İlinka Taneva BİYOLOJİ. VII. sınıflar için. Sekiz yıllık ilköğretim eğitimi

Transkript

1 İlinka Taneva BİYOLOJİ VII. sınıflar için Sekiz yıllık ilköğretim eğitimi

2 Editör: MAKEDONYA CUMHURİYЕТİ EĞİTİM VE BİLİM BAKANLIĞI Ul. Mito Haci-Vasilev Jasmin, bb. Üsküp Denetleyenler: Lenka Cvetanovska - başkan Magdalena Vlaisavleviç - üye Mr. Slacana Stamenkova - üye So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija br /1 od godina, ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba. Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanı nın, /1 sayılı ve tarihli kararnamesiyle, ders kitabı olarak kullanılmasına izin verilmiştir.

3 Kitabı nasıl kullanacaksınız VII. sınıf biyoloji kitabında hayvanlar dünyasını öğreneceksiniz. Yedinci sınıf sekiz yıllık eğitimi biyoloji ders kitabında tüm konular, alt konular ve ders içeriği öngörülmüş plan ve programa göre yazılmıştır. Bu ders kitabıyla amacımız öğrencinin yorum yeteneğini artırmak, bilimsel değerlendirme becerisini oluşturmak ve var olan biyoloji olayları ile ilgili bilgilerini genişletmektir. Her dersin giriş bölümünün içerikliğinde kısa yönergeler verilmektedir. Bu yönergeler yardımı ile önceden öğrenilmiş bilgileri yeni bilgilerle bağdaştırmaktır. Bu kitap gözetlemeyle, araştırmayla, alıştırmalarla, diseksiyonla, metni resim yardımıyla kıyaslamayla, deneylerle, koleksiyon toplamakla, tabelalarla sizi aktif öğrenmeye yönlendirecektir. Aşağıda ki resimde kitapta bulunan ders içeriği ve etkinliği ile ilgili bir örnek verilmiştir. Her ders sonunda daha koyu renkle verilmiş olan bölümleri: Etkinlikler ve cevapla, Ben öğrendim, Biliyor musunuz ki daha çok dikkat ederek özen gösteriniz. Kendi başına çalışınız ve belli sonuçlara varcaksınız. En önemli noktaları anımsayarak ilginç veriler bulacaksınız.

4 KONU 1 HAYVANLAR VE BİTKİLER ARASINDA BENZERLİKLER VE FARKLILIKLAR 1. CANLI VARLIKLARIN YAŞAM ORTAMINDA Kİ İLİŞKİLERİ VE ORTAMA UYUM SAĞLAMALARI 2. HAYVANLAR VE BİTKİLER ARASINDA BENZERLİK VE FARKLILIKLAR

5 Konu 1 CANLI VARLIKLARIN YAŞAM ORTAMINDA Kİ İLİŞKİLERİ VE ORTAMA UYUM SAĞLAMALARI Hatırlayınız! - Hangi yaşam ortamlarını biliyorsunuz? - Yeryüzünde canlı dünya çeşitliliğini neye borçludur? Hatırlayacağınız gibi, yeryüzünde tüm ekoloji faktörler canlı organizmaları ve insanı etkileyen, yaşama, beslenme, büyüme ve çoğalmalarını sağlayan yaşam ortamıdır. Her bir yaşam ortamı özel ekoloji faktörlerden: besin, su, hava, ışık, sıcaklık, sığınak vb. faktörler ile özelleştirilmiştir. Yeryüzünde üç büyük yaşam ortamı vardır: su, hava ve kara. Canlı organizmalar yaşam ortamının değişkenliğine farklı yollarla uyum sağlamışlardır. Ekoloji faktörler-yaşam ortamındaki şartlar sabit değildir değişkendir. Resmi gözetleyiniz! Ne fark ettiniz? Susuz ve kuraklık bölgelerde yaşayan bitkiler-kaktüs Çöl bitkileri yaşam ortamına farklı yollarla uyum sağlamışlardır. Uyum sağlama şekillerinden birkaç örnek: - Yaprakların üst yüzey kısmının azalması - Yapraklar dikenlere ve kalın üst deriye (kutikula) dönüşmesi - Kılcal stoma - Gövdelerinde su depolanması Hayvanlar yaşadıkları ortamın birçok şartlarına uyum sağladıklarını fark edebiliriz. Karada yaşayan hayvanlar çok farklı yollarla bu ortamda yaşamaya uyum sağlamışlardır, çünkü sıcaklık, güneş, besin, su ve başka farklı şartlar sunmaktadır. 6

