamas, buna uygun bir ortam yaratm ßt. srail ve FKÖ nün 1992 de karß l kl olarak birbirlerini tan mas ndan sonra, Rabin ve Arafat, 13 Eylül 1993 te Washington da bir bar ß anlaßmas imzalad lar. Bu anlaßma daha sonra Oslo Anlaßmalar yla tamamland. Filistinliler Gazze Þeridi ve Bat Þeria y içine alan bölgede özerk topraklara sahip oldular. Böylece bir Filistin devletinin tohumlar at lm ß olacakt, ancak Bat Þeria daki srailli yerleßimcilerin varl Filistinlilerle Yahudilerin birarada yaßamas n güçleßtiriyordu. n srail ve FKÖ aras nda bar ß n sa lanmas, her iki taraftan aß r dincilerin fanatizmi ve terorist eylemlerle frenleniyordu kas m nda Rabin in aß r dinci bir Yahudi taraf ndan öldürülmesi, Arafat a düßman olan aß r dinci Hamas gerillalar n n srail de düzenledikleri silahl ve bombal sald r lar, çat ßma yanl lar n n say s n n artmas na neden oldu lar n sonunda, bar ß umutlar yeniden uzaklaßm ß gibi görünüyordu. 270

11 3 Enver Sedat n Kneset te yapt konußma, 20 Kas m Yak ndo u daki savaß ve bar ß sorununda yükün büyük k sm n ve temel sorumlulu- u omuzlar nda taß yan en büyük Arap ülkesinin devlet baßkan n n, henüz savaß halindeyken ve otuz y lda yaßad m z dört savaß n yaralar n saramam ßken, düßman topraklara gelmeye haz r oldu unu bildirece ini kimse hayal edemezdi. [...] Daha önce de belirtti im gibi, bu kararla ilgili olarak Arap ülkelerinin ya da savaßmakta olan devletlerin baßkanlar olan arkadaß ve kardeßlerimden hiçbirine dan ßmad m. [...] Size, bu çat alt na ißgal alt ndaki topraklardan birliklerinizi çekmenizle ilgili bir savunma sunmaya gelmedim. srail birliklerinin 1967 den sonra ißgal edilen topraklardan tümüyle çekilmesi elzemdir; pazarl a ba lanamaz ve hiç kimsenin dilinde savunulacak bir konu olamaz. [...] Filistin sorununun tüm meselelerin merkezinde oldu unu hiç kimse inkâr edemez. Bugün dünyada hiç kimse, burada, srail de olup da Filistin halk n yok sayanlar n, hatta bu halk n nerede yaßad n kendi kendilerine soranlar n att klar sloganlar kabul etmeyecektir. Filistin halk ve meßru haklar sorunu, bugün art k ne inkâr edilmekte ne de hor görülmektedir. Bu sorunun inkâr edilmesi ya da yok say lmas kabul edilemez. Bu, uluslararas toplulu un Bat da oldu u kadar Do u da da destek verdi i ve uluslararas belge ve resmî bildirgelerle tan d bir sorundur. [...] Sizlere, aß r l tan mayan ve o ullar (Müslüman, H ristiyan, Yahudi) sayg, sevgi ve hoßgörü içinde birlikte yaßayan M s r halk n n bar ß mesaj n getirdim. 4 5 Sedat n öldürülmesi, 6 Ekim srail le bar ß yap lmas na karß olan aß r islamc bir gruba ba l askerler, geçit resmi s ras nda saflar n terk ederek Sedat öldürmek amac yla ßeref tribününe ateß açt lar. Sedat di er Arap ülkelerinden ba ms z olarak srail le bar ß anlaßmas imzalamakla suçluyorlard. Sald r da dokuz kißi hayat n kaybetti. Filistinli Hamas örgütünün bildirisi, 9 Ekim ABD, düzenledi i bar ß konferans yla, Körfez Savaß ve SSCB deki olaylar n ard ndan Arap ülkeleri ve dünyada ortaya ç kan durumdan yararlanmak istemektedir. Amac, tasarlad yeni uluslararas düzene uygun olarak, bölgedeki hegemonyas n güçlendirmektir. Ayr ca ABD [...] bize ait olan Filistin topraklar nda siyonist bir devletin yasad ß varl n meßrulaßt rmak istemektedir. Filistin de ya da Filistin d ß nda yaßayan kahraman Filistin halk n ve Arap ve Müslüman ulusunu 1. Hamas n olußturan kitleleri, Washington Filistinlilerin Anlaßmalar na kendi davalar n n muhalif sonunu oldu unu kendi elleriyle gösteriniz. imzalamalar n isteyerek aßa lama ve terk etme anlam na gelen bu konferans reddetmeye ve bar ß konferans n 2. Hamas bu anlaßmalara hangi nedenlerle karß ç kmaktad r? gerekli tüm yollara baßvurarak durdurmaya ça r yoruz. 