GAYRİ SAFİ KATMA DEĞER

Transkript

1 GAYRİ SAFİ KATMAA DEĞER BÖLGESEL SONUÇLAR TÜRKİYE STATİSTİK KURUMU Ulusal Hesaplar Daire Başkanlığı Yıllık Hesaplar Grubu NİSAN 2014

2 ÖNSÖZ Türkiye İstatistik Kurumu, ülkemizin ekonomik, sosyal, demografik ve kültürel yapısı ile ilgili sayım ve araştırmalardan elde ettiği bilgileri, zamanlılık kriterlerine uygun olarak kamuoyunun kullanımına sunmaktadır. En önemli ekonomik göstergelerden biri olan ve bir ekonomide yaratılan toplam katma değeri ve bu değerin sektörler ve üretim faktörleri arasında nasıl dağıldığını gösteren gayri safi yurtiçi hasıla hesaplamalarının tarihçesi, ülkemizde oldukça eskidir. İlk olarak 1951 yılında İstatistik Genel Müdürlüğü bünyesinde kurulan Milli Gelir Etüd Grubu, 1938 ve dönemi için periyodik tahminler yapmış, zaman içinde uluslararası gelişmeler takip edilerek gayri safi yurtiçi hasıla hesaplamalarına devam edilmiştir. Günümüzde harcama ve üretim yöntemlerine göre 1998 bazlı gayri safi yurtiçi hasıla hesaplamaları dönemsel olarak yayımlanmaktadır. Dünyada ve ülkemizde istatistiki bilgiye duyulan ihtiyacın her geçen gün artmasına paralel olarak, üretilen istatistiklerin iyileştirilmesi ve geliştirilmesinin yanısıra, gerek ulusal ihtiyaca yanıt veren gerekse uluslararası karşılaştırma olanağı sağlayan bölgesel istatistiklerin üretilmesi de gündeme gelmiştir. Bunun için öncelikle, Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemi ne uygun olarak, ekonomik ve sosyal göstergeler açısından benzer olan illerin gruplanması esasına dayalı İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) oluşturulmuştur. Bunu takiben, Türkiye İstatistik Kurumu ekonomik ve sosyal araştırmalarını bu kapsamda üretmeye ve yayımlamaya başlamıştır. Bölgesel gayri safi katma değer () hesaplarında da ağırlıklı olarak TÜİK in uygulamakta olduğu ve 26 bölge bazında tahmin üretebilen işyeri ve hanehalkı anketi sonuçları esas alınmakta, bazı sektörlerde idari kayıtlardan da yararlanılmaktadır. Bu kapsamda tarım, sanayi ve hizmetler sektörü ayrıntısında hesaplanmakta olan bölgesel gayri safi katma değer sonuçları haber bülteni formatında yayımlanmaktadır. Bölgesel düzeyde veri talebinin yoğunluğu göz önünde bulundurularak hazırlanan bu yayın ile, TÜİK tarafından yayımlanmış olan bölgesel gayri safi katma değer sonuçları görsel ağırlıklı bir yapıda ve bölge ayrıntısında sunulmaktadır. Bu yayında yer alan bölgesel sonuçlar, karar alıcıların bölgelere ait durum tespiti yapmalarına yardımcı olacak ve ileriye yönelik plan ve programların belirlenmesini mümkün kılacaktır. Bu yayında, İBBS Düzey 2 ye göre hesaplanan yıllarını kapsayan bölgesel gayri safi katma değer sonuçlarına ilişkin açıklama, grafik, tablo ve değerlendirmeler yer almaktadır. Yayının karar alıcılar, araştırmacılar ve diğer istatistik kullanıcılarına faydalı olmasını dileriz. i

3 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 1 İÇİNDEKİLER... ii AÇIKLAMA... iv 1. BÖLGESEL HESAPLAR BÖLGESEL GAYRİ SAFİ KATMA DEĞER Sektörlere Göre Bölgesel Paylar, Sektörlerin Gayri Safi Katma Değer İçindeki Payları, Kişi Başı Bölgesel Gayri Safi Katma Değer, BÖLGELERE GÖRE GAYRİ SAFİ KATMA DEĞER, İBBS DÜZEY (İstanbul) (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) (Balıkesir, Çanakkale) (İzmir) (Aydın, Denizli, Muğla) (Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak) (Bursa, Eskişehir, Bilecik) (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) (Ankara) (Konya, Karaman) (Antalya, Isparta, Burdur) (Adana, Mersin) (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye) (Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir) (Kayseri, Sivas, Yozgat) (Zonguldak, Karabük, Bartın) (Kastamonu, Çankırı, Sinop) (Samsun, Tokat, Çorum, Amasya) (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane) A1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) B1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) B2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) C1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) C2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) C3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) ii

