T.C. SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ SĐVAS ĐLĐ KOYUNCULUK ĐŞLETMELERĐNĐN YAPISAL ÖZELLĐKLERĐ Osman Nuri GEZER YÜKSEK LĐSANS TEZĐ ZOOTEKNĐ ANABĐLĐM DALI KONYA, 2010

2 i

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi SĐVAS ĐLĐ KOYUNCULUK ĐŞLETMELERĐNĐN YAPISAL ÖZELLĐKLERĐ Osman Nuri GEZER Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Birol DAĞ 2010, Sayfa: 75 Jüri: Prof. Dr. Saim BOZTEPE Doç. Dr. Birol DAĞ Yrd. Doç. Dr. Yusuf ÇELĐK Bu çalışma Sivas ilindeki koyunculuk işletmelerinin yapısal özelliklerini belirlemek amacı ile merkez ve 16 ilçeden (4 alt bölge) toplam 330 adet koyunculuk işletmesinde anket yoluyla toplanan bilgilerin değerlendirilmesiyle yürütülmüştür. Đşletme başına koyun sayısı ortalama baş olup, bu sayı alt bölgelerde ile adet arasında değişim göstermiştir. Đşletmelerdeki koyunların yaklaşık % 90 dan fazlası Akkaraman, kalanının ise melez tiplerden oluştuğu tespit edilmiştir. Sivas genelinde yaylacılığın yaygın olduğu, yetiştiricilerin köylerden hariç yaylada da ağıllarının bulunduğu gözlenmiştir. Kuzuların doğum ağırlıkları tekiz doğan erkeklerde ortalama 4.10 kg, ikiz erkeklerde 2.39 kg, tekiz dişilerde 3.22 kg, ikiz dişilerde 2.44 kg olarak belirlenmiştir. Kuzuların sütten kesim yaşı alt bölgelerde ortalama 3.79 ay olarak hesaplanmış, sütten kesim ağırlıkları ise kg ile kg arasında değişim göstermiştir. Koyunların baharla birlikte meraya çıkarıldıkları ve kar yağıncaya kadar merada otlatıldıkları, kışın ise ağıllara alınarak elde mevcut kesif yemlerle ek yemleme yapıldığı gözlenmiştir. Đl genelinde ortalama yavru atan koyunların oranı % 5.25, doğuran koyun başına kuzu sayısı ise 1.02 adet olarak ii

4 bulunmuştur. Đşletmelerde damızlık seçiminde dayanıklılık, morfolojik yapı ve ırk özelliklerine bakıldığı tespit edilmiştir. Đlk defa damızlıkta kullanma yaşı erkeklerde ay, dişilerde ay olarak hesaplanmıştır. Damızlıkta kalma süresi ise erkeklerde 3.20 yıl, dişilerde ise 6.03 yıl olarak bulunmuştur. Đşletmelerin hayvancılıkla ilgili her konuda teknik bilgi aldıkları ve sağlık koruma şartlarına uydukları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Koyun, Koyunculuk Đşletmeleri, Yapısal Özellikler, Irk, Yemleme, Barınak, Çoban iii

5 ABSTRACT Masters Thesis THE STRUCTURAL CHARACTERISTICS OF SHEEP FARMS IN SĐVAS PROVINCE Osman Nuri GEZER Selçuk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Birol DAĞ 2010, Page: 75 Jury: Prof. Dr. Saim BOZTEPE Assoc. Prof. Dr. Birol DAĞ Asist. Prof. Dr. Yusuf ÇELĐK This study was carried out to determine the structural properties of sheep farms in the province of Sivas by evaluating a total of 330 questionnaire forms these collected from sheep breeding enterprises at the center and 16 districts ( in 4 sub regions ). The mean number of sheep per farm was heads and it was changed from to by the sub regions. It had been identified that more than 90 % of sheep enterprises raised Akkaraman, the rest was composed of hybrid types. Transhumance was common in Sivas and the breeders also had another shelter in highlands except for the village shelters. The average birth weights were determined as 4.10 kg and 2.39 kg for single and twin born male lambs, 3.22 kg and 2.44 kg for single and twin born female lambs respectively. The mean age at weaning was calculated as 3.79 months and the weaning weight of lambs varied between kg and kg. It was observed that sheep were grazed until the snowfall started and they were kept in the shelters in winter by feeding with additional concentrated feed obtained from the own farms of the enterprises. Aborted ewes ratio was 5.25 % and the overall mean for litter size was estimated to be 1.02 lambs per ewe lambing in the province s general. It had iv

6 been identified that firmness, morphological features and breed characteristics were used as selection criteria. Average first service age was calculated as months for males and months for females. Stud usage durations were found as 3.20 and 6.03 years for rams and ewes respectively. It was seen that the enterprises received technical information about all subjects related to livestock breeding and they complied with health protection requirements. Key Words: Sheep, Sheep Farms, Structural Characteristics, Breed, Feeding, Shelter, Shepherd v

