Serdar ERKEN 1 Nilüfer KALECİ 2

Transkript

1 Türkiye de Ender Yayılış Gösteren Censiyan (Gentiana lutea subsp. symphyandra Murb. Hayek) ın Süs Bitkisi Özelliklerinin Belirlenmesi Serdar ERKEN 1 Nilüfer KALECİ 2 1 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova 2 Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Çanakkale Özet Gentina lutea cm boylanabilen, yüksek rakımlarda doğal olarak yayılış gösteren, Temmuz-Ağustos aylarında sarı renkli gösterişli çiçek açan aynı zamanda kökleri tıbbi preparatlarda kullanılan çok yıllık otsu bir bitkidir. Türkiye florasında nadir yayılış gösteren bu tür, tıbbi olarak kullanılması ve bilinçsizce sökülmesi nedeni ile tehlike altındaki bitki türleri nden biri haline gelmiştir ve nesli hızla tükenmeye başlamıştır. Bu sebeple Doğadan toplanarak ihracatı yasak olan çiçek soğanları listesi ne dahil edilmiştir. İleriki dönemlerde bu tür ile ilgili yapılacak olan kültüre alma çalışmalarına yardımcı olabilmek ve türün kullanım alanını ortaya koyabilmek amacıyla yapılan bu çalışma kapsamında; Gentiana lutea türünün, ve yıllarında doğal yaşam alanlarındaki morfolojik ve fenolojik özellikleri belirlenmiş, ayrıca çiçeklerinin vazo ömürleri +20 C de 12 saat ışık + 12 saat karanlık olan iklim odasında tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Gentiana lutea subsp. symphyandra, Censiyan, süs bitkisi özellikleri. Determination Of Ornamental Plant Characteristics Of Yellow Gentian (Gentiana lutea subsp. symphyandra Murb. Hayek) Rarely Disseminated In Turkey Abstract Gentiana lutea is a perennial herbaceous plant which can be cm long, can live at high altitudes, has yellow flowers in July and August also its roots are used in medicinal preparations. In the flora of Turkey, it is one of the endangered species and started to die out fast, because it is used for medical treatment and it is picked unconsciously. So it was included to the export prohibited list of flower bulbs which was collected from nature. This study aimed to help to culture-making activities and detect uses facility. For these purpose morphological and phenological properties were determinated in natural habitats of Gentiana lutea in -. Also, this study detected the vase life of its flowers in a climate chamber where 12 hours light + 12 hours darkness at +20 C temperature. Keywords: Gentiana lutea subsp. symphyandra, Yellow Gentian, ornamental plant characteristics. Giriş Gentina lutea cm boylanabilen, yüksek rakımlarda doğal olarak yayılış gösteren, Temmuz-Ağustos aylarında sarı renkli gösterişli çiçek açan aynı zamanda kökleri tıbbi preparatlarda kullanılan çok yıllık otsu bir bitkidir (Öztürk, 1997). Türkiye florasında nadir yayılış gösteren bu tür, tıbbi olarak kullanılması ve bilinçsizce sökülmesi nedeni ile tehlike altındaki bitki türleri nden biri haline gelmiştir ve nesli hızla tükenmeye başlamıştır (Akan, 1999). Gentiana lutea L., Türkiye nin Tehlike Altındaki Nadir ve Endemik Bitkileri kitabının revize edilmesiyle yayınlanan Türkiye Bitkilerinin Kırmızı Kitabı nda Tehlikede (EN) sınıfında yer almaktadır. Bu sınıf yüksek risk altında ve yakın gelecekte yok olma tehlikesi altında olarak belirtilmiştir (Ekim ve ark., 2000). Bu sebeple Doğadan toplanarak ihracatı yasak olan çiçek soğanları listesine dahil edilmiştir (Anonim, a). Webber ve Johnton (1998) ve Grimshaw (2002) a göre süs bitkisi olarak kullanılabilecek yabani bir bitkinin kültüre alımında önemli olan konulardan birisi, bitkinin özelliklerinin bilinmesidir. Bitkinin hangi alanlarda kullanılabileceğini tespit edebilmek için morfolojik ve fenolojik özelliklerinin ortaya konması gerekmektedir (Aşur, 2006). Bu amaçla bu çalışmada Censiyan bitkisinin morfolojik, fenolojik ve vazo ömrü özellikleri belirlenmesi amaçlanmıştır. 489