4 EKLER Ek 1: Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değer- İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Temel Fiyatlarla, Ek 2: Sektörlere Göre Bölgesel Paylar - İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması, Düzey 2, Ek 3: Sektörlerin Gayri Safi Katma Değer İçindeki Payları - İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması, Düzey 2, Ek 4: Kişi Başına Gayri Safi Katma Değer İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması, Düzey 2, TL, Ek 5: Kişi Başına Gayri Safi Katma Değer İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması, Düzey 2, ($), Ek 6: Tarım Sektörü Gayri Safi Katma Değer Endeksi,, İBBS Düzey 2, Ek 7: Sanayi Sektörü Gayri Safi Katma Değer Endeksi,, İBBS Düzey 2, Ek 8: Hizmetler Sektörü Gayri Safi Katma Değer Endeksi,, İBBS Düzey 2, Ek 9: Toplam Gayri Safi Katma Değer Endeksi,, İBBS Düzey 2, Ek 10: Kişi Başı Bölgesel Gayri Safi Katma Değer, Endeksi, iii

5 AÇIKLAMA 1. Giriş Bölgesel düzeyde kullanıcı talebi dikkate alınarak oluşturulan bu çalışmada; bölgesel gayri safi katma değer sonuçlarına ilişkin hazırlanan grafiklerle verinin daha kolay anlaşılabilmesi, bölgeler arası farklılıkların daha kolay gözlemlenebilmesi amaçlanmıştır. 2. Kapsam İktisadi faaliyet kollarına göre cari fiyatlarla yıllık olarak hesaplanan bölgesel gayri safi katma değer, İBBS Düzey 2 ye göre 26 bölge için tarım, sanayi, hizmetler ayrımında derlenmektedir. Verilerin son güncelleme tarihi 27 Aralık 2013 tür. 3. Veri Kaynakları Temel veri kaynakları; Türkiye İstatistik Kurumu tarafından derlenen tarım istatistikleri, yıllık sanayi ve hizmet istatistikleri ve hanehalkı işgücü istatistikleri ile Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı vb. kurumlardan derlenen idari verilerdir. 4. Sınıflamalar Bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması, bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemi ne uygun, karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması amacıyla ülke çapında İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması tanımlanmıştır. Bu sınıflamada iller 3. Düzey olarak tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate alınarak 1. Düzey ve 2. Düzey olarak gruplandırılarak hiyerarşik İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması oluşturulmuştur. Buna göre: 1. Düzey: 2. Düzey Bölge Birimlerinin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 12 adettir. 2. Düzey: 3. Düzey deki komşu illerin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 26 adettir. 3. Düzey: İl düzeyinde 81 adet İstatistiki Bölge Birimi yer almaktadır. Sınıflamaya ilişkin ayrıntılı bilgi İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması tablosunda verilmektedir. Bölgesel gayri safi katma değer hesaplamalarında, sınıflama olarak Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (Eurostat) tarafından yayımlanan Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, NACE Rev.1.1 kullanılmıştır. Simge ve Kısaltmalar Gayri safi katma değer TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu İBBS İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması TL Türk Lirası $ ABD Doları NACE Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması KDV Katma değer vergisi ÖTV Özel tüketim vergisi Eurostat Avrupa Birliği İstatistik Ofisi ESA Avrupa Hesaplar Sistemi iv

6 İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) İBBS Düzey 1 İBBS Düzey 2 Türkiye Türkiye 1 İstanbul 2 Batı Marmara 10 İstanbul 21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 22 Balıkesir, Çanakkale 31 İzmir 3 Ege 32 Aydın, Denizli, Muğla 33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak 4 Doğu Marmara 5 Batı Anadolu 41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 51 Ankara 52 Konya, Karaman 61 Antalya, Isparta, Burdur 6 Akdeniz 62 Adana, Mersin 63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 7 Orta Anadolu 71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir 72 Kayseri, Sivas, Yozgat 81 Zonguldak, Karabük, Bartın 8 Batı Karadeniz 82 Kastamonu, Çankırı,Sinop 83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya 9 Doğu Karadeniz A Kuzeydoğu Anadolu B Ortadoğu Anadolu 90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane A1 Erzurum, Erzincan,Bayburt A2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan B1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli B2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari C1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis C Güneydoğu Anadolu C2 Şanlıurfa, Diyarbakır C3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt v