7 ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET...i ABSTRACT...iv ÇĐZELGELER LĐSTESĐ...vii 1. GĐRĐŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI MATERYAL ve METOD ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA Đşletme ve Đşletmeci ile Đlgili Genel Bilgiler Barınaklar Đle Đlgili Bilgiler Yemleme ile ilgili Bilgiler Doğumların Başlama Bitişi ve Bazı Uygulamalar Döl Verim Özellikleri ve Kuzu Verimi Gelişme Özellikleri Sağım, Süt Đşleme ve Pazarlama Đle Đlgili Bilgiler Kırkım ve Yapağı Verimi ile Đlgili Bilgiler Yetiştirme Đle Đlgili Bilgiler Bitkisel Üretim Đle Đlgili Bilgiler Hayvan Sağlığı Đle Đlgili Bilgiler SONUÇ VE ÖNERĐLER KAYNAKLAR EKLER Ek vi

8 ÇĐZELGELER LĐSTESĐ Sayfa No: Çizelge 4.1. Đncelenen işletmelerde işletme sahibinin yaşı, işletmenin toplam ve sulu arazi varlığı...13 Çizelge 4.2. Đncelenen işletmeler, ortalama koyun sayıları ve koyunların ırkları...15 Çizelge 4.3. Sığır bulunduran işletmeler ve sığır sayıları...16 Çizelge 4.4. Koyunculuk dışında başka işle uğraşma oranı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı desteklerinden yararlanma durumları...17 Çizelge 4.5. Đşletme sahiplerinin eğitim düzeyleri ve koyunculuk yapılan süre...18 Çizelge 4.6. Đşletmede Çalışanlar ve Sayıları...19 Çizelge 4.7. Üretime çocuk ve kadınların etkisi, işletmecinin sosyal güvence durumu ve yetiştirici örgütlerine üyelik...19 Çizelge 4.8. Teknik bilgi alma durumu ve teknik bilgi kaynakları...21 Çizelge 4.9. Đşletmelerin kuzu sayıları ve bölgeler ortalaması...22 Çizelge Đncelen işletmelerde barınakların yapı özellikleri...23 Çizelge Barınak mülkiyeti, barınak tipi, ek tesisler ve barınakların kapasitesi..25 Çizelge Barınakların yeri, baca yüksekliği ve pencere sayısı...26 Çizelge Pencerelerin yerden yüksekliği, menteşe yönü, barınak tabanı ve duvar yapı malzemesi...27 Çizelge Çatı yapı malzemesi, suluk yapı malzemesi, sulama şekli ve sıklığı...29 Çizelge Yemlik ölçüleri...30 Çizelge Doğumdan sonra kuzulara yem ve su vermeye başlama...31 Çizelge Koyunların meraya çıkış tarihi, meraya çıkış şekli ve meradan yararlanma durumu...32 Çizelge Đşletmelerde çoban sayısı ve çobanın durumu...34 Çizelge Koçun sürüde bulunma durumu ve koç katım mevsimi...35 Çizelge Koyun/koç oranı, koç katımı bitiş tarihi ve koyunların koça gelme zamanı...37 Çizelge Koç katım yeri ve koç katımında ek yemleme durumu...38 Çizelge Doğumların başlama ve bitiş zamanı, gün içinde gerçekleşme durumu...39 vii

9 Çizelge Sorunlu doğmuş kuzuya yardım durumu, zor doğum yapan koyun sayısı...40 Çizelge Alt bölgelere göre koç altı koyun sayısı, kısır koyun sayısı, çoğuz doğuran koyun sayısı, yavru atan-kuzusu ölen koyun sayısı ve doğan kuzu sayısı...41 Çizelge Kuzuların ortalama doğum ve sütten kesim ağırlıkları...42 Çizelge Kuzuların pazarlama ağırlığı ve yaşı...44 Çizelge Kuzuların pazarlama yaş oranları, ergin koç ve koyun ağırlığı...45 Çizelge Sağım ve emiştirme durumu...46 Çizelge Kırkım ile ilgili bilgiler...47 Çizelge Kırkımcı, kırkım yeri, banyo durumu ve dezenfeksiyonla ilgili bilgiler...49 Çizelge Hayvanlarda kızgınlık belirleme, gelişme takibi ve kuzulara yem verme...50 Çizelge Damızlık temini, damızlığa ayırma yaşı, ilk defa damızlıkta kullanma yaşı ve damızlıkta kalma süresi...51 viii