1. Hamas n Washington Anlaßmalar na muhalif oldu unu gösteriniz. 2. Hamas bu anlaßmalara hangi nedenlerle karß ç kmaktad r? 1. Bu konußma neden bir dönüm noktas olußturmußtur? 2. Sedat n "yöntemleri" ile ilgili ne tür ipuçlar vermektedir? 3. Sedat burada belirtilen davran ß çizgisine ne ölçüde uymußtur? 1991 Körfez Savaß s ras nda, Kuveyt teki hurda Irak tanklar

12 unutmayal m ÖNEML TAR HLER 1948: srail in ba ms zl n ilan etmesi : Birinci petrol ßoku. 1978: srail ve M s r aras nda Camp-David Anlaßmalar : kinci petrol ßoku. 1991: Körfez Savaß. 1993: srail ve FKÖ aras nda Washington Anlaßmalar. Araplar ve srail aras ndaki beß savaß: - May s 1948-ocak 1949: 1. Arap- srail Savaß - Ekim-kas m 1956: 2. Arap- srail Savaß Haziran 1967: 3. Arap- srail (Alt Gün) Savaß - Ekim 1973: 4. Arap- srail (Yom Kippur ya da Ramazan) Savaß - Haziran-eylül 1982: 5. Arap- srail Savaß ya da "HaGalil bar ß harekât " ÖNEML KISALTMALAR FKÖ: Filistin Kurtuluß Örgütü. KARIÞTIRMAYALIM n srail ve Filistin srail, iki Yahudi devletine verilen add r: 1..Ö. 931 de Süleyman peygamberin krall n n bölünmesiyle ortaya ç kan iki krall ktan biri olan srail,.ö. 721 de Asurlular taraf ndan fethedildikten sonra yok olmußtur y l nda kurulan bugünkü srail devleti. Filistin ise, Lübnan, Ölü Deniz, Akdeniz ve Suriye Çölü aras nda kalan bölgenin co rafî ad d r de ngiliz mandas s ras nda yeniden kullan lmaya baßlayan bu ad, günümüzde Filistinlilerin kurmak istedikleri ulus-devleti belirtmektedir. n Ortado u ve Yak ndo u Ortado u, bugün Bo azlar dan M s r, Arap Yar madas ve ran a kadar uzanan topraklar için kullan lmaktad r. Yak ndo u, Türkiye den M s r ve Ürdün e uzanan topraklar kapsar. Daha eski bir terim olan "Levant" (gündo umu) ise, Türkiye ve M s r aras ndaki k y ßeridini belirtir. n "Arap ulusu" ve Arap Birli i Arap Birli i, 1945 te kurulmuß olan Bo azlar YAKIN LEVANT DOÚU Ortado u Yak ndo u ORTA DOÚ U bir örgüttür. Arapça konußan halklar n yaßad ülkelerin ço unu bir araya getirir ve hedefi Arap dünyas nda birli i sa lamakt r. Arap Birli i nin en önemli kararlar Filistin sorunu konusunda al nan kararlard r; ancak birli e üye olan ülkeler, aralar ndaki bölünmeleri durdurmakta pek baßar l olamam ßlard r. "Arap ulusu" ise, pek de belirgin olmayan bir biçimde Fas tan Irak a Arapça konußan halklar n tümünü kapsar; siyasal aç dan ise, Bat yanl s muhafazakâr krall klardan (Suudî Arabistan, Ürdün) Suriye ve Irak gibi halkç ya da sosyalist rejimlere ve islamc devletlere ( ran), büyük çeßitlilik gösterir. 500 km YARARLI B YOGRAF LER s. 262 Theodor Herzl ( ) s. 264 David Ben Gurion ( ) s. 264 Menahem Begin ( ) Siyonizmin kurucusu. s. 264 zak Rabin ( ) srail devletinin kurucusu. s. 229 Cemal Abdü n-nas r ( ) M s r la 1978 de bar ß anlaßmas imzalayan srailli sa c devlet adam. s. 269 Yaser Arafat (d. 1929) FKÖ ile 1993 te bar ß anlaßmas imzalayan srailli solcu devlet adam ten 1970 e kadar M s r Devlet Baßkan. FKÖ nün lideri.