7 Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, NACE Rev. 1.1 Sektörler Kod Tanım TARIM SANAYİ HİZMETLER A B C D E F G H I J K L M N O P Q Tarım, avcılık ve ormancılık Balıkçılık Madencilik ve taşocakçılığı İmalat Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı İnşaat Toptan ve perakende ticaret; motorlu taşıt, motosiklet, kişisel ve ev eşyalarının onarımı Oteller ve lokantalar Ulaştırma, depolama ve haberleşme Mali aracı kuruluşların faaliyetleri Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik Eğitim Sağlık işleri ve sosyal hizmetler Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri Ev içi personel çalıştıran hane halkları ve hane halkları tarafından kendi kullanımlarına yönelik olarak ayrım yapılmamış üretim faaliyetleri Uluslararası örgütler ve temsilcilikleri vi

8 1. BÖLGESEL HESAPLAR Ulusal Hesaplar Sistemi, uluslararası alanda kabul görmüş kavramlar, tanımlar, sınıflamalar ve muhasebe kuralları üzerine kurulu, makroekonomik hesapların, bilançoların ve tabloların anlamlı, tutarlı ve bütünleşmiş bir setinden oluşmaktadır. Sistem, ekonominin içinde yer alan ekonomik faaliyetlerin ayrıntılı kaydını tutarak, ekonomik analiz ve karar almada yol gösterici bir işlev yapmaktadır. Ulusal hesaplar, ekonomilerin büyüklüğü, niteliği ve gelişimi hakkında uluslararası standartlarda bilgiler vermektedir. Ancak, ulusal ekonominin toplamı, bölgelerin iktisadi durum ve performans farklılıklarını göstermeyebilir. Nüfus ve iktisadi faaliyetler genellikle bölgeler arasında homojen bir dağılım göstermemektedir. Örneğin, kentsel alanlar daha çok hizmetler sektöründe uzmanlaşırken; tarım, madencilik ve imalat sanayi kent dışındaki bölgelerde daha fazla yoğunlaşmaktadır. Küreselleşme, yeni buluşlar, nüfusun yaşlanması, vergilendirme, yoksulluk, işsizlik ve çevre gibi temel konuların bölgesel boyutları vardır. Bu sebeple bölgesel hesaplar, ulusal hesapların önemli bir parçasıdır. Bölgesel hesaplar ekonominin bütününe ilişkin hesapların, aynı paralelde bölgesel olarak belirtilmesidir. Bölgesel hesaplara ihtiyaç duyulmasının birçok sebebi vardır. Bölgesel hesaplar, bölge ekonomilerinin detaylı bir görünümünü, yaratılan ulusal katma değer ile gelirin bölgesel dağılımını ve bölgeler arası farklılıkları sunar. Bölge bazında hibe ve teşvik düzeylerinin belirlenmesine yardımcı olur. Sektörlere ve hanehalkı gelirlerine göre gayri safi katma değer gibi başlıca hesaplamaların bölgesel analizlerini kapsar. Bölgesel ekonomik gelişme ve politikayla ilgilenen insanlar veya bu konular üzerine eğitim veren akademisyenler için temel veri kaynaklarından biridir. Bölgesel ekonomik istatistikler; bölgesel politikaların oluşturulmasında ve uygulamasında önemli bir rol oynar. Ulusal vergi gelirlerinin bölgesel yönetimlere dağıtılması ve Avrupa Birliği Uyum Politikaları çerçevesinde fonların dağıtılması gibi önemli idari amaçlar için kullanılır. Bölgesel hesapların amaçlarından bir diğeri ise, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması (İBBS) Düzey 2 de istihdam ve çalışanlara yapılan ödemeler üzerine mevcut veri kaynaklarının analizini geliştirmektir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA) uyum süreci kapsamında başlattığı çalışmalara devam etmektedir. Bu kapsamda cari temel fiyatlarla bölgesel gayri safi katma değer, üretim yöntemi ile İBBS Düzey 2 ye karşılık gelen 26 bölge için tarım, sanayi ve hizmetler ayrıntısında yıllarını kapsayacak şekilde hesaplanmıştır. 1