10 1. GĐRĐŞ Ülkesel veya bölgesel düzeyde yapılması düşünülen her türlü çalışmaya öncelikli olarak envanter çalışmaları temel teşkil etmektedir. Bu arada yetiştirici düzeyinde ıslah ve çevre faktörlerinin iyileştirilmesine yönelik yapılacak bütün çalışmalarda başarılı olabilmek doğrudan doğruya yetiştiricilerin katılımlarına bağlıdır. Yetiştiricilerin katılımları ise ancak, yapılacak çalışmaların onların ihtiyaçlarından köken alması durumunda sağlanabilir. Yetiştiricilerin hangi noktalarda nelere ihtiyaçlarının olduğunu belirlemenin yolu ise ankete dayalı envanter çalışmalarıdır. Hayvancılık işletmelerinde karlılığın artırılması noktasında yapılması gereken ilk uygulamalar çevresel düzenlemelere yönelik olmalıdır. Đşletmelerde çevre faktörleri iyileştirildikçe genotipin de buna paralel olarak iyileştirilmesi gerekmektedir. Bu çalışma ile Sivas ilinde koyunculuk ile uğraşan işletmelerde hayvan mevcudunun ilçeler bazında genotiplere göre dağılımları, karşılaşılan sorunların ilçelere ve işletme büyüklüklerine göre değişip değişmediği, il düzeyinde en sık karşılaşılan sorunlar, üretimde girdi kullanımı bakımından gözlenen farklılıklar ile ilgili mevcut durumun ortaya konulması amaçlanmıştır. Sivas ili ha yüzölçümüne sahiptir ve bunun ha ı işlenen tarım alanı, ha ı ise çayır ve mera arazisidir. Đlde adet tarım işletmesi bulunmakta olup, işletme başına ortalama 79 da arazi düşmektedir. Đlde tarım işletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmakta ve bu işletmelerin oranı da % 87 yi bulmaktadır. Bu işletmeleri sırasıyla % 10 la yalnızca bitkisel üretim yapan işletmeler ve % 3 le yalnızca hayvansal üretim yapan işletmeler izlemektedir. Đl Master Planında Sivas dört agro-ekolojik alt bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler; 1. alt bölge: Şarkışla, Kangal, Altınyayla, Ulaş, 2. alt bölge: Sivas Merkez, Zara, Doğanşar, Hafik, Yıldızeli, Đmranlı, 3. alt bölge Gemerek, Gürün, Divriği, 4. alt bölge Suşehri, Koyulhisar, Akıncılar, Gölova dır (Anonim, 2004). Yıllar itibarı ile Türkiye kırmızı et üretiminin % 0.62 si, süt üretiminin ise yaklaşık olarak % 2.15 i Sivas ilinden karşılanmaktadır. Đlin arazi varlığı incelendiğinde, Sivas ta çayır mera alanlarının oranının yüksek (% 42.4) olduğu, bunun da hayvancılık için iyi bir potansiyel oluşturduğu görülür. Arazilerin alt 1

11 bölgeler bazında dağılımına bakıldığında en fazla tarım ve mera arazisine sahip bölgenin Sivas- Zara II. alt bölgesi olduğu görülmektedir. Đlin büyükbaş et üretimi ton olup, üretimin % si II. alt bölgede yapılmaktadır. I. alt bölgede gerçekleşen üretim ise toplam üretimin % 5.15 i dir. IV. ve III. alt bölgeler ise sırasıyla üretimin % 4.22 ve % 3.16 sını gerçekleştirmektedirler. Büyükbaş et üretiminde görüldüğü üzere II. alt bölgede yoğunlaşma olmuştur. Bu duruma paralel olarak, özel sucuk ve pastırma imalathanelerinin de II. alt bölgede yoğunlaştığı belirlenmiştir. Sivas ilinin küçükbaş et üretimi ise ton olup en fazla üretim büyükbaş et üretiminde olduğu gibi % ile II. alt bölgede gerçekleşmektedir. I. alt bölgede üretimin % ü gerçekleştirmekte ve bunu % ile III. alt bölge ve % 7.65 ile IV. alt bölge izlemektedir. En az üretimin yapıldığı yer ise IV. alt bölgedir. Sivas ilinin süt üretimi ton olup, en fazla üretim yapan alt bölge % ile II. alt bölgedir. I. alt bölgedeki üretim ise toplam üretimin % u dur. III. ve I. alt bölgelerde sırasıyla üretimin % ve % 11.8 i gerçekleşmektedir. Büyükbaş et üretiminde olduğu gibi süt üretiminde de yoğunlaşma II. alt bölgededir. Sivas ilinde hayvan besiciliği özellikle kurban bayramında Kayseri, Đstanbul, Ankara vb. Đllerde satılmak üzere yapılmaktadır. Besicilik için hayvanlar çiftçilerden veya hayvan pazarından temin edilmektedir. Bu pazarlardan özellikle Kayseri ilindeki pastırma- sucuk imalathaneleri canlı hayvan almaktadır. Canlı hayvanların yem Đhtiyacı Konya ve Kayseri deki Yem Fabrikalarından karşılanmaktadır. Đlin küçükbaş süt üretimi 2009 yılı verilerine göre tondur. En fazla üretim % ile III. alt bölgede gerçekleşmektedir. Bunu % ile I. alt bölge izlemektedir. II. alt bölgede üretimin % i ve IV. alt bölgede % 7.03 ü gerçekleşmektedir. Ayrıca, yılda toplam olarak ton yün-kıl üretilmektedir. En fazla yün-kıl üreten bölge II. alt bölgedir. Koyun varlığının yıllar itibariyle düşüş içerisinde olması nedeniyle yapağı üretiminde de büyük düşüş olmuştur yılı verilerine göre Sivas ta anaç koyun varlığı başdır (Anonim, 2009). Aynı yıl için Türkiye anaç koyun varlığının toplamı ise adet olup, Sivas ın bu rakamdaki payı % 1.2 dir. Sivas ilinde yetiştirilen koyunların % 97 den fazlasını yerli koyun ırkı olan Akkaraman, keçilerin ise tamamına yakınını yerli ırk olan kıl keçisi oluşturmaktadır. 2