6 Hayvanlar ve bitkiler arasında benzerlikler ve farklılıklar En verimli yaşam şartlarını tropikal bölge verir ve bundan dolayı zengin çeşitleriyle canlı dünyanın en yoğun yerleşim yeridir. Buna aykırı olarak çöllerde en az yaşam şartları vardır: yüksek dereceler, büyük kuraklıklar ve az miktarda su buna neden olmaktadır. O yüzden hayvanlar hayatta kalabilmek için farklı yollarla uyum sağlamışlardır. Bundan dolayı geceleri hareket eder, gündüzleri ise mağaralarda ve deliklerde sığınırlar. Verilen resmi gözetleyiniz! Devenin sırtında besini depolamak için bir ya da iki kamburu olduğunu fark ediyor musunuz? Çöllerde uzun yollculuklarda deve suyu ve besini kamburlardan alır. Deve Deve kuşu Zebra Su yaşam ortamında su hayvanları ve bitkiler yaşar. Suyun üst bölümünde güneş ışınlarının düştüğü yere kadar yosunlar-algler yaşarlar. Hücrelerinde yeşil pigment-klorofil olduğu için fotosentez olayını gerçekleştirir.su ortamında yaşayan hayvanlar çok farklı yollarla yaşama uyum sağlamışlardır. Bu gruptan birkaç örnek: - Balıklar vücutları hidrodinamik şekli olan su omurgalı hayvanlardır. - Yüzgeçlerle hareket eder, solungaçlarla solunum alırlar, derileri salyamsi ve pulcukludur. - Çoğu açık mavi renkte olup, yaşadıkları ortamda gizlenebilmek için şekil ve renkleriyle değişiklik yapmaktadırlar. Derisi dikenli hayvanlar denizin dibinde yaşarlar ve çok zayıf hareket eden hayvanlardır. Dış iskeleti kireç plakcıklardan oluşmuş ve dış ortamdaki tehlikelerden korunmak için dikenleri vardır. Bunlar yaşam ortamına uyum sağlayan organızmalardan sadece birkaç örnektir. Daha fazlasını okuma yılı içinde öğreneceksiniz. 7

7 Konu 1 HAYVANLAR VE BİTKİLER ARASINDA BENZERLİK VE FARKLILIKLAR Hatırlayınız! - Tüm canlı organizmalar neyden yapılmıştır? - Altıncı sınıfta okuduğun bitkiler ve hayvanlar arasındaki benzerlik ve farklılıkları hatırlayınız ve canlı hücrelerde hangi süreçler gerçekleşir? Tüm canlı organizmaların hücrelerden yapıldıklarını herhalde hatırladınız. Canlı organizmalarda ve her hücrede, beslenmek, hareket etmek, solunum almak, duyarlılık, büyümek ve gelişmek, çoğalmak (üremek), salgılamak ve başka yaşam süreçleri gerçekleşir. Fakat bunlara rağmen bitkileri ve hayvanları ayırt etmek için aralarında benzerlik ve farklıklar vardır. Tüm yeşil bitkiler ototrof organizmalardır ışığın etkisi altında bitkinin yeşil bölümlerden kendileri organik besin üretir ve bunun yardımıyla fotosentez olayını gerçekleştirilir. Bu grup organizmalara üreticiler denir. Hayvanlar besin tüketicileridir. Bu tür beslenmeye heterotrof beslenme, hayvanlara ise heterotrof organizmalar denir. Hayvanlar besinlerine daha kolay ulaşabilmeleri için görme, duyma ve koku alma organları, hareket etmek için ise: memelilerde ve kurbağagilerde bacaklar, böceklerde ve kuşlarda kanatlar, balıklarda ise yüzgeçler gelişmiştir. Hayvanlar besinlerini özel sindirim organları olan ağız, midde ve bağırsaklardan alırlar. Burada besin ufalanır ve hücrelere ulaşmak için parçalanır. Hayvanlar ve bitkiler arasında fark olduğunu biliyor musunuz, bu farklar çok küçük olduğu için arasında özel bir sınır çekilemez. Bunlardan birkaç örnek: - Suda hareket eden yosunlardan başka bitkiler aktif olarak hareket etmezler. - Hayvanlar aktiv olarak hareket ederler, süngerler ve mercanlar ise yaşamlarını birbirine bağlı olarak sürdüren hayvanlardır. - Bitkiler ototrof canlı organizmalardır, mantarlar ise heterotrof-parazit ve saprofi t şeklinde beslenen bitkilerdir. Demek ki, canlı organizmalarda görülen farklılıklar dış ortama uyum sağlamak içindir. Ben öğrendim ki... Farklı yaşam şartlarından dolayı yeryüzünde bitkiler ve hayvanlar çok çeşitlidir. Yeryüzünde en yoğun yerleşim yeri tropikal bölgedir, en az yaşamı olan bölge ise çöllerdir. Su ortamında bitkiler (yosunlar-algler) ve çok farklı hayvan türlerine rastlanır (deniz salyangozu, deniz yıldızı ve deniz kestanesi, balıklar ve başka). 8

8 KONU 2 HAYVANLARDA HÜCRELERİN, DOKULARIN VE ORGANLARIN YAPIS 1. HAYVAN HÜCRELERİN YAPISININ TEMEL ÖZELLİKLERİ VE GÖREVLERİ 2. HAYVAN VE BİTKİ HÜCRELERİ ARASINDA BENZERLİK VE FARKLILIKLAR 3. HAYVANLAR HÜCRELERDEN, DOKULARDAN, ORGANLARDAN, ORGAN SİSTEMLERİNDEN OLUŞMASI VE ONLARIN UYUMU