9 2. BÖLGESEL GAYRİ SAFİ KATMA DEĞER Her bir bölge için tüm ulusal hesaplar setinin derlenmesinde, uygulamada ve kavramsal yapıda, zorluklar bulunduğu için ESA da bölgesel gayri safi katma değer () gibi ana büyüklüklerin derlenmesine öncelik verilmiştir. Bölgesel, bir bölgede yerleşik ekonomik birimlerin belli bir dönemde bu bölgedeki ekonomik faaliyetleri sonucunda ürettikleri mal ve hizmetlerin (çıktı) değerinden, bu üretimde bulunabilmek için kullandıkları mal ve hizmetler (ara tüketim) değerinin çıkarılması sonucu elde edilir. Bölgesel gayrisafi katma değer ile bölgede ikamet eden üretici birimlerin ekonomik faaliyetlerinin ölçülmesi amaçlanmaktadır, bu nedenle üretici birimin yerleşik olduğu bölge hesaplamalarda esas alınmaktadır. Bölgesel, bölgede ikamet eden hanehalklarının gelirinin ölçüsü değil, bölgenin üretim gücünün bir göstergesidir. 26 bölge için yayımlanan gayri safi katma değer tahminlerinin bölgesel gayri safi yurtiçi hasıla tahminlerinden temel farkı, KDV ve ÖTV gibi ürün üzerinde bulunan vergileri içermemesidir. Bölgesel hesapları dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetlerinin ara tüketime giden kısmını da kapsamaktadır. 2.1 Sektörlere Göre Bölgesel Paylar, Bölgesel gayri safi katma değer payı, İBBS Düzey 2 de her bir bölgenin Türkiye gayri safi katma değeri içindeki payını gösterir. İktisadi faaliyet kollarına göre cari fiyatlarla yıllık olarak yapılan bölgesel gayri safi katma değer hesaplamaları İBBS Düzey 2 ye göre tarım, sanayi, hizmetler ayrımında derlenmektedir. Grafik 1 ve Grafik 2 de; İBBS Düzey 2 için 4 ve 2011 yıllarında yaratılan katma değerin Türkiye içindeki payları yer almaktadır. Bölgeler aldıkları pay oranlarına göre beş gruba ayrılmıştır: 1. Bölge : %4 ve üzeri paya sahip olan bölgeler 2. Bölge : %3-4 paya sahip olan bölgeler 3. Bölge : %2-3 paya sahip olan bölgeler 4. Bölge : %1-2 paya sahip olan bölgeler 5. Bölge : %0-1 paya sahip olan bölgeler 2

10 Grafik 1. Toplam gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, 4 Grafik 2. Toplam gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, ve 2011 yılları için, İBBS Düzey 2 bölgelerinin yarattığı toplam katma değerin dağılımında çok büyük bir değişiklik gözlenmemektedir. Türkiye nin doğusunda yer alan bölgelerin, gayri safi katma değer içindeki payı, batı bölgelerine göre daha düşüktür. Türkiye de yaratılan katma değerin önemli bir kısmı (yaklaşık %55 i), ilk beş sırada yer alan 10 (İstanbul), 51 (Ankara) ve 31 (İzmir), 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) ve 42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) bölgelerinde üretilmektedir. Gayri safi katma değer payı en düşük olan bölgeler ise, Türkiye nin doğusunda yer alan A1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bölgeleri ile 82 dir (Kastamonu, Çankırı, Sinop). Yıllar itibariyle bölgelerin payları incelendiğinde ise; İstanbul un gayri safi katma değer içindeki payı azalmaktadır. Ayrıca Türkiye nin güneydoğusundaki bölgelerden C2 nin (Şanlıurfa, Diyarbakır) payında önemli bir artış olmuştur. Bunun temel nedeni, bölgenin özellikle sanayi sektörü payındaki artıştır. Payı artış gösteren bir diğer bölge ise 61 dir (Antalya, Isparta, Burdur). 61 bölgesinin payı 4 yılında %3,9 iken; 2011 yılında %4,0 a yükselmiştir. Gayri safi katma değer payında yıllar itibariyle düşüş gerçekleşen bölge ise A1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) olmuştur. A1 bölgesinin 3

