Prof. Dr. Gürsel DELLAL danışmanlığında, Mine Meryem BOSTANCI tarafından hazırlanan bu çalışma 21/04/2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliğ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KIRIKKALE İLİNDE KOYUN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPISAL VE YETİŞTİRİCİLİK ÖZELLİKLERİ Mine Meryem BOSTANCI ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2006 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Gürsel DELLAL danışmanlığında, Mine Meryem BOSTANCI tarafından hazırlanan bu çalışma 21/04/2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile Zootekni Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Ayhan ELİÇİN İmza: Ankara Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Gürsel DELLAL İmza: Ankara Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Ebru EMSEN İmza: Atatürk Üniversitesi Zootekni Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü 2

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIRIKKALE İLİNDE KOYUN YETİŞTİRİCİLİĞİNİN YAPISAL VE YETİŞTİRİCİLİK ÖZELLİKLERİ Mine Meryem BOSTANCI Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Gürsel DELLAL Bu araştırmada Kırıkkale ilinde koyun yetiştiriciliği ile ilgili yapısal ve yetiştiricilik özellikleri incelenmiştir. Üzerinde durulan özellikler; üretim sistemi, işletmelerdeki hayvan sayıları, sürü bileşimi, mera özellikleri, barınak özellikleri, köyde ve merada ek yapılar, su kaynağı, işgücü kullanma durumu, koç katım uygulamaları, döl verimi özellikleri, kışın sürü idaresi, doğum uygulamaları, kuzu büyütme dönemi uygulamaları, sağım dönemi uygulamaları, kırkım dönemi uygulamaları, damızlık kullanım durumu, sağlık koruma uygulamaları, işletmelerde yetiştirilen bitkisel ürünler ve yem kaynakları, koyun yetiştiriciliğiyle ilişkili sorunlar ve örgütlenmedir. 2006, 59 sayfa Anahtar Kelimeler: Kırıkkale ili, koyun yetiştiriciliği, yapısal özellikler, yetiştiricilik özellikleri. i

4 ABSTRACT Master Thesis STRUCTURAL AND BREEDING CHARACTERISTICS OF SHEEP REARING IN KIRIKKALE PROVINCE Mine Meryem BOSTANCI Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Supervisor: Prof. Dr. Gürsel DELLAL In this research, some structural and breeding characteristics of sheep rearing in the Kırıkkale province were examined. In this research production system, number of animals in the companies, herd composition, characteristics of the field, characteristics of shelter, additional buildings in both the villages and the fields, water source, operating the labor, application of breeding season, breeding yield, handling the herd in winter, birth practises, lamb growing period practises, milking period practises, shearing period practises,condition of to use for stallion, protecting the health practises, vegatative products which are growed by the companies and the sources of the bait, issues about sheep rearing and the organization were the issues examined by the researcher. 2006, 59 pages Key Words: Kırıkkale province, sheep rearing, structural characteristics, breeding characteristics. ii

5 TEŞEKKÜR Tez çalışmamda her konuda yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Gürsel Dellal a, anket çalışması sırasında sağladıkları olanaklar, yardımları ve misafirperverliklerinden dolayı Kırıkkale Tarım İl Müdürlüğü çalışanları ayrıca Keskin, Balışeyh ve Delice Tarım İlçe Müdürlerine, anketlerin basımındaki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Ayhan Eliçin e, anket verilerinin girilmesi, değerlendirilmesi ve tez yazımı konusundaki içten katkılarından dolayı Araş. Gör. İlkay Barıtçı ya, anket çalışmamda ve tez yazım dönemimde beni yalnız bırakmayan ablam Burcu Bostancı ya ve dostlarım Özlem Aydıncak ve Hülya Hancı ya, canım anneme ve tezimin son aşamasına kadar bana maddi manevi en büyük desteği veren ancak yaşama veda ederek tezimin son dönemini göremeyen canım babama sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Mine Meryem BOSTANCI Ankara, Nisan 2006 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... vii ÇİZELGELER DİZİNİ... viii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Koyunculuk İşletmeleri Hakkında Genel Bilgiler İşletmelerde yaş ve cinsiyet durumu İşletmelerde eğitim durumu Üretim Sistemi İşletmelerdeki Hayvan Sayıları Sürü Bileşimi Mera Özellikleri Mera yeri Mera mülkiyeti Meraya çıkış ve dönüş yöntemi Merada geceleme ve ek yem durumu Barınak Özellikleri Barınak şekli ve mülkiyeti Barınak yeri Barınak konumu Barınak boyutu Barınak malzeme özellikleri Pencere ve kapı sayıları Havalandırma bacası Yemlik ve suluk özellikleri Barınak yapımında etkili faktörler Köyde Ek Yapılar ve Su Kaynağı Köyde ek yapılar Su kaynağı Merada Ek Yapılar ve Su Kaynağı Merada ek yapılar Su kaynağı İş Gücü Kullanma Durumu Çoban kaynağı Aileden çoban sayısı ve cinsiyeti Aileden çobanın yaşı ve eğitim durumu Kiralık çoban sayı ve cinsiyeti Kiralık çobanın yaşı ve eğitim durumu Kiralık çoban kullanma yöntemi Kiralık çoban ücretleri iv

7 4.9.8 Çoban sayısındaki değişim Koç Katım Uygulamaları Koç katım zamanı Koç katım şekli Koçun sürüde bulundurulma durumu ve koç sayısı Aşım döneminde arama koçu kullanma durumu Aşım döneminde ek yem durumu Döl Verimi Özellikleri Kışın Sürü İdaresi Kışın merada sürü idare yöntemi Kışın meradan yararlanma durumu Kışın barınağın havalandırma durumu Kışın barınaktan gübre alma durumu Doğum Uygulamaları Doğumların başlangıç ve bitiş zamanı Doğum döneminde uygulamalar Kuzu Büyütme Dönemi Uygulamaları Kuzunun doğumdan sonra yeme başlama ve sütten kesim yaşı Kuzu büyütme dönemindeki uygulamaları Sağım Dönemi Uygulamaları Sağıma başlama dönemi Sağım bitiş dönemi Sağım döneminde işgücü durumu Bir koyunun sağım süresi, sayısı ve zamanı Emiştirme durumu Emiştirme sayısı, zamanı ve süresi Sağım yeri ve sağım durağı varlığı Sağımda meme temizliği Sağım döneminde ek yem Kırkım Dönemi Uygulamaları İlk kırkım yaşı ve zamanı Kırkım yöntemi Kırkım yeri Kırkımda banyo durumu Damızlık Kullanım Durumu İlkine damızlıkta kullanma yaşı, damızlıkta kullanma süresi ve damızlık seçim yaşı Damızlık kaynakları Damızlık dışı ve fazlası hayvanların değerlendirilme şekli Sağlık Koruma Uygulamaları Barınakların dezenfeksiyonu Barınak dezenfeksiyon yöntemleri Dış parazit mücadelesi İç parazit mücadelesi Vücut banyosu Ayak banyosu Koruyucu aşı uygulamaları En sık karşılaşılan hastalıklar v

8 Sağlık koruma bilgisi İşletmelerde Yetiştirilen Bitkisel Ürünler ve Yem Kaynakları Yetiştirilen bitkisel ürünler Yem kaynakları Bölgede Koyun Yetiştiriciliğiyle İlişkili Sorunlar ve Örgütlenme Koyun yetiştiriciliğine yer veren işletme sayısındaki değişimler Örgütlenme durumu SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ vi