2 Materyal ve Metot Bu çalışmanın materyalini Bursa Uludağ Milli Parkı içersinde 2105 m yükseklikte doğal olarak yayılış gösteren Censiyan (Gentiana lutea subsp. symphyandra) bitkisi ve çiçekleri oluşturmaktadır. Morfolojik ve fenolojik gözlemler - yıllarında bitkinin doğal yayılış alanı olan Bursa Uludağ Milli Parkı nda, vazo ömrü denemeleri ise aynı dönemlerde Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü nün iklim odasında uygulanmıştır. Morfolojik ölçümlerde 0,01 mm hassasiyetli dijital kumpas ve 0,001 gr hassasiyetli dijital terazi kullanılmıştır. İklim odası; 24 saat sıcaklık ve ışık kontrollü olan, ısı yalıtımlı, 3 x 3 x 2,50 m boyutlarında, içersinde 60 cm yüksekliğinde tezgahı olan bir bölmeden oluşmaktadır. Metot Gentiana lutea nın doğal koşullarındaki morfolojik ve fenolojik özellikleri ile vazo ömrü ve yıllarında belirlenerek bu türün süs bitkisi olarak değerlendirilebilme durumu incelenmiştir. Tesadüfi olarak belirlenen 10 adet bitkide yapılan ölçümlerde ortalama değerler alınmıştır. Bu amaçla fenolojik, morfolojik ve vazo ömrünün belirlenmesine ait ölçümler şöyledir: Ölçümler: İlk çıkış dönemi, ilk tomurcuklanma dönemi, ilk çiçeklenme dönemi, ilk kapsül bağlama dönemi, kapsül olgunlaşma dönemi, dinlenme dönemi. Morfolojik Ölçümler: Yaprak eni (cm), yaprak boyu (cm), çiçek sap kalınlığı (mm), çiçek sap boyu (cm), çiçekli bölge boyu (cm), çiçekli bölge oranı (%), çiçek sapındaki küme sayısı, kümedeki çiçek sayısı, bitkideki çiçek sayısı, çiçek sapı ve boyu (mm), çiçek petal sayısı, çiçek kümesi eni ve yüksekliği (mm), kapsül eni ve boyu (mm), kapsüldeki tohum sayısı, bitkideki tohum sayısı, tohum bindane ağırlığı (g). Vazo Ömrü Testi: En üstteki çiçek kümesinin açmak üzere olduğu çiçeklerden tesadüfi olarak belirlenen 10 adet bitkinin çiçek sapı, alttan 2. boğum üzerinden kesilerek, Çelikel (2007) ye göre vazo ömrü testine tabi tutulmuşlardır. Deneme 10 tekerrürlü ve her tekerrürde 1 adet bitki olacak şekilde yürütülmüştür. Bulgular ve Tartışma Fenolojik Ölçümler Bitkinin (Gentiana lutea) doğal yetişme alanlarındaki alınan fenolojik gözlem tarihlerine ait veriler Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1. Gentiana lutea nın doğal yayılış alanlarındaki fenolojik takvimi İlk Çıkış Dönemi Mayıs Mayıs İlk Tomurcuklanma Dönemi Haziran Haziran İlk Çiçeklenme Dönemi Temmuz Temmuz İlk Kapsül Bağlama Dönemi Ağustos Temmuz Kapsül Olgunlaşma Dönemi Ağustos Ağustos Dinlenme Dönemi Ekim Gentiana lutea nın fenolojik gelişimine ait gözlenen dönemler, daha önce konu ile ilgili çalışma yapan araştırıcılar tarafından da belirtilmiştir. Molero ve Cristobal (2006), İspanya nın Pyrenees Dağı nda Gentiana lutea nın vegetatif gelişme başlangıcının Mayısın sonu ile Haziran ın başı arasında, çiçeklenme başlangıcının Haziran ortası ile Temmuz ortası arasında, meyve ve tohum oluşumunun Temmuz ortası ile Ağustos ortası arasında, vegetatif büyüme ve gelişme sonunun ise Eylül sonunda olduğunu bildirmektedir. Yapılan 490