13 belge incelemesi 1993 srail-filistin bar ß anlaßmas üzerine bir karikatür NE ZAMAN? Görüßmeler s ras nda, anlaßma imzalanmadan birkaç gün önce NE? Bar ß güvercini Sorular n 1. Belge ne anlat yor? Hangi olay ve karakterler temsil ediliyor? n 2. Böyle bir belge neden özgün bir belgedir? n 3. Bu karikatürdeki anlat m, tan d m z biçimiyle tarihsel gerçeklere uygun mu? K M? Yaser Arafat K M? srailli bir asker YORUMLAYAB LMEK Ç N Bar ß n önünde hangi engeller var? Plantu imzal karikatür, Le Monde, 31 A ustos Soru 1 - Karakterler: Onlar nas l tan yoruz (k yafetler, tav rlar)? Çizimde ö eler aras ndaki dengeyi, ölçek farkl l klar n inceleyin. - Tarih: Bu tarihten önceki günlerde neler oldu? srail ve FKÖ aras ndaki yak nlaßmay sa layan koßullar hat rlat n. - Ne? Bkz. s Kim? Bkz. Biyografiler, s. 264 ve 269. Soru 2 Karikatür, bir olay n basitleßtirilmiß ve basite indirgeyici anlat - m ve bir kißili in görünüßüne mizah ögesi koyarak komikleßtirmek için biçiminin de ißtirilmesi ya da bir durumun abart lmas d r. Karikatür, içerdi i ßifrelerin çözülmesi ve eleßtirilmesi gereken özel tarihsel bir belgedir. - Karikatürü dikkatle inceleyin. Karakterler henüz el s k ßmam ßlar; neden? A layan ve iki ana karakterin el s k ßmalar n, birbirlerine yaklaßmalar n engellemeye çal ßan iki küçük karakter ne yap yor? - Bar ß sürecinin önündeki engeller neler? (Kudüs ün statüsü: Bkz. s ; Filistinli mülteciler sorunu ve kendi ülkelerine dönüßlerinin örgütlenmesi.) - Bar ß sürecine hangi güçler muhalefet ediyor? (Filistin cephesinde: Bkz. Filistin Halk Kurtuluß Cephesi ve s. 271 de yer alan Belge 5; srail cephesinde: "Þahinler", ißgal alt ndaki bölgelere gönderilen srailli yerleßimciler, aß r dinciler.) Soru 3 Karikatür, 31 A ustos 1993 te Frans z Le Monde gazetesinde yay nlanm ß; yani 13 Eylül de imzalanacak olan Washington anlaßmalar ndan birkaç gün öncesine ait. 31 A ustos 1993 te, Washington da Arap- srail görüßmelerinin yeniden baßlamas ndan önce, srail ve FKÖ temsilcileri Oslo da baßlam ß olan ve 22 ayd r devam eden gizli görüßmeleri "tarihsel bir dönüm noktas " ve "belirleyici" olarak tan mlad lar. Bu tarihte henüz hiçbir belge imzalanm ß de ildi, görüßmeler baßar s zl kla sonuçlanabilirdi. srail ve FKÖ nün karß l kl birbirlerini tan malar pek çok aßamadan sonra gerçekleßebildi: FKÖ nün srail devletini tan mas ve terorist eylemlerden vazgeçti ini aç klamas ; srail in FKÖ yü Filistin halk n n resmî temsilcisi olarak tan mas ; 13 Eylül de iki taraf n Bill Clinton un önünde (Bkz. s. 270, Belge 1) karß l kl tan ma anlaßmas n imzalamalar ve ißgal alt ndaki bölgelerin özerkli i ile ilgili ilke karar almalar (Bkz. s. 270, Belge 2). Çizer, karikatüre bar ß ve aß lmas gereken güçlüklerle ilgili simgeler ekleyerek bir el s k ßma sahnesinden beklenenin ötesine geçiyor ve Ortado u da bar ß umutlar n resmediyor. 273

14 verilerle çal ßma Konu: Ortado u sorunlar n n merkezinde Kudüs Sorular r 1. Belgeleri tan t n z. r 2. Belgelerde verilen bilgileri konulara göre seçiniz, s n fland r n z ve karß laßt r n z. r 3. Belgelerden derleyece iniz bilgilerin yard m yla, yukar daki konuyu tart ßan bir sentez yap n z. 1 srail in Kudüs e ilißkin temel yasas (30 Temmuz 1980). 1. Kudüs, bütünüyle ve birleßmiß olarak srail in baßkentidir Kudüs, devlet baßkan n n, Kneset in, hükümetin ve Yüksek Mahkeme nin merkezidir. 