9 SİMGELER DİZİNİ KOM İDKY DKS DSY Köy orta malı İlkine damızlıkta kullanma yaşı Damızlıkta kullanma süresi Damızlık seçim yaşı vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 İşletmelerde yaş ve cinsiyet durumu... 6 Çizelge 4.2 İşletmelerde eğitim durumu... 8 Çizelge 4.3 Üretim Sistemi... 9 Çizelge 4.4 İşletmelerdeki Hayvan Sayıları... 9 Çizelge 4.5 Sürü Bileşimi Çizelge 4.6 Mera yeri Çizelge 4.7 Mera mülkiyeti Çizelge 4.8 Meraya çıkış ve dönüş yöntemi Çizelge 4.9 Merada geceleme ve ek yem durumu Çizelge 4.10 Barınak şekli ve mülkiyeti Çizelge 4.11 Barınak yeri Çizelge 4.12 Barınak konumu Çizelge 4.13 Barınak boyutu Çizelge 4.14 Barınak malzeme özellikleri Çizelge 4.15 Pencere ve kapı sayıları Çizelge 4.16 Havalandırma bacası Çizelge 4.17 Yemlik ve suluk özellikleri Çizelge 4.18 Barınak yapımında etkili faktörler Çizelge 4.19 Köyde ek yapılar Çizelge 4.20 Su kaynağı Çizelge 4.21 Merada ek yapılar Çizelge 4.22 Su kaynağı Çizelge 4.23 Çoban kaynağı Çizelge 4.24 Aileden çoban sayısı ve cinsiyeti Çizelge 4.25 Aileden çobanın yaşı ve eğitim durumu Çizelge 4.26 Kiralık çoban sayı ve cinsiyeti Çizelge 4.27 Kiralık çobanın yaşı ve eğitim durumu Çizelge 4.28 Kiralık çoban kullanma yöntemi Çizelge 4.29 Kiralık çoban ücretleri Çizelge 4.30 Çoban sayısındaki değişim Çizelge 4.31 Koç katım zamanı Çizelge 4.32 Koç katım şekli Çizelge 4.33 Koçun sürüde bulundurulma durumu ve koç sayısı Çizelge 4.34 Aşım döneminde arama koçu kullanma durumu Çizelge 4.35 Aşım döneminde ek yem durumu Çizelge 4.36 Döl Verimi Özellikleri Çizelge 4.37 Kışın merada sürü idare yöntemi Çizelge 4.38 Kışın meradan yararlanma durumu Çizelge 4.39 Kışın barınağın havalandırma durumu Çizelge 4.40 Kışın barınaktan gübre alma durumu Çizelge 4.41 Doğumların başlangıç ve bitiş zamanı Çizelge 4.42 Doğum döneminde uygulamalar Çizelge 4.43 Kuzunun doğumdan sonra yeme başlama ve sütten kesim yaşı Çizelge 4.44 Kuzu büyütme dönemindeki uygulamaları Çizelge 4.45 Sağıma başlama dönemi viii

11 Çizelge 4.46 Sağım bitiş dönemi Çizelge 4.47 Sağım döneminde işgücü durumu Çizelge 4.48 Bir koyunun sağım süresi, sayısı ve zamanı Çizelge 4.49 Emiştirme durumu Çizelge 4.50 Emiştirme sayısı, zamanı ve süresi Çizelge 4.51 Sağım yeri ve sağım durağı varlığı Çizelge 4.52 Sağımda meme temizliği Çizelge 4.53 Sağım döneminde ek yem durumu Çizelge 4.54 İlk kırkım yaşı ve zamanı Çizelge 4.55 Kırkım yöntemi Çizelge 4.56 Kırkım yeri Çizelge 4.57 Kırkımda banyo durumu Çizelge 4.58 İlkine damızlıkta kullanma yaşı, damızlıkta kullanma süresi ve damızlık seçim yaşı Çizelge 4.59 Damızlık kaynakları Çizelge 4.60 Damızlık dışı ve fazlası hayvanların değerlendirilme şekli Çizelge 4.61 Barınakların dezenfeksiyonu Çizelge 4.62 Barınak dezenfeksiyon yöntemleri Çizelge 4.63 Dış parazit mücadelesi Çizelge 4.64 İç parazit mücadelesi Çizelge 4.65 Vücut banyosu Çizelge 4.66 Ayak banyosu Çizelge 4.67 Koruyucu aşı uygulamaları Çizelge 4.68 En sık karşılaşılan hastalıklar Çizelge 4.69 Sağlık koruma bilgisi Çizelge 4.70 Yetiştirilen bitkisel ürünler Çizelge 4.71 Yem kaynakları Çizelge 4.72 Koyun yetiştiriciliğine yer veren işletme sayısındaki değişimler Çizelge 4.73 Örgütlenme durumu ix

12 1. GİRİŞ Türkiye'de 2003 yılı verilerine göre yaklaşık 25 milyon baş koyun yetiştirilmektedir (Anonim 2003). Koyun sayısında 1980'li yıllara kadar belirgin bir artış söz konusu iken bu yıllardan sonra hızlı bir azalış yaşanmıştır. Bu azalışta mera alanlarının bir çok faktöre bağlı olarak azalması, başta Güneydoğu ve Doğu Bölgesinde olmak üzere Türkiye genelinde köylerden şehirlere yaşanan göç ve uygulanan ekonomik politikalar gibi bir çok faktörün etkili olduğu söylenebilir. Türkiye'de tarım işletmelerinin önemli bir bölümünde koyun yetiştirilmekte ve 2003 yılı verilerine göre toplam süt üretiminin yaklaşık %7'si, et üretiminin ise %17'si bu üretim kolundan sağlanmaktadır (Anonim 2003). Türkiye'de koyun yetiştiriciliği genel olarak ekstansif tarzda yapılmakta ve bu duruma bağlı olarak koyunculuktan elde edilen gelirler genellikle düşük düzeylerde kalmaktadır (Kaymakçı ve Sönmez 1996). Bu nedenle, ekstansif tarzdaki yetiştiricilik ile Türkiye'nin her bölgesinde verimli ve kârlı bir üretimin yapılabilmesi beklenmemelidir. Bununla birlikte, koyun yetiştiriciliği yapan işletmelerin bu üretim dalından elde ettikleri geliri, dolayısıyla da Türkiye ekonomisine katkısını artırmak için, koyun yetiştiriciliğinin daha kârlı ve sürdürülebilir hale getirilmesi de gerekmektedir. Bu durumdan ise, koyunculuğun entansifleşebileceği bölgelerde entansifleşmenin hızlandırılması, diğer bölgelerde ise sürdürülebilir bir üretimin sağlanması önem kazanmaktadır (Aydın ve Dellal 2001). Hangi bölgede hangi koyunculuk üretim sisteminin ve/veya iyileştirme programının uygulanacağına karar vermede o bölgedeki mevcut koyunculuk üretim sistemine ilişkin yapısal ve yetiştiricilik özelliklerinin iyi bir şekilde saptanması ve tanımlanması önem taşımaktadır. Bu noktadan hareketle, bu çalışmada İç Anadolu Bölgesini tarımsal üretim bakımından temsil edebilen illerinden biri olan Kırıkkale ilinde koyun yetiştiriciliğinin yapısal ve yetiştiricilik özelliklerinin ortaya konması amaçlanmıştır. Bu şekilde bu il ve dolayısıyla İç Anadolu Bölgesinde, bu üretim dalının yeniden yapılandırılması ve iyileştirilmesi konusunda yapılacak projelere ve uygulamalara önemli katkı sağlayacağı düşünülmüştür. 1