3 bu çalışma ile Türkiye deki Gentiana lutea türlerinin de doğal ortamlarında yaklaşık aynı dönemlerde gelişim gösterdiklerini söylemek mümkün olabilir. Morfolojik Ölçümler Bitkinin doğal yetişme alanlarında alınan morfolojik gözlem sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Gentiana lutea nın morfolojik özelliklerinin belirlenmesi üzerine yapılan daha önceki araştırmalarla, bu çalışma arasında net bir benzerlik görülmektedir. Örneğin, Akan ve ark. (1999), bitkinin yaprak genişliğini 8-18 cm, yaprak boyunu ise cm olduğunu, Anonim (b) de ise yaprak genişliği 4-12 cm, yaprak boyu cm olduğu belirlemiştir. Yapılan bu çalışmada da yaprağın ortalama 12,55 cm genişlikte ve 30,12 cm uzunluğunda olduğu saptanmıştır. Gentiana lutea nın çiçek sap boyunun belirlenmesine yönelik yapılan çalışmalarda, bu türün çiçek sap boyunu Davis (1978) 120 cm, Akan ve ark. (1999) cm, Pop ve ark. (2007) cm, Anonim (2008) cm ve Anonim (b) cm olarak belirlemiştir ki, bu çalışmada da doğal ortamında Gentiana lutea nın çiçek sap boyu ortalama 106,14 cm olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 2. Gentiana lutea nın doğal yayılış alanlarındaki morfolojik özellikleri Ortalama Yaprak Eni (cm) 12,19 12,90 12,55 Yaprak Boyu (cm) 32,94 27,30 30,12 Çiçek Sap Kalınlığı (mm) 16,78 15,31 16,05 Çiçek Sap Boyu (cm) 113,38 98,90 106,14 Çiçekli Bölge Boyu (cm) 63,88 47,40 55,64 Çiçekli Bölge Oranı 0,57 0,48 0,53 Çiçek Sapındaki Küme Sayısı 5,28 5,10 5,19 Bitkideki Çiçek Sayısı 95,04 105,91 100,48 Çiçek Çapı (mm) 28,07 41,80 34,94 Çiçek Boyu (mm) 31,89 33,60 32,75 Çiçek Petal Sayısı 5,00 5,00 5,00 Kapsül Eni (mm) 11,64 11,14 11,39 Kapsül Boyu (mm) 21,03 20,91 20,97 Kapsüldeki Tohum Sayısı 68,11 67,30 67,71 Bitkideki Tohum Sayısı 6.473, , ,00 Tohum Bindane Ağırlığı (g) 1,62 1,60 1,61 Pop ve ark. (2007), Gentiana lutea nın çiçek sapı üzerinde 4-5 adet çiçek kümesinin bulunduğunu ve bir bitkideki çiçek sayısının arasında değişiklik gösterdiğini belirtmekle birlikte burada yapılan araştırmada çiçek sapındaki küme sayısı ortalama 5,19 adet ve bitkideki çiçek sayısı ortalama 100,48 adet arasında değişiklik gösterdiği belirlenmiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Gentiana lutea'nın çiçek kümeleri ile ilgili özellikleri Kümedeki Çiçek Sayısı Çiçek Kümesi Eni (mm) Çiçek Kümesi Yük. (mm) 1.Küme 2.Küme 3.Küme 4.Küme 5.Küme 6.Küme 7.Küme 9,33 21,67 25,67 20,33 17,33 15,00 16,67 12,20 27,70 26,60 23,30 20,70 19,10 10,77 24,69 26,14 21,82 19,02 17,05 16,67 73,17 96,30 84,74 49,00 62,40 55,70 81,25 109,20 95,23 49,50 68,50 59,00 87,50 101,40 94,45 53,25 65,20 59,23 79,25 83,80 81,53 51,00 56,90 53,95 77,75 78,57 78,16 50,00 55,86 52,93 70,50 71,25 70,88 37,50 44,25 40,88 58,00 58,00 36,50 36,50 491

4 Yapılan çalışmada bir kapsülde ortalama 67,11 adet tohum bulunduğu saptanmış, kapsül eni ortalama 11,39 mm, kapsül boyu 20,97 mm olduğu tespit edilmiştir. Benzer bulgular Öztürk (1997) ün yaptığı bir çalışmada da (kapsül eninin 5-10 mm, uzunluğunun ise mm) izlenmiştir. Vazo Ömrü Testi Bitkinin doğal yetişme alanından alınan çiçeklerinin vazo ömrünü belirlemek amacıyla yapılan bu testte, Gentiana lutea bitkisinin çiçeklerinin vazo ömrü ve yıllarında 8 gün olarak tespit edilmiştir. Bu konu ile ilgili bir çalışma yapılmadığı için Gentiana lutea bitkisini kesme çiçek olarak önemli olan diğer türlerle kıyaslamak mümkündür. Örneğin Çelikel ve ark. (2001), vazo ömrü ile ilgili yaptığı bir çalışmada; yarı açık tomurcuk devresinde kesilen bazı gül çeşitlerinin vazo ömrünü ortalama 7 gün, bazı standart kasımpatı çeşitlerinin vazo ömrünü ortalama 12,1 gün, bazı sprey kasımpatı çeşitlerinin vazo ömrünü 13 gün ve bazı gerbera çeşitlerinin vazo ömrünü 8 gün tespit etmiştir. Kaya ve ark. (), bazı doğal süs bitkilerinin vazo ömürleri ile ilgi yaptıkları çalışmada, Iris türlerinin vazo ömrünü 6-8 gün, lilium türlerinin vazo ömrünü ise 14 gün olarak tespit etmişlerdir. Gentiana lutea