11 payı 4 yılında %1,0 iken; 2011 yılında %0,9 a gerilemiştir. Bu düşüşün en önemli nedeni, bölgenin tarım sektörü payındaki gerilemedir. Grafik 3 ve Grafik 4 de; İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2 için tarım sektöründe 4 ve 2011 yıllarında yaratılan katma değerin Türkiye içindeki payları yer almaktadır. Bölgeler aldıkları pay oranlarına göre beş gruba ayrılmıştır: 1. Bölge : %5 ve üzeri paya sahip olan bölgeler 2. Bölge : %4-5 paya sahip olan bölgeler 3. Bölge : %3-4 paya sahip olan bölgeler 4. Bölge : %2-3 paya sahip olan bölgeler 5. Bölge : %0-2 paya sahip olan bölgeler Grafik 3. Tarım sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, 4 Grafik 4. Tarım sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2,

12 Tarım sektöründe (bitkisel üretim, hayvancılık, balıkçılık ve ormancılık) yaratılan katma değerin dağılımında 2011 yılında 4 yılına göre çok büyük bir değişiklik gözlenmemektedir. Tarım sektöründe Türkiye nin güneyi ve batısı, kuzeyi ve doğusuna kıyasla daha büyük paya sahiptir. Grafik 5 ve Grafik 6 da; İBBS Düzey 2 için sanayi sektöründe 4 ve 2011 yıllarında yaratılan katma değerin Türkiye içindeki payları yer almaktadır. Bölgeler %0-1, %1-2, %2-3, %3-4, %4 ve üzeri olmak üzere, aldıklara paya göre 5 gruba ayrılmıştır. Grafik 5. Sanayi sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, 4 Grafik 6. Sanayi sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, 2011 Sanayi sektörünün bölgeler arasındaki dağılımında, yıllar itibariyle önemli bir yapısal değişim gözlenmemektedir. Türkiye de sanayi sektöründe yaratılan katma değerin önemli bir kısmı (yaklaşık %64 ü) 10 (İstanbul), 51 (Ankara) ve 31 (İzmir) üçgeninde yer alan bölgelerde üretilmektedir. Sanayi sektörü payı en düşük olan bölgeler ise Türkiye nin doğusunda yer alan A1 (Erzurum, 5

13 Erzincan, Bayburt), A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) ve B2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) bölgeleri ile 82 dir (Kastamonu, Çankırı, Sinop). Yıllar itibariyle bölgelerin payları incelendiğinde ise; İstanbul un sanayi sektöründeki payı azalmakta ve sanayinin bu bölgeden, özellikle İstanbul a komşu bölgelere doğru kaydığı gözlenmektedir. Ayrıca Türkiye nin güneydoğusundaki bölgelerden C1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis), C2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) ve C3 ün (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) paylarında önemli bir artış olmuştur. Sanayi sektöründe yıllar itibariyle en önemli düşüşün gözlemlendiği bölgelerin başında ise 32 (Aydın, Denizli, Muğla) yer almaktadır. 32 bölgesinin payı 4 yılında %3,4 iken; 2011 yılında %2,9 a gerilemiştir. Grafik 7 ve Grafik 8 de; İBBS Düzey 2 için hizmetler sektöründe 4 ve 2011 yıllarında yaratılan katma değerin Türkiye içindeki payları yer almaktadır. Bölgeler % 0-1, %1-2, %2-3, %3-4, %4 ve üzeri olmak üzere, aldıklara paya göre 5 gruba ayrılmıştır. Grafik 7. Hizmetler sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2, 4 Grafik 8. Hizmetler sektöründe yaratılan gayri safi katma değerin Türkiye içindeki payları, İBBS Düzey 2,