13 2. KAYNAK ÖZETLERİ Türkiye de bölgelere göre koyun yetiştiriciliğinin yapısal ve yetiştiricilik özelliklerini araştıran çalışma sayısı yeterli düzeyde değildir. Bununla birlikte, bu alanda yapılmış olan bazı çalışmaların özetleri aşağıda verilmeye çalışılmıştır. Karaca vd. (1993), Doğu Anadolu Bölgesinde koyun yetiştirmenin sosyolojik, ekonomik ve genetik görünüşü isimli çalışmayı Ağrı, Bitlis, Muş ve Van illerindeki 250 aile işletmesinde incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre işletmecilerde ortalama yaş 49.42±13.43, hane halkı sayısı ise 13.68±5.85 olarak bulunmuştur. Aile işletmelerinin sahip oldukları toplam arazi ortalama ± dekardır. Bütün işletmelerde barınaklar benzer özellikler taşımaktadırlar. Yapı malzemesi olarak taş, toprak ve ahşap kullanılmaktadır. Değerlendirilen işletmelerde ortalama 51.50±29.40 baş koyun varlığı tespit edilmiştir. Meralanma süreleri 6-7 ay kadardır. Yayla olanakları sınırlıdır. Sayıları ortalama 458.3±243 baş kadar olan ortak sürülerin 1-2 çobanla idare edildiği saptanmıştır. Koç katımı Eylül, Ekim ve Kasım aylarında yapılmaktadır. Sağım ve emiştirme bakımından birbirinden oldukça farklı uygulamalar saptanmıştır. Laktasyon süresi ortalama 133±20 gün, günlük ortalama süt verimi ise 582±185 g olarak belirlenmiştir. Sönmez vd. (1990), Batı Anadolu ve Trakya için Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesinin geliştirdiği yeni koyun tiplerinin saha düzeyde geçerliliğini ortaya çıkarmak ve anılan bölgelerde koyunculuğun yapısal özelliklerini ve verimliliğini saptamak amacıyla Batı Anadolu ve Trakya'da koyunculuk işletmelerinin yapısal özelliği ve verimliliği isimli araştırmayı yürütmüşlerdir. Bu bölgelerde Balıkesir, Çanakkale, Kırklareli, İzmir, Manisa, Aydın, Denizli ve Antalya illerindeki koyunculuk işletmeleri ele alınmıştır. Araştırmada işletmecinin yaşı ve hane halkı sayısı, işletme genişliği, mera kullanım durumu, çoban sayısı ve kaynağı, barınak özellikleri, koç katımı uygulamaları, döl verimi ve gelişme özellikleri, laktasyon ve kırkım dönemi uygulamalarına ilişkin özellikler belirlenmiştir. Direk vd. (2000), Konya ilindeki koyunculuk işletmelerinin yapısal özelliklerini saptamaya yönelik gerçekleştirdikleri araştırmada Konya merkez ve ilçelerinde toplam 45 işletme 2

14 incelenmiştir. Araştırmadan Konya ilinde hakim koyun ırkının Akkaraman olup, Merinos, Kıvırcık, Akkaraman x Dağlıç ve Akkaraman x Merinos melezleri de yetiştirilmektedir. Sürü kompozisyonu %63.60 anaç koyun, %21.17 toklu, %13.47 kuzu ve %1.76 koç şeklindedir. Damızlık seçiminde morfolojik yapıya bakılmaktadır. Damızlıkta kullanma yaşı ay, damızlıkta kullanma süresi yıldır. Yetiştiricilik ekstansif yapıdadır. Koyunların beslenmesi mera ve anıza dayanmakta, kış aylarında ek yemleme yapılmaktadır. Bölgede koyunlar ağustosta kızgınlık göstermeye başlamakta ve aşım kasıma kadar sürmektedir. Koç katımı serbest usulde yapılmaktadır. Flushing uygulanmamaktadır. Koyunculuk genelde işletmecinin yan gelir kaynağını oluşturmaktadır. Sağlık-koruma uygulamaları yetersizdir. Barınaklar ilkel, yetiştiricinin konusundaki bilimsel bilgi düzeyi yetersizdir. Aydın ve Dellal (2001), Artvin ilinin koyun yetiştiriciliğinin yapısal özelliklerini saptamaya yönelik olan çalışmada Artvin merkez ve ilçelerinde 60 işletme incelenmiştir. Yapılan çalışmada Artvin ilinde en yaygın koyun ırkının Hemşin ve Akkaraman olduğu belirlenmiştir. Genelde yaylacılık şeklinde üretim yapıldığı sürü büyüklüğünün ortalama olduğu saptanmıştır. Damızlık seçiminde dış görünüme önem verilmektedir. İlkine damızlıkta kullanma yaşı erkeklerde 17 ay dişilerde 18 aylık yaşta olmaktadır. Damızlıkta kalma süresi ise erkeklerde 5 yıl, dişilerde 6.5 yıl olduğu saptanmıştır. Koç katımı serbest yapılmakta, koç katım başlangıcı Ekim ayı, bitimi ise Kasım ayı sonlarına denk gelmektedir. Koç başına koyun oranı 1/24 dür. Barınak dezenfeksiyonu ve aşılama işletmelerin tamamında yapılmaktadır. Ancak geleneksel yöntemler halen devam ettirilmekte ve özellikle koç katımı, doğum, sağım dönemlerinde yetiştiriciler oldukça yetersiz kalmaktadırlar. Dellal vd. (2002) tarafından GAP Bölgesinde küçükbaş hayvancılığa yer veren tarım işletmelerinin yapısal özellikleri incelenmiştir. Bölgede küçükbaş hayvan yetiştiriciliği büyük oranda (%98.9) köyde yerleşik tarzda yapılmaktadır. Yaylacılık şeklindeki üretim tarzı düşük düzeyde (%15.1) olup, esas olarak Diyarbakır, Şanlıurfa ve Adıyaman illerinde yapılmaktadır. Yetiştiricilikle uğraşma süresi ortalama 43.9 yıldır. Barınaklar büyük oranda (%88.4) şahıs malıdır ve genel olarak eve bitişik veya evin altında inşa edilmişlerdir. Köydeki su kaynaklan büyük oranda (%83.3) çeşme suyudur. 3

15 Meralar esas olarak köy orta malıdır ve köy merkezine yakındırlar. Mera ve yaylada otlatma dışındaki yem kaynakları sırasıyla dane yem (%100), saman (%100), anız (%80.5), fabrika yemi (%100) ve silaj (%0.4) dır. Çobanlar genellikle aile içerisinden sağlanmaktadır. Koyun ve keçilerde aşım dönemi başlangıcı ve bitişi yoğunluklu olarak sırasıyla Haziran- Temmuz; Ağustos-Eylül ve Ağustos-Ekim, Ekim-Kasım aylarıdır. Doğumlar sırasıyla Kasım-Şubat ve Ocak-Mart aylarında başlamaktadır. Sütten kesim yaşı kuzu ve oğlaklar için ortalama 3.2 ve 3.3 aydır. Tam sağım koyun ve keçilerde sırasıyla Mart/Nisan - Temmuz/Ağustos ve Mayıs/Haziran - Ekim/Kasım ayları arasındadır. İncelenen işletmelerin tamamı koyunlarını kırkarlarken, keçilerini kırkan işletmelerin oranı %60.6'dır. İlk kırkım yaşı koyun ve keçiler için sırasıyla 12.7 ve 12.2 aydır. İlkine damızlıkta kullanma yaşı ve damızlıkta kalma süresi dişi koyun ve keçiler için sırasıyla 18.3 ay, 6.6 yıl ve 17.9 ay, 6.6 yıl iken, koç ve tekeler için sırasıyla 19.0 ay, 3.6 yıl ve 18.8 ay, 3.6 yıldır. İşletmelerin %88.8'inde ağıllarda dezenfeksiyon yapılmaktadır. İşletmelerin tamamı sürülerinde koruyucu aşı yaptırmaktadırlar. 4