çiçeğinin vazo ömrü, kesme çiçek olarak yoğun kullanılan bu türlerin vazo ömürleri ile başa baş seviyededir. Sonuç Süs bitkisi olarak kullanılabilecek yabani bir bitkinin kültüre alımında önemli olan konulardan birisi de, bitkinin özelliklerinin bilinmesidir. Bitkinin hangi alanlarda kullanılabileceğini tespit edebilmek için morfolojik ve fenolojik özelliklerinin ortaya konması gerekmektedir. Bu çalışmada süs bitkisi özelliklerinin belirlenmesi ile elde edilen verilere bakıldığında bu türün, çiçek sap kalınlığının ortalama 16,05 mm genişlikte olması, çiçek sapının 106,14 cm boy yapabilmesi, çiçek sapındaki çiçekli bölge boyunun ortalama 55,64 cm arasında olması, ortalama 5,19 adet arasında çiçek kümesi içermesi, bir bitkide ortalama 100,48 arasında çiçeğe sahip olması ve çiçeğinin vazoda 8 gün kullanılabilmesi sebebi ile eğer adaptasyonu sağlanırsa hem kesme çiçek, hem de dış mekan süs bitkisi olamaya elverişli bir bitki olduğu tespit edilmiştir. Kaynaklar Akan H., Temel M. ve Tatlı A., Kütahya da Nadir Yayılış Gösteren Gentiana lutea spp. sypmhandra (Murb.) Hayek Üzerinde Taksonomik, Morfolojik ve Ekolojik Bir Araştırma, I. Uluslararası Doğal Çevreyi Koruma ve Ehrami Karaçam Sempozyumu (23-25 Eylül), Bildiri Kitabı, Kütahya Anonim, Plants For A Future, Gentiana lutea. Retrieved September 23, 2008, from Anonim, a. Doğal Çiçek Soğanlarının Yılı İhracat Listesi Hakkında Tebliğ. Ekli Liste tarihli Resmi Gazete. Tebliğ No: 2008/55. Anonim, b. Wikipedia The Free Encyclopedia, Gentiana lutea. Retrieved September 23,, from Aşur F., Van ve Yakın Çevresindeki Rizomlu İrislerin (İris spp.) Peyzaj Mimarlığı Bitkilendirme Çalışmalarında Kullanım Olanaklarının Belirlenmesi. Yüzüncüyıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek lisans Tezi, Van. 44 s. 492

5 Çelikel F.G., Aksu E., Erken K. ve Reid M., Bazı Kesme Çiçeklerin (Gül, Kasımpatı, Gerbera ve Astilbe) Kesim Sonrası Fizyolojileri Üzerine Araştırmalar. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yayın no: 152, Yalova. 46s Çelikel F.G., Kesme Çiçeklerin Hasat Sonrası Fizyolojisi. Doğal Süs Bitkilerinin Kültüre Alınması ve Herbaryum Teknikleri, Şubat 2007, Yalova Davis P.H., Gentiana lutea. Flora Of Turkey, ISBN: , Edinburg. Volume 6:184. Ekim T., Koyuncu M., Vural M., Duman H., Aytaç Z. ve Adıgüzel N., Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. ISBN: , Ankara Grimshaw J., The Gardener s Atlas. ISBN: USA. p 224. Kaya E., Erken K., Arı E., Ulun A., Aslay M., Saraç Y., Rastgeldi U. ve Kesici A.,. Bazı Doğal Bitkilerin Kültüre Alınması Yeni Tür ve Çeşitlerin Süs Bitkileri Sektörüne Kazandırılması. Tübitak Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (1007 Program), Proje Sonuç Raporu (Basılmamış), Ankara. 697 s. Molero R. ve Cristobal R., Collecting Arctostaphylos uva-ursi, Gentiana lutea and Thymus in Northern Spain. Assessing the Sustainable Yield in Medicinal and Aromatic Plant Collection, International Academy for Nature Conservation, Isle of Vilm, September, Germany, 14. Öztürk N., Gentiana lutea subsp. symphyandra (Murb.) Hayek İridoitleri. Anadolu Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmakoknozi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Eskişehir Pop M.R., Sand C., Tanase M. ve Barbu C.H., Studies Concerning The Phenotipical Variability Of Some Gentiana lutea L. Genotipes. Bulletin, Romania, Webber J. H. ve Johnton E. M., The domestication of the bush-harvested sedge caustis blakei, Third International Symposium on New Floricultural Crops, ISHS Section Ornamental Perth, Western Australia