14 Yıllar itibariyle, hizmetler sektörünün bölgeler arasındaki dağılımında önemli değişikliklerin olmadığı gözlenmektedir. Hizmetler sektöründe yaratılan katma değeri %4 ten fazla olan bölgeler 10 (İstanbul), 51 (Ankara), 31 (İzmir), 42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova), 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik), 61 (Antalya, Isparta, Burdur) ve 62 dir (Adana, Mersin). Türkiye de hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin yaklaşık %30 u 10 (İstanbul) bölgesi tarafından üretilmektedir. %4 ten fazla paya sahip olan bu 7 bölge, toplamda hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin %66 sını üretmektedir. Hizmetler sektörü haritasının, sanayi sektörü haritasından farklılığı ise; Akdeniz de yer alan üç bölge olan 61, 62 ve 32 nin hizmetler sektöründe daha yüksek paya sahip olmasıdır. Ayrıca sanayi sektöründe 4 e göre hızlı bir büyüme yaşamış olan C (Güneydoğu Anadolu) bölgeleri için, hizmetler sektöründe paralel bir pay artışı gözlenmemektedir. Grafik 9, Grafik 10 ve Grafik 11 de yer alan sektörlere göre bölgesel paylar; 4 ve 2011 yılları için tarım, sanayi ve hizmetler sektöründe her bir bölgenin, o sektörün toplam katma değeri içindeki payını göstermekte; Grafik 12 de ise, 4 ve 2011 yılları için 26 bölgenin Türkiye gayri safi katma değeri içindeki payları yer almaktadır. Grafik 9. Tarım sektörü bölgesel paylar, (4, 2011) (%) Grafik 10. Sanayi sektörü bölgesel paylar, (4, 2011) (%) A1 A2 B1 B2 C1 C2 C A1 A2 B1 B2 C1 C2 C Veri için Ek 2 ye bakınız. Tarım sektöründe, 4 ve 2011 yılları için, en yüksek gayri safi katma değer payına sahip bölge 33 (Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak) olarak hesaplanmıştır. 33 bölgesi 4 yılında %7,3 ve 2011 yılında %7,6 ile tarım sektöründe 26 bölge içinde en yüksek payı almıştır. 4 yılı için tarım sektöründe en düşük gayri safi katma değer payı %0,9 ile 81 (Zonguldak, Karabük, Bartın) bölgesine ait iken; 2011 yılında en düşük paya sahip bölge %0,6 lık pay ile 10 (İstanbul) olmuştur. 7

15 Sanayi sektöründe, 4 ve 2011 yılları için, en yüksek gayri safi katma değer payına sahip bölge 10 (İstanbul) olarak hesaplanmıştır. 10 (İstanbul) bölgesi 4 yılı için %28,7 ve 2011 yılı için %27,0 pay ile sanayi sektörü toplam gayri safi katma değerinden en büyük payı almıştır. Sanayi sektöründe ikinci sırada 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) bölgesi yer almaktadır. 41 bölgesi sanayi sektöründe hem 4 hem de 2011 yılında %9,5 pay almıştır. A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bölgesi 4 ve 2011 yılları için %0,3 pay ile sanayi sektörü toplam gayri safi katma değerinden en düşük payı almaktadır. Grafik 11. Hizmetler sektörü bölgesel paylar, (4, 2011) (%) Grafik 12. bölgesel paylar, (4, 2011) (%) A1 A2 B1 B2 C1 C2 C A1 A2 B1 B2 C1 C2 C Veri için Ek 2 ye bakınız. Hizmetler sektörü, bölgelerin toplam gayri safi katma değer paylarına benzer bir tablo vermektedir. Bu sektörde yılları için ortalama %31,3 lük değer ile en yüksek payı 10 (İstanbul) bölgesi alırken; 51 (Ankara) bölgesi %9,8 lik ortalama ile aynı yıllar için ikinci sırada yer almıştır. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2 de (26 Bölge) bölgesel gayri safi katma değer hesaplarında i kapsayan tüm yıllar için en yüksek payını 10 (İstanbul) bölgesi almıştır. 51 (Ankara) bölgesi ise ikinci sırada yer almaktadır. Bölgesel gayri safi katma değer hesaplarında yılları için en düşük pay ortalama %0,7 ile A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bölgesine aittir. 2.2 Sektörlerin Gayri Safi Katma Değer İçindeki Payları, Sektörlerin gayri safi katma değer içindeki payı, İBBS Düzey 2 de her bir bölgenin gayri safi katma değeri içinde tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin payını gösterir. 8

16 Grafik 13-20; 26 bölge için tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin, bölge toplam gayri safi katma değeri içindeki paylarına ait değişimleri yıllar itibariyle yansıtmaktadır. Grafik 13. Sektörlerin içindeki payı, 4 Tarım Sanayi Hizmetler Grafik 14. Sektörlerin içindeki payı, 5 Tarım Sanayi Hizmetler A1 A2 B1 B2 C1 C2 C A1 A2 B1 B2 C1 C2 C Grafik 15. Sektörlerin içindeki payı, 6 Tarım Sanayi Hizmetler Grafik 16. Sektörlerin içindeki payı, 7 Tarım Sanayi Hizmetler A1 A2 B1 B2 C1 C2 C A1 A2 B1 B2 C1 C2 C