9 Konu 2 HAYVAN HÜCRELERİN YAPISININ TEMEL ÖZELLİKLERİ VE GÖREVİ Hatırlayınız! - Tüm canlı organizmalar neyden yapılmıştır? - Hücrelerin temel bölümleri hangileridir ve onların görevi nedir? Tüm canlı organizmaların hücrelerden yapıldıklarını herhalde hatırladınız. Hücre, her canlı organizmanın temel yapı ve fonksionel birimidir. Beslenme, solunum, boşaltım, gelişme, çoğalma, üreme, ölüm ve yaşam için gerekli olan tüm süreçleri gerçekleştirmektedir. HÜCRENİN ŞEKLİ VE BÜYÜKLÜĞÜ Hücreler şekil ve büyüklük bakımından farklılık göstermektedir. Bulundukları yere göre hücreler, dikdörtgen, plakçıklar ve silinder (epitel-deride), uzatılmış (kaslarda), yıldızımsı (kemiklerde), dallanmış (sinirlerde) ve yuvarlık (kanda) şeklinde olabilirler. Hayvan hücreleri bitki hücrelerinden daha küçüktür. Ancak bazı özel hücreler ise daha büyüktür, örneğin kuşların yumurtaları olduğu gibi. Deve kuşunun yumurtası 1,5 kilogram ağırlığa kadar ulaşabilir Deve kuşunun yumurtası 7 Hayvan hücrelerinin şekli ve büyüklüğü 10

10 Hayvanlarda hücrelerin, dokuların ve organların yapısı HÜCRE YAPISI Kan, deri, kastan alınmış örnekleri mikroskop altında gözetleyiniz ve aşağıda verilen resimle kıyaslayınız. Ne sonuca vardınız? Gördüğünüz gibi, hücre: sitoplazma, çekirdek ve hücre zarından yapılmıştır. Her hücre, hücre zarı ile kaplıdır. Hücreyi dış ortamdan ayıran, ince, elastik, seçici ve geçirgen canlı yapıdır. Besin maddelerinin ve artık maddelerin hücreye giriş ve çıkışını da ayarlar. Zarın bileşik yapısında lipo protein (yağlar ve proteinler) bulunduğundan dolayı Hücre ya da sitoplazma zarı Kofuller (Vakuoller) Glikojen Çekirdek (nukleus) Çekirdekçik (nukleola) Çekirdek zarı Sitoplazma İnsan hücresinin yapısı 11

11 Konu 2 bu süreç gerçekleşmekte. Sitoplazma dış ortamla iletişimi sitoplazma yapısında bulunan gözenekler yardımıyla yapmaktadır. Sitoplazma tanemsi yapısı ve yarı sıvı bir maddedir. Su ve mineral tuzlardan, organik ve inorganik maddeler: şekerler, yağlar ve proteinlerden oluşmuştur. Hücrenin yaşamsal olayların gerçekleştiği yerdir. Sitoplazmanın içerisinde çeşitli canlı yapılar (organeller) bulunur. İçinde bulunan genel organeller şunlardır: - Çekirdek, her hücrede bulunan organeldir. Çekirdek, gözenekli bir yapıya sahip olan çekirdek zarı ile kaplıdır. Hücrenin genetik bilgilerin çoğu, hücre çekirdeğin içinde kromozomlarda bulunur. Genlerde farklı yaşam süreçlerini yönetmek için kontrol mekanizmaları vardır. - Kofullar (Vakuoller) yedek maddeleri; su, yağ hücrelerinde bulunan yağları ve diğer organik maddeleri depolayan küçük torbacıklardır. Kofuller, aynı zamanda hücrelerden gerekmeyen maddeleri dışa atmak için kullanılmaktadır. Genelde bunlar tek hücreli organizmalarda bulunmaktadır. - Glikojen, hücre sitoplamasında yedek şeker gibi depolanan bileşik şekerdir. Bitkisel hücrelerde sitoplazmada nişeste tanecikleri gibi, hayvan hücrelerinde ise bileşik şekerglikojen olarak bulunmaktadır. HÜCRE BÖLÜNMESİ Organizmanın gelişmesini, büyümesini ve yaraların iyileşme olayları hücre bölünmesi ve çoğalması sayesinde gerçekleşir. Hücreler bölünmeye başlamadan önce, çekirdeğin tanemsi kromozom maddesi yoğunlaşmaya başlar ve kromozomları oluşturur. Bundan sonra sitoplazma bölünerek ve ana-hücresi gibi aynı kromozom sayısı olan iki yeni hücre oluşur. Bu olaya mitoz bölünme denir. Üreme hücrelerinden başka vücutta tüm hücreler mitozla bölünürler. Üreme hücrelerin bölünmesi sırasında iki değil yarım kromozom sayısı olan dört yeni hücre oluşmaktadır. Bu bölünmeye mayoz bölünme denir. Hücre bölünmesi 12