16 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Araştırmanın materyalini; Kırıkkale ili sınırları içinde seçilen örnek işletmelerden anket yoluyla 2005 yılı Nisan Temmuz döneminde toplanan bilgiler oluşturmaktadır. Bununla birlikte Kırıkkale Tarım İl Müdürlüğü, diğer kamu kuruluşlarının kayıtları ve konuyla ilgili yapılmış diğer bilimsel çalışmalardan da yararlanılmıştır. 3.2 Yöntem Araştırma alanı olan Kırıkkale ilini doğal faktörler, koyun yoğunluğu ve üretim tekniği bakımından Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinin temsil ettiği Tarım il müdürlüğünde görev yapan elemanlarında görüşü alınarak belirlenmiştir. Belirlenen bu ilçeleri temsil edecek köylerde yine doğal faktörler, koyun yoğunluğu ve üretim tekniği dikkate alınarak belirlenmiştir. Seçilen köylerde koyun varlığı 10 başın üzerinde olan işletmeler ana kitleyi oluşturmuştur. Her ilçede 30 işletme ile araştırmanın amacına uygun olarak hazırlanan anket formları araştırmacı tarafından kişisel görüşme yoluyla doldurulmuştur. Veriler uygun istatistik yöntemlerle değerlendirilmiştir (Düzgüneş vd ). 5

17 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1 Koyunculuk İşletmeleri Hakkında Genel Bilgiler İşletmelerde yaş ve cinsiyet durumu Kırıkkale ilinde koyun yetiştiriciliğinin yapısal ve yetiştiricilik özelliklerini ortaya koymak için Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde yürütülen araştırmada koyun yetiştiriciliği yapan işletmelerde cinsiyet ve yaş dağılımı Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi, incelenen ilçelerde bulunan kadın ve erkek cinsiyetin oranı sırasıyla % %48.48, % %50.28 ve % %51.88 olarak bulunmuştur. Bu oranlar il genelinde ise % %50.32 dir. İlçeler arasında cinsiyet oranları bakımından görülen farklılıklar önemsizdir. İncelenen işletmelerde kadın ve erkeklerde yaş ortalaması Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla 29.1± ±2.42, 33.0± ±2.10 ve 31.4± ±2.11 yıldır. İl genelinde ise kadın ve erkeklerin yaş ortalamaları 31.3±1.25 ve 31.8±1.26 yıldır (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1 den görülebileceği gibi bu özellikler bakımından ilçeler arasındaki farklıklılar önemli değildir. Bununla birlikte gerek ilçeler gerekse il genelinde işletmelerde kadın ve erkek cinsiyetin yaş ortalamaları oldukça düşüktür. Bu durumun bu işletmelerde genç iş gücü kaynağı bakımından bir avantaj olduğu söylenebilir. Çizelge 4.1 İşletmelerde yaş ve cinsiyet durumu Cinsiyet Yaş İLÇELER N Kadın Erkek N % N % Kadın Erkek DELİCE ± ±2.42 KESKİN ± ±2.10 BALIŞEYH ± ±2.11 GENEL ± ±1.26 6

18 4.1.2 İşletmelerde eğitim durumu Kırıkkale ilinde Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde koyun yetiştiriciliğine yer veren tarım işletmelerinde eğitim durumu da incelenmiş ve sonuçlar Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelgeye göre okur-yazar olmayan kadın ve erkeklerin oranları sırasıyla Delice ilçesinde %6.78 ve %2.54, Keskin ilçesinde %3.36 ve %0.67 ve Balışeyh ilçesinde %5.84 ve %1.3 olarak saptanmıştır. İlçeler genelinde kadınların %5.23 ü erkeklerin ise %1.43 ü okuma yazma bilmemektedir. Buna karşın, bu gruptaki insanların büyük çoğunlukla yaşlı bireylerden oluştukları gözlenmiştir. Herhangi bir diploması olmayan ancak ya kendi kendine ya da açılan çeşitli kurslarda okuma yazma öğrenen okuryazar kadınların bulunduğu koyunculuk işletmelerine Keskin, erkeklerin bulunduğu koyuculuk işletmelerine ise Delice ve Keskin ilçelerinde rastlanmıştır. Ancak bu bireylerin sayıları oldukça düşüktür. Yine incelenen koyunculuk işletmelerinde yalnızca ilköğretim düzeyinde eğitim almış kadın ve erkek bireylerin oranları sırasıyla Delice ilçesinde %44.07 ve % 36.44, Keskin ilçesinde %44.97 ve %41.61, Balışeyh ilçesinde de %38.31 ve %46.1 olarak belirlenmiştir. İlçeler geneline bakıldığında kadınların %42.28 i, erkeklerin ise %41.81 i ilköğretim mezunudur. Lise mezunu kadın ve erkek bireylerin oranları Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla %0.85 ve % 5.93, %2.68 ve %3.36 ve %0.65 ve %6.49 dır. Üniversite mezunu aile bireyler ise yalnızca Keskin ve Balışeyh ilçelerindeki koyunculuk işletmelerinde bulunmaktadırlar fakat bu bireylerin sayıları oldukça düşük düzeydedir (Çizelge 4.2). 7

19 Çizelge 4.2 İşletmelerde eğitim durumu İLÇELER N Eğitim durumu Okuryazar olmayan Okuryazar İlköğretim Lise Üniversite Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek N % N % N % N % N % N % N % N % N % N % DELİCE KESKİN BALIŞEYH GENEL Üretim Sistemi Araştırmada incelenen işletmelerin tamamının yerleşik tarzda üretim yaptıkları ortaya konmuştur. Bu durumun esas olarak bu ilçelerde yayla alanlarının olmamasından kaynaklandığı söylenebilir. İncelenen işletmelerde koyun yetiştiriciliği ile uğraşma süresinin Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla 26.4±3.16 yıl, 24.4±2.69 yıl ve 25.5±2.38 yıl olduğu belirlenmiştir. İlçeler genelinde ise bu süre yıldır. Yapılan bazı araştırmalarda bu süre farklı olarak bulunmuştur. Nitekim koyun yetiştiriciliği ile uğraşma süresi Artvin ilinde yıl (Aydın ve Dellal 2001), GAP bölgesinde ise 43.9 yıl (Dellal vd. 2002) olarak belirlenmiştir. Bu farklılığın esas olarak araştırmaların yürütüldüğü bölgelerin ekonomik, sosyal ve coğrafik koşullarından kaynaklandığı söylenebilir. Bu araştırmada koyunculuk ile uğraşma süresinin özellikle GAP bölgesinde saptanan süreden çok düşük bulunması İç Anadolu bölgesinde koyun yetiştiriciliğine yer veren tarım işletmelerinde genç aile bireylerinin erken yaşta evden ayrılmaları ve küçük yaşta aileden çoban olarak yürüttükleri bu işi ayrı bir aile olarak kendi başlarına yürütmeleri ile açıklanabilir. 8