12 Son yıllarda küçükbaş hayvan populasyonunda meydana gelen hızlı azalma; meraya olan baskının azalması nedeniyle mevcut populasyon için mera olanaklarının belli ölçüde de olsa iyileşmesi sonucunu doğurmuştur. Bu durum sektörde pazara yönelik hayvansal üretimin artacağı beklentisini oluşturmaktadır. Bu artış gerçekleştiğinde ıslah çalışmalarına olan talebin artması beklenebilir. Sivas ilinde Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kaynaklı projelerle damızlık koyun ve koç dağıtımı yapılarak, eldeki mevcut koyun ırkının daha yüksek verimli ırklara dönüşümü teşvik edilmektedir. Bu çalışmada, Sivas ili Merkez ve ilçelerinde bulunan koyunculuk işletmelerinin genel sosyal durumu, tarımsal işletme yapısı, işletme büyüklüğü, alet ekipman varlığı, yem bitkileri üretimi, yemleme, işletme kayıtları, hayvanların bakım ve beslenmesi, sağım, sütün pazarlanması ve sağlık koruma ile ilgili veriler anket yoluyla toplanmış olup, toplanan bu veriler ışığında işletmelerin mevcut durumları, sorunları ve eksiklikleri tespit edilerek bu sorunların giderilmesi için önerilerde bulunulmuştur. 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Yarkın (1953), yurdumuzda iklim koşullarına bağlı olarak koyunların ağılda kalma sürelerinin çok değiştiğini, Orta ve Kuzey-Doğu Anadolu illerinde koyunların, 3-5 ay ağılda kaldıkları halde kıyı bölgelerde bu sürenin çok kısa olduğunu bildirmiştir. Kışı hafif geçen bölgelerde ağılların bir tarafı açık ve hafif materyalden yapılması gerektiğini, kışı sert geçen bölgelerde ise ağılların her tarafının kapalı olması gerektiğini belirtmiştir. Sönmez (1966), koç katım zamanını iki etmenin etkilediğini, bunlardan birinin koyunların kızgınlık göstermeye başladığı zaman ve diğerinin ise, iklim koşulları ve pazar durumunun olduğunu belirtmiştir. Araştırmacı genel olarak koyunların kuzey yarımkürede yaz ve sonbaharda, güney yarımkürede ise kışın kızgınlık gösterdiklerini kaydetmiştir. Araştırıcı ülkemiz kuzey yarım kürede bulunduğundan, koç katımının yaz başlarından sonbahara kadar yapıldığını, Batı Anadolu da koç katımının erken, Doğuya gidildikçe geç yapıldığını belirtmiştir. Araştırıcı ülkemiz koyun yetiştiricilerinin serbest koç katımı uyguladıklarını ve bu yöntemde koyun sayısına yetecek kadar koçun sürüye katıldığını ve kızgınlık gösteren koyunların herhangi bir 3

13 koç tarafından aşıldığını bildirmiştir. Araştırıcı sürüde bir koça düşen koyun sayısının arasında olmasının gerektiğini, eğer sürüde yeter sayıda koç bulunmazsa kısırlık oranının % e kadar çıkabileceğini ve sürüdeki koç sayısı yeterli ise kısırlık oranının % 5 dolaylarında kalacağını bildirmiştir. Sönmez e göre koyunlar diğer çiftlik hayvanlarına nazaran kanaatkar ve kaba yemleri iyi değerlendiren ve kolay beslenen hayvanlardır. Koyunların kaba ve yüksek otlardan çok, seyrek ve ince otlardan hoşlandıklarını, bu nedenle kuzulama mevsimi ve sert kış ayları dışında koyunlara fazla yem vermeye gerek olmadığını bildirmektedir. Araştırıcı genel olarak koyunlara çok az kesif yem verildiğini ve sadece koç katım öncesi, gebelik ve laktasyon döneminde koyunlara, koç katım döneminde koçlara ve besi kuzularına kesif yem verilmesi gerektiğini bildirmiştir. Açıl ve Demirci (1976), Orta Anadolu da koyunculuk işletmelerinin ortalama koyun varlıklarını 72 baş olarak, küçük olarak sınıflandırılan işletmelerin ise ortalama 33 baş koyuna sahip olduklarını, Türkiye genelinde ise koyunculuk işletmelerinde ortalama koyun varlığının 44 baş olduğunu bildirmişlerdir. Örkiz (1978), Türkiye koyun ırkları, koyun eti üretim, tüketim ve pazarlanması konulu araştırmasında Türkiye deki koyunculuk işletmelerini sürü işletmeleri ve köylü koyun işletmeleri olarak sınıflandırmıştır. Sürü işletmelerinde tek başına bir aile veya şahsın, baş ya da daha çok koyuna sahip olduğunu ve bu işletmelerin sermayeye dayalı işletildiğini bildirmiştir. Bu işletmelerde sürüler, çobanların idaresinde bahar ve yaz aylarında yayla ve meralarda, kışın ise ağıllarda bakılmaktadır. Köy sürülerinde ise koyunların yazın köy çobanı veya çobanları tarafından evlerden toplanarak köy merasına götürülüp, akşam geri getirilmektedir. Araştırmacıya göre ülkemizdeki koyun ve keçi varlığının % ini bu tür işletmeler oluşturmaktadır. Çetinkaya ya (1982) göre Ege Bölgesi illerinde köylerin konumları dikkate alındığında dağ köylerinde hayvancılık, ailelerin birinci derecede gelir kaynağını oluşturmakta ve hayvancılık içinde de koyunculuk başta gelmektedir. Araştırıcı, Ege illerinde koyun yetiştiriciliğinin ekstansif yapıda olduğunu, sürü bileşiminin anaç koyun, toklu, damızlık kuzu ve koçlardan oluştuğunu ve sürü içindeki oranlarının ise, % anaç koyun, % toklu, % damızlık kuzu ve % 3.70 inin koç olduğunu bildirmiştir. Araştırmacı Đzmir, Aydın ve Manisa illerinde ortalama sürü büyüklüğünü Đzmir ilinde adet, Aydın ilinde adet, Manisa ilinde ise adet koyun olarak bildirmiştir. Araştırmacı damızlık seçiminde morfolojik yapı 4