12 Hayvanlarda hücrelerin, dokuların ve organların yapısı Cevapla - Hazır ya da anında alınmış bir hücre örneğini gözetleyiniz ve verilen resimle kıyaslayınız! - Ne buldunuz? Ne sonuca vardınız? - Eğer alınan hücre örneğini lugola ya da iyodla boyarsan, çekirdek ve organelleri fark edeceksiniz. Onların görevlerini açıklayınız. - Mitoz ve mayoz bölünme nedir ve hücrelerde nasıl gelişir? Ben öğrendim ki... -Hücre çekirdekten, sitoplazmadan ve hücre zarından oluşmuştur. Hücrede organeller yaşam süreçlerini sürdüren canlı yapılardır. Sitoplazmada en bilinen organeller: mitokondriler, endoplazmatik retikulum, Golci aygıtı ve lizozomlardır. - Hücrelerin görevine bağımlı olarak farklı şekil ve büyüklükleri olabilir. - Tek hücreli organizmalarda çoğalma basit bölünme ve bileşik bölünme-mitoz ile gerçekleşmektedir. HAYVAN VE BİTKİ HÜCRESİ ARASINDA Kİ BENZERLİK VE FARKLILIKLAR Hatırlayınız! Canlı organizmalar neyden yapılmıştır? Hücrelerin temel bölümleri hangileridir? Organeller nedir? Bitki ve hayvan hücresinde hangi organelleri biliyorsunuz? Tüm canlı organizmaların hücrelerden yapılıdığını hatırladın herhalde. Hayvan ve bitki hücreleri arasında yapı ve fonksiyonlarında benzerlik ve farklılıklar görülmektedir. İşte bunlardan birkaçı: Çekirdek, hayvan ve bitki hücrelerinde ortak özelliktir. Hücrenin yaşam süreçlerini düzenleme ve kalıtsal maddeleri taşıma görevi vardır. Hücre zarı, her iki hücre de de bulunmaktadır. Hücreyi sarmakta, ona şekil ve biçim vermektedir. Hücre zarın yardımıyla gerekli maddeler alınmakta gereksiz olanlar ise hücre dışına atılmaktadır. Aynı zamanda koruyucu görevi vardır. 13

13 Konu 2 Sitoplazma (hayvan ve bitki) hücreyi doldurmakta ve organeller adını taşıyan canlı yapılar bulunmaktadır. Bitki hücrelerinde plastidler (kloro-plastlar ve krmoplastlar) vardır ve onların yardımıyla fotosentez olayı gerçekleşmektedir. Hayvan hücrelerinde plastidler yoktur ve onlarda fotosentez olayı gerçekleşmemektedir. Bitkisel hücrelerde hücre zarı vardır, hayvan hücrelerinde ise yoktur. Bitkisel hücrelerde kofuller (vakuoller) hücre sıvısyla doludur. Hayvan hücrelerinde ise kofullere (vakuoller) çok nadir rastlanmaktadır. Hayvanlar duyu hücreleri yardımıyla dış ortamdan gelen uyarıları kabul eder ve uygun bir şekilde onlara tepki gösterir. Kas hücrelerinde bulunan kas kılcıkları yardımı ile vücutta ki kasların kasılmasını ve gevşemesini sağlamaktadır. Böylece vücudun hareketini sağlar. Saydığımız hayvan ve bitki hücreleri arasında ki benzerlik ve farklılık özelliklerinden sadece birkaçıdır. Bu farklılıklar sadece dış ortama uyum sağlamak için gelişen özelliklerdir. Çekirdek zarı Kromatin Çekirdek Çekirdek zarı Çekirdek Çekirdekçik Kloroplast Hayvan ve bitki hücresinin genel şeması Sitoplazma Kofuller (Vakuoller) Hücre zarı Sitoplazma Çekirdek Kofuller (Vakuoller) Hücre duvarı Hücre zarı Etkinlikler Ven diyagramını doldurunuz. A çemberinde bitki hücrenin bölümlerini yazınız, B çemberinde ise hayvan hücresinin bölümlerini yazınız. A ve B çemberlerin kesişen bölümünde ortak özelliklerini yazınız. Bunun yardımıyla bu iki hücrelerin ortak ve farklı özelliklerini öğreneceksiniz. A В 14

14 Hayvanlarda hücrelerin, dokuların ve organların yapısı HAYVANLAR HÜCRELERDEN, DOKULARDAN, ORGANLARDAN, ORGAN SİSTEMLERİNDEN OLUŞMASI Hatırlayınız! - Doku nedir ve nasıl oluşur? - Organ nedir ve hayvanlarda bulunan bir kaç organı sayarmısınız? Hayvanlar hücrelerden oluşmuştur. Resmi gözetleyiniz. Gördüğün gibi dokular döllenmiş yumurta hücresinden-zigotan oluşmaktadır. Bölünmeye devam ederek morula ya da doku başlangıcı adı verilen büyük grup hücreler oluşmaktadır. Bu durumda hücrelerin diferensiyali, doku ve organların çoğalması başlamaktadır. Dokuların yapısında hücrelerden başka hücre arası denilen madde de bulunmaktadır, kıkırdaklarda ve damarlarda elastik, kemik dokularda sert ve kan dokusunda akıntılı olan yapısı vardır. Şekil, büyüklük ve yapısı benzer olan hücre toplamına ve bellirli yerde bulunan, aynı ya da benzer görevi yapana doku denir. Doku, şekil, büyüklük ve yapı bakımından benzer olup, aynı Zigottan embriona kadar vazifeyi gören, birbiriyle bağı olan aynı kökten gelen hücrelerin topluluğudur. Resmi gözetleyiniz ve bazı hayvan dokularını öğreniniz: Hayvan organizmasında dört temel doku çeşidi bulunur: - Epitel doku (epitel-deri) deri koruma görevi olan vücudun dış örtüsüdür. - Bağ dokusu (damar, kıkırdak, kemik, kan ve yağ dokuları) - Kas dokusu (kemik dokusuyla beraber destek verir ve vücudun hareketini sağlar) - Sinir dokusu (tüm organların çalışmalarını kontrol eder). Zigot küçük hücrelere bölünür Morula şeklinde hücre toplamı Gelişmiş embrion Hayvan dokuları 15