20 Çizelge 4.3 Üretim sistemi Üretim sistemi İLÇELER N Yerleşik Yayla Göçer Kaç yıldır yetiştirici N % N % N % DELİCE ±3.16 KESKİN ± 2.69 BALIŞEYH ± 2.38 GENEL ± İşletmelerdeki Hayvan Sayıları Araştırmanın yürütüldüğü Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmelerin sahip olduğu hayvan varlıkları incelenmiştir. İşletmelerde bulunan hayvan türleri; sığır, koyun, keçi, tavuk, hindi, kaz, ördek, arı, eşek, köpek olarak bildirilmiştir. Bu hayvanların ilçeler genelinde ortalama sayıları; sığır 7.3±0.91, koyun 139.9±94.00, keçi 15.5±2.86, tavuk 17.8±1.33, hindi 7.3±2.58, kaz 4.6±1.57, ördek 3.8±1.11, arı (kovan)12±9, eşek 1.1±0.09, köpek 2.6±0.17 olarak saptanmıştır. Çizelge 4.4 İşletmelerdeki hayvan sayıları İLÇELER N Sığır Koyun Keçi Tavuk Hindi Kaz Ördek Arı kovan At Eşek Köpek DELİCE ± ± ± ± ± ±2.50 7±0 3±0-1±0 2.1±0.30 KESKİN ± ± ± ± ± ±0.00 2±0 30±0-1.3± ±0.26 BALIŞEYH ± ± ± ± ± ±0.50 3± ±0 2.7±0.29 GENEL ± ± ± ± ± ± ± ±9-1.1± ± Sürü Bileşimi Yapılan araştırmada Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde esas olarak Akkaraman koyun ırkının yetiştirildiği belirlenmiştir (Çizelge 4.5). Bununla birlikte, Keskin ilçesinde Akkaraman koyun ırkının bir tipi olan Kangal Akkaramanı koyunlarını yetiştiren işletmelerde bulunmaktadır. Bu işletmelere bu koyun tipi Kırıkkale Tarım İl Müdürlüğü tarafından verilmiştir. 9

21 İncelenen işletmelerde yetiştirilen koyun sayısının ilçeler genelinde 139.9±94.00 baş olduğu belirlenmiştir. İlçeler genelinde yetiştirilen koyun sayısının sırasıyla 72.7±6.01 ni anaç koyun, 3.0±0.47 sini koç, ±2.92 sini dişi toklu, 20± unu erkek toklu, 31.1±2.48 ini dişi kuzu ve 28.7±2.48 ini de erkek kuzunun oluşturduğu saptanmıştır. Çizelge 4.5 Sürü bileşimi Koyun ırkı Sürü bileşimi Kangal İLÇELER N Akkaraman Koç Erkek Erkek Akkaraman Anaç koyun sayısı Dişi toklu Dişi kuzu sayısı toklu kuzu N % N % DELİCE ± ± ± ± ,67± ,22±2.25 KESKİN ± ± ± ± ± ±4.80 BALIŞEYH ± ± ± ± ± ±4.24 GENEL ± ± ± ± ± ± Mera Özellikleri Mera yeri Çizelge 4.6 dan görülebileceği gibi Delice ve Balışeyh ilçelerinde incelenen koyunculuk işletmelerinde otlatma yeri olarak büyük oranda köy civarı meradan yararlanıldığı görülmektedir. Keskin ilçesinde köye yakın ve uzak meralardan yararlanılan işletmeler eşit düzeydedir. Balışeyh ilçesindeki işletmelerin %3.3 ünde ise mera alanının bulunmaması nedeniyle otlatma yapılamamaktadır. Köye yakın ve uzak mera alanlarında otlatma yaptıran tarım işletmelerinin oranları bakımından Keskin ilçesi ile Delice ve Balışeyh ilçeleri arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). 10

22 Çizelge 4.6 Mera yeri İLÇELER N Mera yeri Yok Köye uzak mera Köy civarı mera N % N % N % DELİCE a b KESKİN b a BALIŞEYH a b GENEL a,b: P< Mera mülkiyeti Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde koyunculuğa yer veren tarım işletmelerinin tamamında yararlanılan meralar köy orta malı merası olup genişlikleri sırasıyla ±269.30, ± ve ± dekardır. İlçeler ortalaması ise ± dekardır. Görüldüğü gibi en geniş mera alanları Balışeyh ilçesinde bulunmakta olup bu ilçeler ile diğer ilçeler arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05 ). Bu farklılıkların esas olarak Tarım İl Müdürlüğü tarafından yürütülen mera ıslahı çalışmalarından kaynaklandığı söylenebilir. İşletmelerin meraya olan uzaklıkları sırasıyla 1.5±0.14 km, 1.8±0.29km ve 1.0±0.32 km olarak saptanmıştır Görüldüğü gibi mera alanları ile işletmeler arasındaki uzaklık en fazla Keskin, en az ise Balışeyh ilçesindedir. Bu özelliğin ilçeler geneli ise 1,4±0,15 km dir. Çizelge 4.7 Mera mülkiyeti Mera Mülkiyeti Köy Orta Malı Mera İLÇELER N KOM Diğerleri Genişlik( dekar) İşletmeye olan uzaklık(km) % DELİCE ± ±0.14 KESKİN ± ±0.29 BALIŞEYH ± ±0.32 GENEL ± ±0.15 KOM:köy orta malı 11

23 4.5.3 Meraya çıkış ve dönüş yöntemi Çizelgede görüldüğü gibi Kırıkkale ilinin Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde incelenen koyunculuk işletmelerinde meraya çıkış ve dönüş şekli tek aile, ortak aile ve tüm köy sürüsü olmak üzere 3 farklı şekilde yapılmaktadır. Tek aile sürüsü olarak meraya çıkan işletmelerin oranı Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla %36.67, %46.67, %6.9 olup, Balışeyh ilçesi ile Keskin ve Delice ilçeleri arasındaki farklılık önemlidir (P<0.05). Bu özellik bakımından ilçeler geneli % olarak saptanmıştır. Ortak aile sürüsü olarak meraya çıkan işletmeler Keskin (%6.67) ve Balışeyh (%24.14) ilçelerinde bulunmaktadır. Bu özellik bakımından bu ilçeler arasındaki farklılık da önemlidir (P<0.05). Bu özelliğin ilçeler geneli ise %10.11 olarak belirlenmiştir. Tüm köy sürüsü olarak meraya çıkan işletmelerin oranı ise sırasıyla %63.33, %46.67 ve %68.97 olup ilçeler geneli %59.55 dir.bu özellik bakımından ilçeler arasındaki farklılıklar önemsizdir. İncelenen işletmelerin yararlandıkları meraların genel olarak yakın mesafede olması nedeniyle meraya çıkış ve dönüş genellikle sabah ve akşam olmaktadır. Çizelge 4.8 Meraya çıkış ve dönüş yöntemi Meraya çıkış dönüş Meraya çıkış ve dönüş yöntemi zamanı İLÇELER N Tek aile sürüsü Ortak aile sürüsü Tüm köy sürüsü Sabah akşam N % N % N % N % DELİCE b KESKİN b a BALIŞEYH a b GENEL a,b:p< Merada geceleme ve ek yem durumu Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde koyun sürülerini yazın merada geceleten işletmelerin oranları sırasıyla %23.33, %10.00, %34.48, işletmeler geneli ise %22.47 olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.9). Keskin ilçesi ile Delice ve Balışeyh ilçeleri arasında 12