17 10 Veri için Ek 3 e bakınız A1 A2 B1 B2 C1 C2 C3 Grafik 17. Sektörlerin içindeki payı, 8 Tarım Sanayi Hizmetler A1 A2 B1 B2 C1 C2 C3 Grafik 19. Sektörlerin içindeki payı, 2010 Tarım Sanayi Hizmetler A1 A2 B1 B2 C1 C2 C3 Grafik 18. Sektörlerin içindeki payı, 9 Tarım Sanayi Hizmetler A1 A2 B1 B2 C1 C2 C3 Grafik 20. Sektörlerin içindeki payı, 2011 Tarım Sanayi Hizmetler

18 Türkiye de tarım sektörünün toplam içindeki payı 4 yılında %10,7; 5 te %10,6; 6 da %9,4; 7 ve 8 de %8,5; 9 da %9,1; 2010 da %9,5 ve 2011 de %9,0 dur. Tarım sektörü payında yıllar itibariyle düşüş gerçekleştiği gözlenmektedir. Türkiye de sanayi sektörünün toplam içindeki payı ise 4 ve 5 yıllarında %28,0; 6 da %28,2; 7 de %27,8; 8 de %27,2; 9 da %25,3; 2010 da %26,4 ve 2011 de %27,5 olarak hesaplanmıştır. Tarım sektöründe olduğu gibi sanayi sektörü paylarında da 2011 yılına kadar yıllar itibariyle düşüş gerçekleşmiştir. Tarım ve sanayi sektörlerine karşılık, Türkiye için hizmetler sektörü payında yıllar itibariyle artış olmuştur. 4 yılında hizmetler sektörünün toplam içindeki payı %61,3 iken; 2011 yılında pay %63,5 e yükselmiştir. Gayri safi katma değerde en yüksek payı alan 10 (İstanbul) bölgesinin toplam si içinde tarım sektörü payı yılları için %0,3 ortalama ile 26 bölge içinde en düşüktür. Buna karşılık, kendi toplam si içinde tarım sektörü payı en yüksek olan bölge, gayri safi katma değerde en düşük payı alan A2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) bölgesidir yılları için A2 bölgesinin tarım sektörü ortalama payı %27,7 dir yılları itibariyle kendi si içinde sanayi sektörü payı en yüksek olan bölge 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) bölgesidir. 4-6 yılları için kendi si içinde hizmetler sektörü payı en yüksek olan bölge 51 (Ankara) iken, yıllarında sektör payının en yüksek olduğu bölgenin 10 a (İstanbul) kaydığı görülmektedir. 2.3 Kişi Başı Bölgesel Gayri Safi Katma Değer, Cari fiyatlarla bölgesel gayri safi katma değerin, yıl ortası bölge nüfus tahminine bölünmesi ile TL cinsinden kişi başı bölgesel gayri safi katma değer elde edilir. Hesaplanan bu değerin ithalat ağırlıklı ortalama dolar kuruna bölünmesi ile dolar değeriyle kişi başı bölgesel gayri safi katma değere ulaşılmaktadır yılları itibariyle kişi başı en yüksek 10 (İstanbul) bölgesi için hesaplanmıştır. 10 un kişi başı si 4 yılında TL ve 2011 yılında TL olarak gerçekleşmiştir. 4 yılında kişi başı en düşük TL ile C3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) bölgesine aitken; sonraki yıllarda kişi başı en düşük gayri safi katma değerin B2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) bölgesinde olduğu gözlenmektedir. Yıllar itibariyle bölgelere ait kişi başı gayri safi katma değerler arasındaki ilişkiyi gözlemlemek amacıyla, Türkiye değerinin olduğu varsayılarak, 26 bölge için endeks değerleri hesaplanmıştır. Grafik 21 ve Grafik 22 de, 4 ve 2011 yıllarına ait kişi başı bölgesel gayri safi katma değer endeksine göre oluşturulan iki harita yer almaktadır. Kişi başına düşen katma değerin Türkiye ortalamasına oranına göre oluşturulan ve Türkiye kişi başı gayri safi katma değerinin kabul edildiği endekste İBBS Düzey 2 bölgeleri, endeks değerlerine göre 5 gruba ayrılmıştır: 1. Bölge (Üst grup) : Endeks değeri 135 in üzerinde olan bölgeler 2. Bölge (Orta üst grup) : Endeks değeri arasında olan bölgeler 3. Bölge (Orta grup) : Endeks değeri arasında olan bölgeler 4. Bölge (Orta alt grup) : Endeks değeri arasında olan bölgeler 5. Bölge (Alt grup) : Endeks değeri 50 nin altında olan bölgeler 11