15 Konu 2 ORGANLAR VE ORGAN SİSTEMLERİ Aynı görevi yapan dokular organ oluştururlar. Resimde gördüğün organlar: kalp-kan dolaşımını sağlayan kas, epidel, kan, damar ve sinir dokularından oluşmuştur. Mide kas mukozundan, sinir ve kan dokusundan oluşmuştur. Midenin görevi alınan besini sindirmektir. Böbrek epitel, kan, bağ, ve sinir dokularından oluşmuştur. Böbreğin görevi ise, su ve zararlı maddeleri vücuttan dışarıya atmasıdır. Kaslar bağ, kas, kan ve sinir dokularından oluşmuştur. Kaslar vücudun hareketini sağlar. Akciğer Karaciğerr Safra kesesi Pankreas Bağırsak Testisler Kalın bağırsak Sinir sistemi Kertenkelenin anatomi yapısı Aynı görevi yapan organlar ise organ sistemlerini oluştururlar. Hayvanlarda tanınmış organ sistemleri şunlardır: sindirm, solunum, boşaltım, dolaşım, sinir, üreme ve endokrin sistemleridir. Organ sistemlerinin gruplaşmasıyla ve çalışmalarındaki bağlılıklarıyla canlı organizmalar oluşur. Organlar sistemlerinin bir araya gelmesiyle organizma oluşur. Kalp Soluk borusu yemek borusu Mide Böbrek İdrar kesesi ORGANİZMANIN-ORGAN SİSTEMİNİN UZLAŞTIRILMASI Hayvanlarda tüm organlar ve organ sistemleri uzlaştırılmış ve bir bütün- organizma olarak çalışır. Bu çalışmayı her hücreye dokunan sinir sistemi, kan ve vücut sıvıları ile düzenlenir. Vücuda besinli maddeleri, su ve oksijeni tüm hücrelere kadar taşıyan, ve gerekmeyen ve zararlı maddeleri organizmadan atan kan ve vücut sıvılarıdır. Sinir sisteminin görevi, vücudun-organların çalışmalarını yönetmektir. Sinir sistemi, tüm organların uygun, zamanda ve uyumlu çalışmalarını kontrol eder ve uzlaştırmaktadır. Omurgalılarda sinir regülasyonundan başka, hormonal regülasyonda vardır. Kana özel, iç salgı bezleri adlandırılan bezlerden salgılanan hormonların etkisi altında gerçekleşir. Organda, hücrede madde ve enerji değişimini yapan ve fonksiyonları düzenleyen ve teşvik eden hormonlardır. 16

16 KONU 3 HAYVAN GRUPLARI VE ADLANDIRILMALARI 1. HAYVANLARIN AKRABALIKLARINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI VE ADLANDIRILMASI 2. İLKEL HAYVAN KRALLIĞI (PROTİSTA): İLKEL HAYVANLAR 3. HAYVANLLAR KRALLIĞI-OMURGASIZ HAYVANLAR 4. OMURGALI HAYVANLAR

17 Konu 3 HAYVANLARIN AKRABALIKLARINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI VE ADLANDIRILMASI Hazırlanınız! Okula çeşitli türde hayvanlar getirmeye çalışınız: böcekler, solucanlar, salyangozlar veya okulda bulunan hayvan koleksiyonunu kullanınız. Getirdiğiniz hayvanları gözetleyiniz. Büyük farklılığın yanı sıra hayvanlarda benzerlikler görüldüğüne göre daha küçük ve daha büyük grupların bulunduğunu söyleyebiliriz. Aynı organizmaların en küçük grubuna tür denir. Aynı türden olan hayvanlar, örnekte olduğu gibi evcil kedi ile yaban kedi, aslan, kaplan, daha büyük gruplara gruplanırlar - cins kediler. Evcil köpeklerden (lesi, dalmaçyalı, kangal), tilki ve kurt köpek cinslerini oluştururlar. İki cins arasında ki farkın yanı sıra kediler ve köpekler arasında benzerliklerde vardır. Onlardan birkaç örnek: Krallık: hayvanlar Alem: kordalılar Sınıf: memeliler Takım: etoburlar Aile: köpekler Cins: köpekler Tür: Lupus köpeği Canlı organizmaların sınıfl andırılması ve gruplanması - Et ile beslenirler, iyi gelişmiş köpek dişleri ve parmaklarında pençeleri vardır. - İyi gelişmiş duyuları vardır: koku tad, işitme ve görme. - Onlar hızlı hareket eden hayvanlardır. Kedi ve köpek cinsleri daha büyük vahşi aile grubunu oluştururlar. Daha çok aile grubunun birleşmesiyle örneğin: vahşi hayvanlar aile grubu, toynaklı aile grubu vb. plasentalı memeliler takım grubunu oluştururlar. Plasentalı ve plasentasız memeliler takım grubu ise memeliler sınıfını oluştururlar. Filogenetik sıralama açısından hayvanlarda en basit yapıdan en bileşik yapıya kadar sınıfl andırır. 18