24 bu özellik bakımından görülen farklılıklar önemlidir (P<0.05). Adı geçen ilçelerde büyük çoğunlukla yazın merada geceleme yapılmamaktadır. Merada geceleme yapmayanların oranı sırasıyla % 76.67, % 90.00, % olup Keskin ilçesi ile Delice ve Balışeyh ilçeleri arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). Bu özellik bakımından ilçeler geneli ise %77.53 dür. Merada otlatmaya ilaveten ek yemin, düşük oranda da olsa yalnızca Balışeyh ilçesinde verildiği belirlenmiştir. Ek yem olarak ise silaj ve samanın tercih edildiği bildirilmiştir. Çizelge 4.9 Merada geceleme ve ek yem durumu Merada geceleme yapılıyor mu? İLÇELER N Merada ek yem veriliyor mu? Evet Hayır Evet Hayır Hangi yem N % N % N % N % DELİCE a KESKİN a b BALIŞEYH b a silaj,saman GENEL a,b:p< Barınak Özellikleri Barınak şekli ve mülkiyeti Çizelge 4.10 de görülebileceği gibi Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde incelenen koyunculuk işletmelerinin tamamında barınak vardır. İlçeler genelinde barınak olarak daha çok koyun ağılı bulunmakla birlikte, ahır ve barınak özellikleri olmayan diğer yapılardan da yararlanılmaktadır. Koyun ağılı olarak bildirilen barınakların, büyük çoğunluğu gelişmiş ağıllar olmayıp, evin altında, eve bitişik ve bahçe içinde bulunan bağımsız yapılardır. Bu yapılarda esas olarak koyun barındırılırken, ahır olarak bildirilen yapılarda sığır ile birlikte koyunun da barındırıldığı gözlemlenmiştir. Koyun ağılı; Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde sırasıyla % 66.67, %76.67 ve %86.67 oranında bulunmaktadır (P<0.05). İlçeler geneli ise %76.67 dır. Ahırdan yararlanan işletmelerin oranları aynı ilçelerde sırasıyla %23.33, %23.33 ve %13.33, ilçeler geneli 13

25 ise %20 dir. Diğer barınak tiplerine ise yalnızca Delice ilçesinde rastlanılmış olup, bu işletmelerin oranı %10.00 dur. Barınak mülkiyetinin Delice ve Keskin ilçelerindeki işletmelerin tamamında bireysel olduğu saptanmıştır. Balışeyh ilçesinde de bireysel barınak kullanımının (%96.67) oldukça yüksek oranda olmasına karşın, bu ilçede %3.33 oranında ortak barınak kullanımının olduğu belirlenmiştir. Çizelge 4.10 Barınak şekli ve mülkiyeti Barınak şekli Barınak mülkiyeti İLÇELER N Ağıl Ahır Diğerleri Bireysel Ortak Her ikisi N % N % N % N % N % N % DELİCE a KESKİN a BALIŞEYH b GENEL a,b:p< Barınak yeri Barınaklar; Delice ve Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmelerinin tamamında köyde, Keskin ilçesindeki işletmelerde ise % 6.67 oranında hem köy hem de merada oldukları saptanmıştır. Çizelge 4.11 Barınak yeri Barınak yeri İLÇELER N Köy Köy civarı Mera Köy + mera Yayla N % N % N % N % N % DELİCE KESKİN BALIŞEYH GENEL

26 4.6.3 Barınak konumu Çizelge 4.12 de görüldüğü gibi Kırıkkale ilinin Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde incelenen koyunculuk işletmelerinde barınak konumu evin altı, eve bitişik ve bağımsız olmak üzere 3 grup altında toplanmıştır. Evin altında barınak bulunan işletmelerin oranı Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla %33.33, %10.00 ve %23.33 olup, bu özellik bakımından Keskin ilçesi ile Delice ve Balışeyh ilçeleri arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). Bu özelliğin ilçeler geneli ise % dir. Koyun barınakları eve bitişik konumda olanların ilçelere göre oranları sırasıyla %6.67, %13.33 ve % olmaktadır. İlçeler geneli %14.44 dür. Bu özellik bakımından Balışeyh ilçesinde görülen farklılık Keskin ve Delice ilçesinden önemlidir (P<0.05). Koyun barınakları bağımsız konumda olan işletmelerin oranları ise sırasıyla %6.00, %76.67 ve %53.33 olup, Delice ilçesi ile Keskin ve Balışeyh ilçeleri arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). Bu özelliğin ilçeler geneli ise %63.33 dür. Araştırmada bağımsız koyun barınaklarının kapalı, yarı açık ve açık tipte yapıldıkları ortaya konmuştur. Kapalı tipte bağımsız barınakları olan işletmelerin oranları sırasıyla %94.74, %90.91 ve % ilçeler geneli ise %94.74 dür. Bu oranlardan da anlaşılacağı gibi araştırmanın yürütüldüğü ilçelerde bağımsız koyun barınaklarının büyük çoğunluğu kapalı tiptedir. Yarı açık tipteki bağımsız koyun barınaklarına sahip işletmelere sadece Keskin ilçesinde rastlanmıştır (%4.55). Açık tipteki bağımsız koyun barınaklarına sahip işletmeler düşük oranlarda olsalar da Delice (%5.26) ve Keskin (%4.55) ilçelerinde bulunmaktadırlar. Araştırmanın yürütüldüğü ilçelerde bağımsız koyun barınaklarının yoğunlukla olarak kapalı tipte yapılmasının esas nedeninin bu bölgede görülen karasal iklim nedeniyle kışların soğuk geçmesinin olduğu söylenebilir. 15

27 Çizelge 4.12 Barınak konumu Barınak konumu % Bağımsız ise tipi % İLÇELER N Evin Eve Yarı N N N Bağımsız N Kapalı N altında bitişik açık N Açık DELİCE b a KESKİN a b BALIŞEYH b b GENEL a,b:p< Barınak boyutu Araştırmada işletmelerde barınak boyutları da incelenmiştir (Çizelge 4.13). Tablodan görülebileceği gibi barınak genişliği ve uzunluğu bakımından Keskin ve Balışeyh ilçeleri ile Delice ilçesi arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). Bu ilçelerde barınaklarda genişlik, uzunluk ve yükseklik ortalamaları sırasıyla; 7.5±0.38, 14.1±0.70 ve 2.4±0.05 olarak belirlenmiştir. Çizelge 4.13 Barınak boyutu İLÇELER N Barınak Boyutu (ortalama) Genişlik Uzunluk Yükseklik DELİCE ±0.75 a 9.4±0.83 a 2.5±0.08 KESKİN ±0.72 b 16.2±0.93 b 2.3±0.08 BALIŞEYH ±0.40 b 16.4±1.34 b 2.4±0.10 GENEL ± ± ±0.05 a,b:p< Barınak malzeme özellikleri Çizelge 4.14 de incelenen koyunculuk işletmelerinde barınak yapı malzemelerine ait özellikler verilmiştir. Çizelgeden de görülebileceği gibi Delice ve Balışeyh ilçelerindeki koyun barınaklarında çatı malzemesi olarak büyük oranda kiremit kullanıldığı saptanmıştır (%73.33 ve % 70.00). Toprak çatı malzemesinin en yoğun olarak Keskin (%73.33), tahta çatı malzemesinin ise Delice (%3.33) ilçesinde kullanıldığı 16