3. Kutsal yerler, her türlü tahrip ve sald r ya, ayr ca farkl dinlerden inananlar n kendi kutsal yerlerine erißme özgürlüklerini k s tlayacak ve bu yerlerle ilgili duygular n rencide edecek her türlü tasarrufa karß korunacakt r. 1. Birleßmiß Milletler in 242 numaral karar, srail in Kudüs ü ilhak etmesine izin vermiyordu. Buna ra men, srail 1980 temel yasas yla yeniden birleßtirilen kenti baßkent yapmaya karar verdi. 3 "Filistin in çarpan yüre i". Filistinliler Kudüs ü, co rafî konumu ve tarihi nedeniyle, Filistin in çarpan yüre i ve do al baßkenti olarak kabul eder. Kudüs ve Filistin halk, ortak tarihleri ve kaderleri nedeniyle ayr lmaz bir bütündür. Kudüs ün an tlar nda ifade bulan kültür de buna tan kl k eder [...]. Filistinlileri Kudüs ten ve orada egemen olma hakk ndan ay rmak, Filistin halk n bu ço ulcu ve insanc l kimli in ifadesinden mahrum b rakmak, esin kayna ndan ve ortak de erlerinden koparmak ve ona milliyetçi ve fanatik bak ß aç s ndan baßka bir seçenek b rakmamak demektir. O. Masalha [UNESCO da Filistin gözlemcisi], den 1995 e Kudüs ün nüfusu den beri, toplam Filistinli Kudüs ü terketti. Do u Kudüs e Yahudi yerleßimcilerin yerleßtirilmesi politikas, 1989 dan sonra Sovyet Yahudilerinin gelißiyle de beslenerek kentin bu k sm nda Yahudi nüfusun artmas na neden oldu ( srail kaynaklar na göre, 1993 te ). Üç büyük tektanr l dinin kutsal mekânlar n bar nd ran Kudüs, üç kere kutsal bir kenttir

15 Ramle Büyük Kudüs havaalan Eriha ya do ru SRA L KUDÜS BATI DOÚU Hz. Mesih Kilisesi Kutsal Mezar A lama Duvar Harem-i Þerif Camiler alan Mescid-i Aksâ Eski kent Bat Þ eria Beytü l-lahm Yeßil hat (1949 b rak ßma hatt ) 1967 de ilhak edilen Do u Kudüs Müslüman mahallesi H ristiyan mahallesi Yahudi mahallesi Ermeni mahallesi Bat Þeria Kudüs SRA L El-Halil e do ru Yahudi yerleßimleri Büyük Kudüs s n rlar Kaynak: Agnès LEVALLOIS ve Sophie POMMIER, Jérusalem de la division au partage (Paris, 1995). 5 Kudüs. YORUMLAYAB LMEK Ç N r Soru 1 Önemli tarihlerin etraf nda olaylar n zamandizimini olußturun: 1949, 1967, r Soru 2 Belge 1, 3 ve 4: Kudüs ün Yahudilerin ve Filistinlilerin ortak miras oldu unu gösterin. Belge 2 ve 5: Kudüs ün nüfusu nas l evriliyor? Belge 5 in lejand nda verilen tarihler neye karß l k geliyor? Kudüs ün statüsü hangi halklar ilgilendiriyor? sraillilerin ve Filistinlilerin bak ß aç lar ndaki farklar belirterek, bilgileri seçin ve karß laßt r n. r Soru 3 Konu baßl n de ißtirin: 1967 ye kadar srail ve Ürdün aras nda paylaß lan, ard ndan srail taraf ndan ißgal ve ilhak edilen Kudüs kentinin, Ortado u nun sorunlar ndan ço- unun merkezinde yer ald n gösterin. Arafat tan, Begin den, Kudüs te varolan üç büyük dinden, Alt Gün Savaß ndan, FKÖ den söz edin. "Kutsal kent", "baßkent", " srail", "Filistinli Araplar", "büyük güçlerden ABD", "Yahudi göçü", "ißgal alt ndaki bölgeler" sözcüklerini kullan n. Aßa daki sorular üzerinde düßünün: - Baßkentin denetimi ile ilgili meseleler nelerdir? - srail in kente ilißkin politikas nedir? - Filistinlilerin talepleri nelerdir? 275

16

17 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1945 TEN GÜNÜMÜZE TÜRK YE BAÞLIKLAR 15. K NC DÜNYA SAVAÞI SONUNDA TÜRK YE s DEMOKRAS YE DOÚRU, s ÇALKANTILAR DÖNEM : s L BERAL ZME DOÚRU, s TEN GÜNÜMÜZE TÜRK YE DE EKONOM K, TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL YAÞAM s. 342 Cumhuriyet in 75. y l kutlamalar, zmir, 29 Ekim 1998.