18 İLKEL -TEK HÜCRELİ HAYVANLAR Hayvan grupları ve adlandırılmaları Öglen Amip Paramesyum ÇOK HÜCRELİ HAYVANLAR Omurgasız hayvanlar Süngerler Haşlamlılar Solucanlar Yumuşakçalar Derisi dikenliler (Sünger) (Haşlamlılar) (Yer solucanı) (Salyangoz) (Deniz kirpisi) Omurgasız eklembacaklı hayvanlar Yengeçler Örümcekgiller Böcekler Çokayaklılar (Yengeç) (Örümcek) (Çekirge) (Çokayakalılar) Omurgalı hayvanlar Balıklar Kurbağagiller Sürüngenler Kuşlar Memeliler (Orkinos) (Kurbağa) (Yılan) (Serçe) (Tavşan) 19

19 Konu 3 İLKEL HAYVAN KRALLIĞI (PROTİSTA): İLKEL HAYVANLAR Hazırlanınız ve hatırlayınız! - Hangi hayvanlara tek hücreli hayvanlar denir? - Bir bardağın içine su birikintisinden aldığın suyla doldurunuz. Bunun içine biraz ot (çayır otu) koyunuz. Bardağı birkaç gün oda sıcaklığında bekletiniz. Bir kaç gün sonra bardağın yüzeyi gri renkte boz bir kabuk oluştuğunu göreceksininiz. Bir pipet yardımıyla bardaktan bir kaç damla alıp küçük bir (lam cam) cam üzerine damlatınız. Mikroskop altında bunu inceleyiniz. İncelediğiniz bu su damlasında tek hücreli yapılı ilkel hayvanları (protista) göreceksiniz. Tek hücreleri hayvanların yapılarında bir ya da daha çok çekirdeği vardır. Sitoplazmanın dış yüzey tabakasına ektoplazma denir. İç tabakası daha kalın, homojen yapıya sahip olan ve tanecikler içeren kısıma endoplazma denir. Bu iki kısımda organeller bulunur. Organellerde sindirim, solunum, boşaltım vb. gibi tüm yaşam sürecleri gerçekleşir. Az sayıda tek hücreli hayvanlarda amipte olduğu gibi sitoplazma (protoplazma) zarı olmadığı için korunmamıştır. Diğer hayvanlarda ise sitoplazma (protoplazma) elastik bir zarla ya da daha kalın kutikula ile kaplıdır. İlkel hayvanlarda beslenme heterotrof ve ototrof olabilir, örneği yeşil öglenada olduğu gibi. Biyoloji biliminde yaklaşık olarak otuzbine yakın ilkel hayvan türü bilinmektedir. Onlardan birkaçı: kamçılılar (öglena), parazit hayvanlar (plazmodyum), kirpikliler (paramesyum ve amip). ÖGLENA-KAMÇILILAR Mikroskop altına gözetlenen bir damla suda mekik biçiminde vücudu olan tek hücreli organizmaları göreceksiniz. Vücudun ön kısmında bir ya da daha çok kamçısı olan ve bunların yardımı ile hareket eden organizmalara kamçılılar denir. Yeşil öglena iki şekilde beslenmektedir ototrof ve heterotrof olarak. Yeşil öglende, vücudun ön kısmında kamçının yanında yer alan ve ışığa karşı tepki veren benek göz bulunur. Öglena suyun daha üst kısmında bulunduğu zaman sitoplazmada klorofi l oluşturur ve ototrof şeklinde beslenir. Karanlık ortamda ise, klorofi li ni kaybederek kofullerinde sindirimi gerçekleştirerek heterotrof olarak beslenmeye başlar. Öglen 20