28 belirlenmiştir. Delice ve Keskin ilçelerinde duvar malzemesi olarak kerpiç (sırasıyla %73.33, %76.67), Balışeyh ilçesinde ise yoğunluklu olarak tuğla briket malzemesinin (%40.00) kullanıldığı saptanmıştır. Tüm ilçelerde taş malzeme kullanım oranı çok düşük olup ahşap malzeme ise kullanılmamaktadır. İncelenen işletmelerde taban malzemesi olarak, kullanım ve yapı kolaylığı nedeniyle, %90.00 oranında toprak, yeni yapılarda ise %8.89 oranında beton ve nadiren de tahta (%1.11) malzeme kullanılmaktadır. Araştırmanın yürütüldüğü bölgede yapılan görüşmelerde, barınak çatı malzemesi olarak kiremit, duvar malzemesi olarak kerpiç ve taban malzemesi olarak ise toprağın yoğunluklu olarak kullanılmasının nedeni olarak kış şartlarının ağır geçmesi gösterilmiştir. Çizelge 4.14 Barınak malzeme özellikleri İLÇELER N Çatı Malzemesi % Duvar Malzemesi % Taban malzemesi % Tuğlabriket N Kiremit N Tahta N Toprak N N Taş N Ahşap N Kerpiç N Beton N Toprak N Tahta DELİCE , , , KESKİN , , ,33 BALIŞEYH GENEL ,67 1 1, , , , , ,00 1 1, Pencere ve kapı sayıları Kırıkkale ilinde Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmelerdeki barınaklarda ortalama pencere sayısı sırasıyla 3.6±0.28, 5.5±0.57, 5.2±0.57 adettir. Bu özellik bakımından Delice ilçesi ile Keskin ve Balışeyh ilçeleri arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). Bu özelliğin ilçeler ortalaması ise 4.8±0.30 dir. Aynı ilçelerde barınaklardaki ortalama kapı sayısı sırasıyla 1.7±0.23, 1.9±0.18, 1.6±0.15 adet, ilçeler genelinde ise 1.7±0.11 adettir. 17

29 Çizelge 4.15 Pencere ve kapı sayıları İLÇELER N Pencere sayısı(adet) Kapı sayısı (adet) DELİCE ±0.28 a 1.7±0.23 KESKİN ±0.57 b 1.9±0.18 BALIŞEYH ±0.57 b 1.6±0.15 GENEL ± ±0.11 a,b:p< Havalandırma bacası Araştırmada incelenen işletmelerin yarıdan fazlasının (%53.33) havalandırma bacasına sahip oldukları belirlenmiştir. Ancak bu bacalar normal bacalar olmayıp, inşaat sırasında veya sonrasında açılan boşlular şeklinde yapılan yapılardır. Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde havalandırma bacasına sahip olan işletmelerin oranı %53.33, %60.00 ve %46.67 dır. Havalandırma bacasına sahip olan işletmelerde bacası sayısı ilçeler genelinde 2.7±0.27 adettir. Havalandırma bacası sayısı en fazla Keskin ilçesindeki işletmelerde ( 3.4±0.54) görülmektedir. Çizelge 4.16 Havalandırma bacası Havalandırma bacası İLÇELER N Var Sayısı Yok N N % X±S x % DELİCE ± KESKİN ± BALIŞEYH ± GENEL ± Yemlik ve suluk özellikleri Çizelge 4.17 de görülebileceği gibi incelenen işletmelerde koyun barınaklarında yemlik materyali olarak metal, plastik, beton ve tahta kullanılmaktadır. Metal yemlik kullanımı 18

30 sadece Delice ilçesinde (%3.33), plastik yemlik kullanımı ise Balışeyh ilçesinde (%3.33) görülmüştür. Buna karşın tahta yemlik kullanımı ilçeler genelinde oldukça yaygındır. Nitekim Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde tahta yemlik kullanan işletmelerin oranları %96.67, % ve %83.33 dir (P<0.05). Beton yemlik kullanımı yalnızca Balışeyh (%13.33) ilçesinde görülmüştür. Yemlik materyalinde olduğu gibi suluk materyalinde de metal, tahta, plastik ve beton kullanılmaktadır. İşletmeler genelinde metal, tahta, plastik ve beton suluk kullanma oranları sırasıyla %4.44, %35.56, %56.67 ve %3.33 dür. Görüldüğü gibi en yaygın olarak kullanılan suluk materyali plastiktir. Plastik suluk olarak daha çok leğen, yarıya ayrılmış plastik bidonlar ve plastik varillerin kullanıldığı belirlenmiştir. Çizelge 4.17 Yemlik ve suluk özellikleri İLÇELER N Yemlik materyali % Suluk materyali % N Metal N Tahta N Plastik N Beton N Metal N Tahta N Plastik N Beton DELİCE b b a - - KESKİN b a b BALIŞEYH a a b GENEL a,b:p< Barınak yapımında etkili faktörler İncelenen işletmelerde barınak yapımında göz önünde bulundurulan faktörler önem sırasına göre dış faktörlere karşı korunmuş olması (%44.32), hem havalandırma hem de dış faktörlere karşı korunmuş olması (%36.36), ısınma ve dış faktörlere karşı korunmuş olması ( %7.95), havalandırma, ısınma ve dış faktörlere karşı korunmuş olması (%6.82) havalandırma (%2.27) ve havalandırma+ısınma (%2.27) sağlamasıdır. Görüldüğü gibi barınak yapımında esas olarak yabani hayvan ve hırsız gibi dış faktörlere karşı koruma önlemi esas alınmaktadır. 19

31 Çizelge 4.18 Barınak yapımında etkili faktörler İLÇELER N N Havalandırma N Isınabilme N Dış faktörlere karşı Barınak yapımında etkili faktörler korunmuş olma N Havalandırma + Isınma N Havalandırma + Dış Fak. N Isınma +dış fak N DELİCE b a Havalandırma +ısınma +dış faktörler KESKİN a b BALIŞEYH a GENEL a,b:p< Köyde Ek Yapılar ve Su Kaynağı 4.19 Köyde ek yapılar Çizelge 4.19 da görülebileceği gibi Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmelerin tamamına yakınında çeşme bulunduğu görülmektedir. İlçeler genelinde bu oran %96.6 dır. Buna karşın bu ilçelerde yalnızca sağım durağı gölgelik, banyoluk ve ot deposu olan işletme bulunmamaktadır. Gölgelik ve banyoluğa sahip olan işletme sayısı ise çok düşük düzeydedir. Çizelge 4.19 Köyde ek yapılar Köyde bulunan ek yapılar Sağım İLÇELER N Sağım Ot Gölgelik+ Gölgelik+ Gölgelik Banyoluk Çeşme durağı+gölgelik durağı Deposu Banyoluk Çeşme +ot deposu N % N % N % N % N % N % N % N % DELİCE KESKİN BALIŞEYH GENEL Su kaynağı İncelenen işletmelerin bulunduğu köylerde su kaynağı olarak; çeşme, dere ve çeşme+dere kullanılmaktadır. İlçeler düzeyinde ve genelinde su kaynağı olarak büyük oranda çeşme kullanılmaktadır (%93.33). Su kaynağı olarak dere kullanımı Delice ve 20