18 KONU 15 kinci Dünya Savaß sonunda Türkiye T ürkiye, kinci Dünya Savaß n n d ß nda kalmay baßarm ß olmas na karß n, bu savaßtan neredeyse savaßm ß ülkeler kadar etkilendi. Savaß s ras nda al nan ekonomik önlemlerin do urdu u sorunlar, yirmi yaß n ancak doldurmuß olan genç devletin dayand toplumsal anlaßma zeminini zedelemißti. Ayr ca, savaß sonunda ortaya ç kan iki kutuplu yeni dünya düzeni, Türkiye yi, özellikle de co rafi konumu dolay s yla, bu kutuplardan birine yaklaßmak zorunda b rakm ßt. Bu iki önemli gelißme, Türk siyasal yaßam nda çok önemli sonuçlar do uracak tarihi bir dizi karar n al nmas na yol açt. Hem kendi iç dinamikleri, hem de dünya konjonktürü, Türkiye yi art k cumhuriyet rejiminin gere i çok partili yaßama dönmeye zorluyordu. n kinci Dünya Savaß sonras nda Türkiye nin tarafs z kalmas olas m yd? n Savaß sonras nda Türkiye de çok partilili e dönüßte iç dinamiklerin rolü nedir? KONUNUN PLANI I. Yeni dünya dengesi ve Türkiye II. Siyasal dönüßüm yolunda Unutmayal m Belge incelemesi: Molotov-Sarper görüßmesi, 7 Haziran 1945 Verilerle çal ßma: Muhalefet de CHP kökenli mi olmal? Ocak 1945 Yalta Konferans 23 Þubat 7 Haziran Türkiye nin Molotov-Sarper Almanya ya savaß ilân görüßmesi temmuz - a ustos Potsdam Konferans 2 Eylül Japonya n n teslim olmas 5 Mart 1946 Churchill in Fulton konußmas 25 Nisan - 26 Haziran Türkiye San Fransisco Konferans nda 4 Nisan 1946 USS Missouri z rhl s n n stanbul a gelißi 1945 Þükrü Saraco lu Hükümeti temmuz - ekim Millî Kalk nma Partisi nin kurulmas -faaliyete geçmesi Haziran Dörtlü Takrir 11 Haziran Çiftçiyi Toprakland rma Kanunu 15 A ustos 21 Eylül BM e kat l ß Adnan Menderes ve Fuat Köprülü nün CHP nden ihrac 5 Ekim Celâl Bayar n milletvekilli inden istifas 1 Kas m Cumhurbaßkan nönü nün Meclis i aç ß konußmas 7 Ocak 1946 Demokrat Parti nin kurulmas 278

19 Cemal Nadir in, Gürcistan Bilimler Akademisi üyelerince dile getirilen Sovyet isteklerine ilißkin karikatürü, Cumhuriyet, 30 Aral k USS Missouri Bo az da. 279

20 I. Yeni dünya dengesi ve Türkiye A. Savaß sonu gelißmeleri Belge 2, 3 ve 4 n kinci Dünya Savaß n n son y l nda, art k savaß kazanacaklar kesinleßmiß olan Müttefikler, Atlantik Sözleßmesi nde dile getirilen kal c bar ß n sa lanmas yolunda örgütlenmeye baßlam ßlard. Bu yönde at lan ilk ad m, Birleßmiß Milletler Örgütü nün kurulmas yla sonuçlanan San Fransisco Konferans oldu y l n n nisan-haziran aylar nda toplanan konferansa Türkiye de kat lm ß, bunun önkoßulu olarak da ßubat ay nda Almanya ve Japonya ya savaß ilân etmißti. Böylece Türkiye, etkin bir biçimde savaßa kat lmamakla birlikte, savaß n galipleriyle ayn safta yer alm ß oluyordu. n Türkiye nin Birleßmiß Milletler in kurucu üyelerinden olmas, kendini güvende hissetmesine