14 ve dayanıklılığa bakıldığını, damızlıkta kullanma yaşının erkek ve dişi kuzular için yıl arası olduğunu, koyunların ortalama damızlıkta kullanılma sürelerinin 3.95 yıl olduğunu bildirmiştir. Koyunların beslenmelerinin meraya dayanmakta olduğunu ancak kış aylarında ek yemleme yapıldığını ifade etmiştir. Özcan (1990), yüksek kaliteli yapağı elde etmek için ağılda bağıl nem değerinin % 80 i geçmemesi gerektiğini, duvar yüksekliğinin kapalı ağıllarda m, açık ağıllarda ise m olması gerektiğini belirtmiştir. Sönmez ve ark. (1990), Batı Anadolu ve Trakya bölgelerinde köy orta malı ve kiralık mera kullanma açısından yerli ırklar ile geliştirilmiş tipleri yetiştiren koyunculuk işletmeleri arasındaki ayrımın önemli olmadığını bildirmişlerdir. Çoban sayısı bakımından yeni ırkları yetiştiren işletmeler ile yerli ırkları yetiştiren işletmeler arasında fark olmadığı, çobanın aileden olma durumu bakımından işletme tipleri arasında Aydın ili dışında önemli bir ayrım olmadığı bildirilmiştir. Araştırıcılar bölgede hane halkı sayısının 4 8 arasında, arazi varlığının da arasında, anaç koyun varlığının baş arasında olduğunu ve koyun yetiştiriciliği yanında öz tüketime yönelik olarak keçi ve inekte yetiştirildiğini, koyunların tamamına yakınının merada otlatıldığını, çobanın aileden olma yüzdesinin oldukça yüksek olduğunu, koç katımının genel olarak serbest şekilde olduğunu ve süresinin 1.5 ay ile 3 ay arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Koç altı koyun başına doğan kuzu sayısının , kısırlık oranının % , kuzu ölüm oranının % 5-20 arasında olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmacılar kuzuların sütten kesim ağırlığının 30 kg civarında, sütten kesim yaşının ay, pazarlama ağırlığının kg, pazarlama yaşının ay olduğunu belirtmişlerdir. Karaca ve ark. (1993), Doğu Anadolu Bölgesi koyunculuk işletmelerinde ortalama işletmeci yaşını olarak bulmuşlardır. Araştırmacılar Doğu Anadolu da yaptıkları çalışmada işletmelerin sahip oldukları toplam arazi büyüklüğünü ortalama da olarak bildirmişlerdir. Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), ağıl içi faydalı alan içerisinde koyun için ayrılan alanın m² arasında olması gerektiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar hayvanların genetik yapısının hayvansal üretimi % 30 oranında, çevre koşullarının ise % 70 oranında etkilediğini bildirmişlerdir. Hayvanların sağlık durumları ve verimlerinin genellikle barınak içi çevre koşulları ile sıkı bir ilişkisi olduğunu 5