19 Grafik 21. Kişi başı bölgesel gayri safi katma değer endeksi, 4 Grafik 22. Kişi başı bölgesel gayri safi katma değer endeksi, yılında kişi başı bölgesel gayri safi katma değeri Türkiye ortalamasının üzerinde olan 9 bölge yer alırken, 2011 yılında Türkiye ortalamasının üzerinde yer alan bölge sayısının 7 ye düştüğü görülmektedir döneminde 32 (Aydın, Denizli, Muğla) ve 81 (Zonguldak, Karabük, Bartın) bölgelerinin kişi başı artış hızları Türkiye ortalamasının altında gerçekleştiği için, 2011 yılında bu iki bölge Türkiye ortalamasının altına gerilemiştir. Kişi başı bölgesel gayri safi katma değerde 4 yılına göre en hızlı gelişen bölge C3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) olmuştur. 4 yılında Türkiye ortalamasının sadece %36 sı kadar kişi başı katma değer yaratabilen ve sıralamada sonuncu olan C3 bölgesi, 2011 yılında üç bölgeyi geçerek 23. sıraya yükselmiş ve Türkiye ortalamasının %51 i kadar kişi başı katma değer yaratmıştır. 12

20 Kişi başına yaratılan gayri safi katma değerin bölgesel dağılımı incelendiğinde, 2011 yılında 4 yılına göre iyileşme olduğu, yani bölgelerin kişi başı sinin Türkiye ortalamasına yaklaştığı gözlenmektedir. 4 yılında orta gruplarda (orta üst, orta, orta alt) 18 bölge yer alırken, 2011 yılında bu grupta yer alan bölge sayısı 21 e yükselmiştir. C3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) bölgesi alt gruptan, orta alt gruba yükselirken; 51 (Ankara) ve 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) bölgeleri ise üst gruptan, orta üst gruba gerilemiştir. Tablo 1 de, yıllarına ilişkin İBSS Düzey 2 ye göre Kişi Başı Bölgesel Gayri Safi Katma Değer Endeksi yer almaktadır (Türkiye=). Tablo 1: Kişi başı bölgesel gayri safi katma değer endeksi, İBBS Düzey 2, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması (Düzey 2) Türkiye 10 İstanbul Tekirdağ, Edirne, Kırklareli Balıkesir, Çanakkale İzmir Aydın, Denizli, Muğla Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak Bursa, Eskişehir, Bilecik Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova Ankara Konya, Karaman Antalya, Isparta, Burdur Adana, Mersin Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir Kayseri, Sivas, Yozgat Zonguldak, Karabük, Bartın Kastamonu, Çankırı, Sinop Samsun, Tokat, Çorum, Amasya Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane A1 Erzurum, Erzincan, Bayburt A2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan B1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli B2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari C1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis C2 Şanlıurfa, Diyarbakır C3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt yılları için kişi başı bölgesel endeksinde, 10 un (İstanbul) her yıl en yüksek değeri aldığı gözlenmektedir. Türkiye değeri kabul edildiğinde 10, 4 ve 7 yıllarında 156, 2011 yılında da 150 değerini almaktadır. 9 yılı hariç, mevcut diğer yıllar için 10 u, 42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) bölgesi takip etmektedir. 9 yılında 51 (Ankara) ikinci sırada yer alırken; 4, 2010 ve 2011 yıllarında üçüncü sırada; 5, 6, 7 ve 8 yıllarında dördüncü sıradadır. 5, 6, 7 ve 8 yıllarında 41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik) bölgesinin üçüncü sırayı aldığı gözlenmektedir. 4 yılında en düşük endeks değerini alan bölge C3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) iken; 2011 yılında 38 endeks değeri ile B2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) bölgesi olmuştur yılları arasında B2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) bölgesi kişi başı bölgesel endeksinde 26 bölge içinde son sırada yer almıştır. 13