20 Hayvan grupları ve adlandırılmaları AMİP Mikroskop altına gözetlenen bir damla suda tek hücreli organizmaların psodopatlar denilen yalancı ayaklarla hareket ettikklerini göreceksiniz. Bu tek hücreli organizma Amiptir. Bu ilkel hayvanların hücre zarları yoktur. Amip çeşitli küçücük bir hücreli bitkilerle, bakterilerle ve bazı bitki kalıntılarıyla beslenir. Yalancı ayakları ile dokunduğu besleyici maddeleri alıp içine sitoplazmaya alır. Besinlerin sindirimi, sindirim kofulunda gerçekleşir. Sitoplazma Çekirdek Amip Yalancı ayakçıklar Bir kaç tür amip vardır onlarda: tatlı su biriktilerinde ve bataklıklarda yaşayan tatlı su amipi, insan bağırsaklarında parazit olarak yaşayan ve bulaşıcı hastalıklara sebep olan dizenteri amipidir. PARAMESYUM Mikroskop altında diğer tek hücreli organizmaları da heralde fark ettiniz. Onlar kirpiklilerdir. Kirpikliler en gelişmiş tek hücreli organizmalardır. En tanınmış kirpikliler: paramesyum, opalina vb. organizmalardır. Paramesyum (terliksi hayvan) terliğe benzeyen uzunumsu şekline göre adını almıştır. Paramesyumun sitopalzmasında bulunan hücre ağzı yardımıyla besini almakta, sindirim kofuluya sindirimi yapar ve gereksiz maddeleri kontraktil kofulla dışarıya atar. Paramesyumun orta kısmında biri büyük diğeri küçük olmak üzere iki çekirdeği vardır (makro ve mikro nukleus). Paramesyum enine ayrılarak basit bölünme ile eşeysiz ve eşeyli çoğalır. Cevapla - Su biriktisinde bulunan ilkel hayvanları gözetleyiniz. Gördüklerinizi çiziniz ve verilen resimle kıyaslayınız. - Hangi hayvanlara kirpikliler, hangilerine ise kamçılılar denir? - Organel nedir ve onların görevini açıklayınız? Ben öğrendim ki... - En basit tek hücreli organizmalar ilkel hayvanlar-protislardır. Bu grubu amip, öglena, paramesyum vb. oluşturmaktadır. - Genelde tüm ilkel hayvanlar suda yaşarlar. - Hepsinde yaşam görevlerini gerçekleştirmek için organelleri bulunmaktadır. 21

21 Konu 3 HAYVANLAR KRALLIĞI - OMURGASIZ HAYVANLAR- İNVERTEBRATA Düşünün ve hazırlanınız! - Hangi hayvanlara omurgasız hayvanlar denilmektedir? Bildiğin birkaç hayvanı sayınız. - Dışarıda bir solucan bularak bataklıkla dolu bir cam kavanoza koyunuz. Yaptığın bu deneyi okula getirip, gözetleyiniz. Okul koleksiyonundan yararlanınız. Omurgasız hayvanlar çok hücreli hayvanlar olduğunu herhalde hatırladınız. Vücutları doku ve organlardan oluşmuştur fakat omurgaları yoktur. Omurgasız hayvan gruplarına süngerler, haşlamlılar, solucanlar, yumuşakçalar, eklembacaklılar ve derisi dikenli hayvanlar düşmektedir. SÜNGERLER Doğal sünger ya da okul koleksiyonundan bir sünger bularak gözetleyiniz. Süngerler su hayvanları olup genellikle denizlerde yaşarlar. Küçük bir bölümüne ise tatlı sularda da rastlanır. Suların dibinde bulunan kayalara ve diğer cisimlere yapışık olarak yaşarlar. Şekil bakımından süngerler: yuvarlak - ohri gölü süngeri (endemik tür), turuncu deniz süngeri - turuncu renkte yuvarlak şekinde, kabuksu sünger-taşlara yapışık şekilde yaşayan sünger (Ohri gölünde bulunur) çeşitleri görülmektedir. Günümüzde beşbine yakın sünger türü bulunmaktadır. Süngerlerin vücudu dış deri ektoderm ve iç deri endoderm olmak üzere iki tabakadan yapılıdır. Bu iki tabaka arasaında birçok görevi olan canlı hücreli peltemsi bir madde bulunur. Bu görevlerden bazıları: süngerin rengini veren pigment salgılar vb. Süngerlerin vücutlarında çok sayıda küçük delikler ve bir büyük ana deliği bulunmaktadır. Sünger Süngerler, doku ve organları olmayan basit yapılı organizmalardır. HAŞLAMALILAR VEYA SÖLENTERLER Okul koleksiyonunda medüz, hidra ve mercanların iskelet resimleri varsa onları gözetleyiniz. Vücutları kadeh şeklinde olan, ağız etrafında dizilen dokunaçları bulunur. Vücutlarının dış kısmı epitel hücrelerle sarıktır buna ekdoderm denilir. Ektodermde, epitel hücrelerden başka duyu yani yakıcı hücreleri vardır. Yakıcı hücrelerde kabarcık içinde salyamsı zehirli bir 22