15 belirtmişlerdir. Bu nedenle hayvanların genetik verim yeteneklerinden yeterince yararlanabilmek için uygun çevre koşullarında yetiştirilmeleri gerektiğini bildirmişlerdir. Akçapınar ve ark. (1998), Akkaraman kuzularının ortalama doğum ağırlığını 4.80 kg, sütten kesim ağırlığını (90 gün) kg ve 180. gün canlı ağırlığını kg olarak bildirmişlerdir. Yetiştiricilerin kuzuları sütten kestiklerinde sattıklarını da belirtmişlerdir. Direk ve ark. (2000), Konya ilindeki koyunculuk işletmelerinin yapısal özelliklerini saptamaya yönelik yaptıkları çalışmada; Konya ilinde hakim koyun ırkının Akkaraman olduğunu, bunun yanında melez tiplere de rastlandığını, damızlık seçiminde morfolojik yapıya bakıldığını, ilkine damızlıkta kullanma yaşının ay ve damızlıkta kullanma süresinin yıl olduğunu bildirmişlerdir. Đşletme sahiplerinin yaş ortalamasını 49.20, hane halkı sayısını ise 6.93 olarak tespit etmişlerdir. Đşletmelerdeki koyun ağıllarının kapalı ve yarı açık olmak üzere iki şekilde yapıldığını, küçük isletmelerdeki barınakların % ının yapı malzemesinin kerpiç, % ının taş, büyük işletmelerdeki barınakların ise % 6.67 briket, % kerpiç, % ının taş olduğunu bildirmişlerdir. Küçük işletmelerin büyük bir kısmında ot ve kesif yem depolarının bulunduğu bildirilmiştir. Dellal ve Aydın (2001), Artvin Đlinde koyun yetiştiriciliğinin bazı yapısal özelliklerini incelemişlerdir. Koyunculuk işletmelerinde yapısal özellikler olarak üretim sistemleri, barınak özellikleri, yayla ve mera kullanımı, su kaynakları, çoban kullanımı, kış bakımı ve beslemesi, sürü sağlığını koruma uygulamaları ve koç katımı, kuzulama, sağım, kuzu büyütme ve kırkım dönemine ilişkin özellikleri ve uygulamaları araştırılmıştır. Đlde koyun yetiştiriciliğinin esas olarak yaylacılık tarzında yapıldığını, yetiştirilen koyun ırklarının ise çoğunlukla Hemşin ve Akkaraman olduğunu, yaylaya farklı nedenlerle çıkmayan işletmelerin ise köy orta malı meralardan yararlandıklarını saptamışlardır. Araştırıcılar, koyun ağıllarının köy merkezi ile birlikte yoğunluklu olarak yaylada da bulunduğunu, ağıl yapımında ahşap malzemelerin kullanıldığını, bu yüzden koyun ağıllarının yetiştiricilik açısından uygun koşullar taşımadıklarını, işletmelerin su ihtiyacını kışın çeşmeden, yazın ise doğal su kaynaklarından karşıladıklarını, işletmelerin çoban ihtiyacını kendi aile bireylerinden karşıladıklarını ancak kuzu büyütme döneminde düşük oranda da olsa kiralık çoban kullanan işletmelerin var olduğunu bildirmişlerdir. Artvin ilinde koç katımının Ekim ayında başlayıp, Kasım ayı sonlarına kadar sürdüğünü, koç katımının serbest şekilde olduğunu, yetiştiricilerin kendi koçlarını kendi sürülerinden temin etme eğiliminde 6

16 olduklarını, sürülerdeki koç-koyun oranının 1/24 olduğunu, ilde kış şartlarının çok ağır geçtiğini ve kışın koyunların beslenmesinde ağırlıklı olarak kuru ot ile birlikte düşük düzeyde arpa ve fabrika yeminin de verildiğini, doğumların genel olarak Mart ayında başlayıp, Nisan ayında sona erdiğini bildirmişlerdir. Araştırmacılar işletme başına ortalama sürü büyüklüğünü Artvin merkezde baş, Şavşat, Yusufeli ve Ardanuç ilçelerinde ise ortalama baş olarak tespit etmişlerdir. Araştırmacılar Merkez, Şavşat, Yusufeli ve Ardanuç ilçelerinde ortalama koyunculuk yapılan süreyi sırasıyla yıl, yıl, yıl ve yıl olarak hesaplamışlardır. Đl genelinde ise bu sürenin ortalama yıl olduğunu bildirmişlerdir. Araştırmacılar ilde ilkine damızlıkta kullanma yaşının dişilerde 18, erkeklerde ise 17 ay olduğunu, damızlıkta kalma süresinin erkeklerde 5 yıl, dişilerde ise 6.5 yıl olduğunu bildirmişlerdir. Dellal ve ark. (2002), GAP Bölgesinde küçükbaş hayvancılığa yer veren tarım işletmelerinin % ının köylerde yerleşik tarzda yapıldığını, yaylacılık şeklindeki üretim tarzının düşük düzeyde (% 15.10) olduğunu, işletmelerin koyunculukla uğraşma sürelerinin ortalama yıl olduğunu, barınakların büyük oranda şahıs malı ve genel olarak eve bitişik veya evin altında inşa edildiğini, köydeki su kaynaklarının büyük oranda çeşme suyu olduğunu, meraların esas olarak köy orta malı ve köy merkezine yakın olduğunu bildirmişlerdir. Mera ve yaylada otlatma dışındaki yem kaynaklarının sırasıyla dane yem (% 100), saman (% 100), anız (% 80.50), fabrika yemi (% 100), ve silaj (% 0.40) olduğu çobanların genellikle aile içerisinden sağlandığı, aşım döneminin başlangıcı ve bitişinin Haziran-Temmuz, Ağustos-Eylül ve Ağustos-Ekim, Ekim Kasım ayları olduğu bildirilmiştir. Bölgede ilkine damızlıkta kullanma yaşı ve damızlıkta kalma süresi sırasıyla ay, 6.60 yıl olarak bildirilmiştir. Đşletmelerin % inde ağıllarda dezenfeksiyon yapıldığı ve tamamında koruyucu aşı yapıldığı saptanmıştır. Araştırmacılar bölgede küçükbaş hayvanlardan elde edilen ürünler içinde en büyük payı sütün aldığını ve işletmelerde elde edilen sütün pazarlama oranının % olduğunu, işletme büyüklüğü arttıkça süt üretimi ve sütün pazarlama oranının da arttığını belirtmişlerdir. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen sütün % inin peynir, % unun yoğurt, % ünün içme sütü ve % 9.87 sinin ise tereyağı olarak değerlendirilmekte olduğunu bildirmişlerdir. Yenigün ve Tüzün (2002), GAP illerinde en önemli iki ırkın, Akkaraman ve Đvesi olduğunu (% 75 ve % 25), Haziran ve Ekim aylarında yapılan serbest koç katımından sonra, Aralık-Mart aylarında kuzulamanın gerçekleştiğini, kuzuların ay süt emdikten sonra sütten kesilerek meraya dayalı büyütmeye tabi tutulduğunu ve 7