32 Keskin ilçelerinde çok düşük düzeydedir (%3.33). Balışeyh ilçesinde derenin tek başına kullanımına rastlanmamıştır. Çeşme ve dereyi bir arada kullanan işletmelerin oranları da çok düşük düzeydedir. Nitekim bu işletmelerin oranları Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla %3.33, %3.33 ve %6.67 dir. Çizelge 4.20 Su kaynağı Köyde su kaynağı İLÇELER N Çeşme Dere Çeşme+Dere N % N % N % DELİCE KESKİN BALIŞEYH GENEL Merada Ek Yapılar ve Su Kaynağı Merada ek yapılar Çizelge 4.21 den görülebileceği gibi araştırmanın yürütüldüğü ilçelerde merada ek yapı yok denilecek kadar düşük düzeydedir. Merada ek yapı olarak Keskin ilçesinde yalnızca 1 işletmenin barınağa sahip olduğu saptanmıştır. Bu durum meraların köye yakın olması ve merada geceleme oranının çok yüksek olmaması ile açıklanabilir. Çizelge 4.21 Merada ek yapılar İLÇELER N Merada bulunan ek yapılar Barınak N % DELİCE KESKİN ,33 BALIŞEYH GENEL

33 4.8.2 Su kaynağı Merada su kaynağı olarak çeşme, dere ve oluktan yararlanılmaktadır. İlçeler genelinde merada su kaynağı olarak çeşme kullanan işletmelerin oranı %90.28 dir. Çeşme suyu kullanım oranının yüksek düzeyde olması; meraların yerleşim alanlarına ve yol kenarlarına yakın olması nedeniyle bu alanlarda bulunan çeşmelerden yararlanılması ile açıklanabilir. Derelerin merada su kaynağı olarak kullanım oranı genel olarak düşük düzeydedir. Bunun nedeni olarak bu ilçelerdeki dere sayılarının azlığı ve geçmişte var olan birçok dere yatağının çeşitli nedenlere bağlı olarak kuruması gösterilebilir. Su kaynağı olarak oluk kullanım oranı da oldukça düşük düzeyde olup Delice ilçesinde yalnız 1 işletmede görülmektedir. Çizelge 4.22 Su kaynağı İLÇELER N Merada su kaynağı Çeşme Dere Oluk N % N % N % DELİCE a KESKİN BALIŞEYH b GENEL a,b:p< İş Gücü Kullanma Durumu Çoban kaynağı Araştırmanın yürütüldüğü ilçelerde incelenen koyunculuk işletmelerinde çoban kullanımı; aile bireylerinin çobanlık yapması ve kiralık çoban kullanma şeklinde olmaktadır (Çizelge 4.23). Aileden çoban kullanma oranı Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde sırasıyla %33.33, %60 ve %26.67 dır. Bu özellik bakımından Keskin ilçesi ile diğer iki ilçe arasındaki farklılık önemlidir (P<0.05). Aileden çoban kullanım oranı ilçeler genelinde %40 dır. Kiralık çoban kullanım oranı sırasıyla %66.67, %40, %73.33 olup yine Keskin ilçesi ile diğer iki ilçe arasındaki farklılıklar önemlidir (P<0.05). 22

34 Kiralık çoban kullanım oranı bakımından ilçeler geneli ise %60 dır.yetiştiriciler ile yapılan görüşmelerde kiralık çoban kullanım oranındaki yüksekliğin nedeni olarak özellikle gençlerin bulundukları sosyal statüden memnun olmamaları ve çobanlığı küçümsemeleri nedeniyle bu üretim dalından uzaklaşmaları gösterilmiştir. Çizelge 4.23 Çoban kaynağı İLÇELER N Aileden çoban Kiralık çoban N % N % DELİCE a b KESKİN b a BALIŞEYH a b GENEL a,b:p< Aileden çoban sayı ve cinsiyeti İncelenen işletmelerde aileden çoban kullananların %86.11 nin 1, %13.89 unun ise 2 çobana sahip oldukları belirlenmiştir. Delice ve Balışeyh ilçelerinde çoban sayısı 1 iken Keskin ilçesinde 2 çoban kullanımı görülmektedir. Aileden olan çobanların yalnızca %2.78 i kadın iken, %97.22 si erkektir. Çizelge 4.24 Aileden çoban sayı ve cinsiyeti Çoban sayısı Çoban cinsiyeti İLÇELER N 1 2 Kadın Erkek N % N % N % N % DELİCE b KESKİN a BALIŞEYH b GENEL a,b:p<

35 4.9.3 Aileden çobanın yaşı ve eğitim durumu Aileden olan çobanların yaşlarının 37.0±2.28 yıl olduğu belirlenmiştir. Buna göre aileden çobanlık yapanların genç yaş grubunda oldukları söylenebilir. Nitekim Çizelge 4.1 den de görülebileceği gibi ilçeler genelinde incelenen koyunculuk işletmelerinde erkek bireylerin yaş ortalaması 31.8±1.26 yıldır. Aileden olan çobanların eğitim durumları incelendiğinde okuryazar olmayanların oranının %2.78, ilkokul mezunu olanların %86.11, ortaokul mezunu olanların %5.56 ve lise mezunu olanların ise %5.56 olduğu görülmektedir. Görüldüğü gibi çobanların çok önemli bir kısmı ilkokul mezunudurlar. Çizelge 4.25 Aileden çobanın yaşı ve eğitim durumu Eğitimi İLÇELER N Ortalama Okur yazar Yaş olmayan İlkokul Ortaokul Lise N % N % N % N % DELİCE ± KESKİN ± BALIŞEYH ± GENEL ± Kiralık çoban sayı ve cinsiyeti Çizelge 4.26 da görülebileceği gibi Kırıkkale ilinde Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmeler genelinde yalnızca 1 kiralık çoban kullananların oranı %92.59, 2 çoban kullananların ise %7.41 dir. Keskin ve Balışeyh ilçelerinde incelenen işletmelerin tamamının (%100), Delice ilçesinde ise %80 nin yalnızca 1 kiralık çoban kullandıkları belirlenmiştir(p<0.05). Kiralık çobanların tamamı erkeklerden oluşmaktadır. 24

36 Çizelge 4.26 Kiralık çoban sayı ve cinsiyeti Çoban sayısı Çoban cinsiyeti İLÇELER N 1 2 Kadın Erkek N % N % N % N % DELİCE KESKİN BALIŞEYH GENEL Kiralık çobanın yaşı ve eğitim durumu İncelenen işletmelerde ortalama kiralık çoban yaşı 39.0±1.68 yıldır. Kiralık çobanların eğitim durumu incelendiğinde ise okur-yazar olmayanların oranının %1.85, okur-yazar olanların %1.90 ve ilkokul mezunu olanların %96.30 olduğu görülmektedir. Çizelge 4.27 Kiralık çobanın yaşı ve eğitim durumu İLÇELER Eğitim düzeyi N Ortalama yaş Okur-yazar olmayan Okur-yazar İlkokul N % N % N % DELİCE ± KESKİN ± BALIŞEYH ± GENEL ± Kiralık çoban kullanma yöntemi Çizelge 4.28 de incelenen işletmelerde kiralık çoban kullanma yöntemleri incelendiğinde sürekli olarak kendisi çoban kiralayan işletmeler yalnızca Keskin ilçesinde bulunmaktadır (%16.67). Geçici olarak kendisi kiralayan işletmeler ise Keskin (%16.67) ve Balışeyh (%13.64) ilçelerinde görülmektedir. Bu özelliğin ilçeler geneli %9.26 dır. En çok görülen kiralık çoban kullanma yöntemi geçici süreyle ortak olarak kiralama olup, bu şekilde çoban kiralayan işletmeler Delice, Keskin ve Balışeyh 25