22 Hayvan grupları ve adlandırılmaları sıvı ve bunu dışarıya atan uzun yakıcı iplikleri vardır. Bu iplikle avına saldırıp felç yaparak öldürür. Öldürdüğü bu hayvancıkları dokunaçları yardımıyla ağzına atarak karnın boşluğuna alır ve enzimler yardımıyla besin burada sindirir. Haşlamlılar dokulardan oluşmuş bileşik yapılı hayvanlardır. Bunlarda epitel, kas ve duyu dokuları vardır haşlamalı türü bulunmaktadır ve bir kaç grupta toplanmışlardır. Tatlı su (hidra) ve deniz su haşlamlıları (medüz ve mercanlar) olarak ayırabiliriz. Medüzler. Adriyatik denizinde yaşayan kırmızı medüz, 30 metre yüksekliğe kadar ulaşan Kuzey denizinde Aktinya cianea en tanınmışları arasındadır. Mercanlar. Altı bin tür mercan görülmektedir. En tanınmışları kırmızı mercandır, bundan çeşitli süs eşyaları ve mücevherler yapılmaktadır. Mercan, medüz ve hidra Ayrıca 20 santimetre uzunluğunda olan ve kuş tüyüne benzeyen deniz tüyü (pene) mercanı ve Adriyatik ve tropikal denizlerde yaşayan madeporni mercanlarıda en tanınmış mercanlardır. Bunlar zamanla çoğalıp deniz suyu üzerine çıkıp adalar yaratırlar. Bunlara mercan adaları adı verilir. SOLUCANLAR Solucanlar uzun, ince, yumuşak yapılı olan ve birkaç milimtreden birkaç metreye kadar uzanan yası vücutları vardır. Vücutları bir sıra epitel hücrelerle sarık kutikul denilen bir kabuk ile korunmuştur. Epitel hücreleri altında vücudu hareket ettirmek için yarayan Yer solucanı Tenya kas dokusu bulunmaktadır. Bunun altında vücut boşluğu bulunmaktadır. Burada sindirim, boşaltım, kan dolaşım organları ile sindirim sistemi yerleşmiştir. Parazit solucanlarında ise tüm bu organlar basitleştirilmiş bir şekildedir. Tanınmış solucan grupları: halkalı solucanlar (anelida) bu gruba yer solucanı, sülük ve birkaç deniz solucanı düşmektedir. Yassı solucanlar (planarya) ve yassı parazit solucanları grubuna ise köpek tenyası (ekinokok), domuz tenyası (trihina), sığır ve metil tenyası denilen solucanlar bulunmaktadır. 23

23 Konu 3 Hazırlanınız! YUMUŞAKÇALAR Canlı salyangoz ve kabuklarını, daha önceden topladığın ya da okul koleksiyonunda olan midye, deniz yıldızı, deniz kestanesini alınız. Birkaç salyangozu topla ve kabuğundan ayaklarını çıkarabilmesi için sıcak su içine koyunuz. Onların bazısını bütün vücudunu kabuğundan çıkarmaya çalışınız ve gözetleyiniz. Ne fark ettiniz? Salyangoz Yumuşakçaların vücudu nazik ve yumuşak olduğundan dolayı yumuşakçalar adını almışlardır. Yumuşakçaların vücutları üç kısımdan oluşmuştur. Bunlardan baş kısmında ağzı ve duyu organları, vücut kısmında ise iç organları yerleşmiştir. Son olarak da taban kısmında hareket etmesini sağlayan kaslı organ bulunur. Yumuşakçalıarın taban ve vücut arasında örtenek manto denilen bir zarla örtülüdür. Bunların vücudu tek sıra epitel hücrelerle örtülüdür. Epitelde Midye salyamsı madde salgılayan bezler bulunmaktadır. Bunların yanı sıra sert kabuğu meydana getiren kalkerli-kireçli bir madde salgılar. Yumuşakçaların vücudu, dıştan çeşitli şekil ve yapısı olan evcikle (kabuk) korunmuştur. Yumuşakçalar en kalabalık hayvan gruplarından biri sayılmaktadırlar. Suda yaşarlar bunlardan karada yaşamaya uyum sağlamış olanları da vardır. Yumuşakçaların grubuna: salyangozlar, midyeler ve kafadan bacaklılar düşmektedir. Bağ salyangozu, deniz kulağı ve tatlı su salyangozları en tanınmışlarıdır. Kafadan bacaklılardan en tanınmışları ise: mürekkep balığı, ahtapot Kabuksuz salyangoz ve notilus tur. 24

24 Hayvan grupları ve adlandırılmaları DERİSİ DİKENLİLER Derisi dikenliler Tüm derisidikenliler deniz hayvanlarıdır. Bunlardan bazıları kıyılarda bazıları ise dört bin metre denizin derinliklerinde yaşamaktadırlar. Derisi dikenlilerin vücutları dıştan ince bir deriyle sarılıdır. Derisi altında diziler halinde sıralanan ve kireçli plaklardan oluşan kalkerli bir iskelet bulunur. Kalkerli plakalardan başlayan ve derisini delip vücudu yüzeyine çıkan çeşitli dikenler sebebinden tüm bu hayvanlara derisi dikenliler denir. Dikenleri ve ambulak ayacıkları yardımıyla harket eder, çelitli bitki ve küçük hayavancıklarla beslenirler. Etkinlik - Çokhücreli hayvanları cins ve sınıfl ara göre gruplaştırınız. - Bulabilirsen mercan ve süngerlerin iskelet yapılarını gözetle. Kısaca tasvir ett. - Mercan, midye ya da salyangoz kabuğunu % 10 hidroklorik asit içine koyunuz. Ne sonuca vardınız? Ben öğrendim ki... Omurgasız hayvanlarda destekleyici omurgaları yoktur. Yumuşakçalar,derisidikenliler ve eklem bacaklılarda dıştan koruyucu kabukla örtülüdürler. Süngerler, doku ve organları olmayan basit yapılı organizmalardır. Yassı solucanlar, plakçıklı parazit solucanları ve halkalı solucanlar en sık rastlanan solucan türleridir. 25