17 mera dönüşü kuzuların ya besicilere satıldığını ya da kışlatılarak ertesi bahar meralanmasından sonra satıldığını bildirmişlerdir. Aktürk ve ark. (2005), Çanakkale Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliğine üye olan süt keçiciliği işletmelerinde süt maliyetinin belirlenmesine yönelik yapmış oldukları çalışmada, birliğe üye olan işletmelerin ortalama hayvan sayılarının adet olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar yetiştiricilerin ortalama arazi varlığının dekar olduğunu belirtmişlerdir. Keçilerin ekonomik ömrünün 6.87 yıl, oğlaklama oranının % 138 olduğunu tespit etmişlerdir. Bostancı (2006), Kırıkkale ilinde yaptığı araştırmada Delice ve Balışeyh ilçelerindeki koyun barınaklarında çatı malzemesi olarak büyük oranda kiremit kullanıldığını (% ve % 70.00), toprak çatı malzemesinin en yoğun olarak Keskin (% 73.33), tahta çatı malzemesinin ise Delice (% 3.33) ilçesinde kullanıldığını bildirmiştir. Suluk materyali olarak ise metal, tahta, plastik ve beton malzemeler kullanıldığını, işletmeler genelinde metal, tahta, plastik ve beton suluk kullanma oranlarının sırasıyla % 4.44, % 35.56, % ve % 3.33 olduğunu ve en yaygın olarak kullanılan suluk materyalinin plastik olduğunu bildirmiştir. Araştırmacı plastik suluk olarak daha çok leğen, yarıya ayrılmış plastik bidonlar ve plastik varillerin kullanıldığını belirtmiştir. Çalışmada koyunculuk işletmelerinin ortalama sığır sayısı 7.30 baş olarak bildirilmiştir. Delice, Keskin ve Balışeyh ilçelerinde işletmelerin tamamında sağımın aile üyeleri tarafından yapıldığı, sağımı yapanların % unun kadın, % inin ise hem kadın hem çocuklar olmak üzere aile üyeleri olduğu belirtilmiştir. Ortalama işletmeci yaşı olarak bildirilmiştir. Kırıkkale ilinde koyunculuk işletmelerinin % ünün kar olmaması durumunda kışın meradan yararlandıklarını, bu durumun da mera alanlarının köylere yakın olması ile açıklanabileceğini bildirmiştir. Araştırmacı meradan yararlanmayan işletmelerin oranının % 5.56 olduğunu, bu durumun ise esas olarak kar durumu, işletmelerin bulundukları yerlerde meraların köye uzaklığı, işletmelerin yeterli iş gücüne sahip olmamaları, meraların yetersiz veya hiç olmaması gibi faktörlere bağlı olabileceğini belirtmiştir. Đlde koç katım zamanının Haziran Ekim ayları arasında değiştiği, koç katımı bitiş zamanının da Eylül-Aralık ayları arasında değiştiğini bildirmiştir. Buna karşın ilçeler genelinde koç katımı bitiş tarihinin yoğunluklu olarak Ekim ayı (% 65.17) olduğunu, ilçeler genelinde koç katımını Eylül, Kasım ve Aralık ayında bitiren 8