yetmedi. Sovyetler Birli i, 1945 y l n n kas m ay nda süresi dolacak olan Türk-Sovyet Dostluk ve Sald rmazl k Antlaßmas n n aynen yenilenmesini istememiß, mart ay nda verilen Sovyet notas, antlaßman n yeni koßullarda tekrar ele al nmas n, bunun için de görüßmeler yap lmas n talep etmißti. lißkiler, haziran ay nda SSCB D - ßißleri Bakan Viyaçeslav Molotov ile Türkiye nin Moskova Büyükelçisi Selim Sarper aras ndaki ilk görüßmede Sovyetler Birli i nin Bo azlarda üs ve Do u Anadolu da toprak istemesiyle gerildi. Sovyetler Birli i karß s nda yaln z kalmaktan korkan Türkiye, ABD den savunma güvencesi ve ittifak istedi. Ancak ABD, kesin bir tehdit söz konusu olmad ve Do u Akdeniz-Ortado u bölgesinde sorumluluk almak istemedi i için, buna olumlu bir yan t vermedi. Ayr ca, o s ralarda ABD, Montreux Antlaßmas n n gözden geçirilmesinden yanayd. n Türkiye-SSCB ilißkileri, 1945 y l n n sonlar nda iyice gerildi. Aral k baß nda stanbul da üniversite ö rencilerince düzenlenen Sovyetler Birli i karß t bir miting, solcu olarak bilinen Tan gazetesinin ve matbaas n n tahrip edilmesiyle sonuçland. Sovyetler Birli i bu olay bir notayla k nad. Ard ndan, birçok Sovyet gazetesinde Gürcistan Bilimler Akademisi üyesi iki profesörün Gürcistan n Do u Anadolu daki "hakl toprak talepleri"ne ilißkin makalesi yay nlanmaya baßlad. B. Bat yla bütünleßmenin eßi inde Belge 1 n 1946 y l n n baßlar nda durum de ißti. Sovyetler Birli i nin, ißgali alt ndaki Do u Avrupa ülkelerindeki tutumu ve Yunanistan daki iç savaßta oynad rol daha aç k bir biçimde ortaya ç km ßt. ngiliz ordusu ise Yunanistan dan ç kmaya haz rlan yordu. Sovyetler Birli i, ayr ca, 1942 den beri Müttefiklerin ißgalindeki ran n kuzey bölgesinden pek ayr lmak istememiß, buna zorland nda da mart 1946 da burada komünist bir rejim kurdurmußtu. n So uk Savaß n baßlang c olarak kabul edilen bu gelißmeler, ABD nin Türkiye ye karß tutumunda da önemli bir de ißikli e neden oldu. ABD, art k Sovyetler Birli i nin yay lmac politikas na karß durma konusundaki kararl l n göstermek istiyordu. Türkiye nin eski Washington Büyükelçisi Münir Ertegün ün cenazesinin stanbul a getirilmesi, Amerikal lara böyle bir güç gösterisinde bulunma f rsat yaratt. Cenazeyi taß yan USS Missouri z rhl s, 5 Nisan 1946 da stanbul a geldi ve sevinç gösterileriyle karß - land. Büyük bir sembolik önemi olan bu olaydan sonra, Sovyetler Birli i ile Türkiye aras ndaki nota de iß tokußlar na ABD ve Birleßik Krall k da ortak oldular. Sovyet istekleri, So uk Savaß ortam nda çok boyutlu bir uluslararas krizin ö elerine dönüßüp, daha Stalin in sa l nda rafa kald r ld lar gerçi; ama Türkiye, Bat savunma sisteminin bir parças olmußtu art k. 1 USS Missouri nin ziyaretinde bas lan hat ra kart n n ön ve arka yüzleri. 280