18 işletmelerin oranlarının sırasıyla % 10.11, % ve % 1.12 olduğunu bildirmiştir. Araştırmacı doğumdan 19 gün sonra kuzulara yem verildiğini bildirmiştir. Günal (2006), Tekirdağ ilinde yaptığı araştırmada ağılların duvar kalınlıklarının 18 ile 50 cm arasında değiştiğini ve ağılların % sinde ise duvar kalınlığının 18 cm ile 25 cm arasında olduğunu belirtmiştir. Duvar yapı malzemesi olarak araştırma ağıllarının % 50 sinin tuğla, % 39 unun briket, % 5.5 inin taş ve % 5.5 inin de aynı ağılda kerpiç ve tuğlayı ortak kullandıklarını bildirmiştir. Araştırmacı kolay temin edilmesi ve yapılması nedeniyle ağılların % 89 unda yapı malzemesi olarak tuğla ve briket kullanıldığını belirtmiştir. Đncelenen ağılların % 56 sında duvarların iç ve dış yüzeylerinin sıvasız, % 33 ünde duvarın dış kısmının sıvalı, içi sıvasız, % 5.5 inde de içerisi sıvalı, dışarısının sıvasız olduğunu bildirmiştir. Araştırmacı bu çalışmada ağılların önemli bir bölümünde ağıl içinde sabit yemlikler ve kesif yemlemede kullanılan seyyar yemlikler kullanıldığını, seyyar yemliklerin uzunluğunun cm, genişliğinin cm ve derinliğinin cm arasında değiştiğini bildirmiştir. Araştırmacı duvara sabitlenmiş tek taraflı yemliklerin % sinde hayvanlar için yeterli yemlik uzunluğunun ayrılmadığını gözlemiştir. Seyyar yemliklerin genişliklerinin de araştırma ağıllarının % ında uygun genişlikte olmadığını bildirmiştir. Az hayvana sahip ağıllarda ise yemlemenin % oranında zeminde yapıldığını tespit etmiştir. Bu durumun, yemlemenin sağlıklı yapılmasını engellediğini belirtmiştir. Dayan (2007), Norduz Koyunu yetiştiriciliği hakkında yaptığı çalışmada, Norduz Bölgesinde kış mevsiminin uzun sürmesinden dolayı Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında olmak üzere 3-4 ay boyunca hayvanların ağıllarda yemlendiğini, yem olarak ta genellikle yaz döneminde hazırlanan otların (yonca, çayır otu, buğday sapı veya arpa samanı) ve çok az miktarda da kesif yem verildiğini bildirmiştir. Araştırmacı Norduz Koyunu üzerine yaptığı çalışmada kuzulara ait doğum ağırlığını en az 2 kg, en çok 5 kg ve ortalama 2.70 kg olarak bildirmiştir. Kuzuların sütten kesim ağırlığını ise en az 12 kg, en çok 27 kg ve ortalama kg olarak bildirmişlerdir. Araştırmacı işletmelerde kısırlık oranını % 7.61, yavru atma oranını, % 7.65, koçaltı koyun başına düşen kuzu sayısını 0.62, dişi kuzuların ilk damızlıkta kullanma yaşını 13 ay, erkek kuzuların ise ilk damızlıkta kullanma yaşını 19 ay ve ilk hafta ölen kuzuların oranını % 4.71 olarak bildirmiştir. Bilginturan (2008), Burdur ilinde yaptığı çalışmada, Koyunculuk işletmecilerinin % i bir ilaç kullanacağı zaman bir serbest veteriner hekimden, 9

19 % u Tarım Đl veya Đlçe Müdürlüklerinden, % 1.00 inin köydeki başka işletme sahiplerinden bilgi aldığını belirlemiştir. Keçicilik işletmelerinin % sinin veteriner hekimlerden, % inin Tarım Đl veya Đlçe Müdürlüklerinden, % 2.50 sinin ise köydeki diğer işletme sahiplerinden bilgi aldığını bildirmiştir. Burdur ilinde koyunculuk işletmelerinin % inde zeminin toprak, % 6.20 sinde beton ve % 1.00 inde ise çeşitli kaplama materyali olduğunu bildirmiştir. Keçicilik işletmelerinde ise taban materyalinin % oranında toprak, % 7.50 oranında beton ve % 2.50 oranında kaplama olduğunu belirtmiştir. Araştırmacı koyunculuk işletmelerinde, kısırlık oranını % 7.72, kuzu ölüm oranını % 7.57 olarak bildirmiştir. Keçicilik işletmelerinde aynı oranları sırası ile % ve % olarak bildirmiştir. Dönmez (2008), Bursa ilinde yaptığı çalışmada işletmelerin % sinin aileden, yaklaşık % unun ise geçici çoban kullandıklarını (ortak çoban kullanımı, mevsimlik çoban kullanımı v.b.) bildirmiştir. Özkan (2008), Viranşehir ilçesinde yaptığı çalışmada Akkaraman kuzularının 90 günlük canlı ağırlık ortalamalarını kg, 0-90 gün arası günlük ortalama canlı ağırlık artışını gram olarak bildirmiştir. Sütten kesim ağırlığı ve günlük canlı ağırlık artışının cinsiyete göre değiştiğini de belirtmiştir. Araştırmacı Akkaraman ırkında canlı ağırlığı koyunlarda kg, koçlarda ise kg olarak bildirmiştir. Canlı ağırlığın mera durumu ve yaşa göre değişim gösterdiğini de belirtmiştir. Đlçede kırkımın Nisan ayının sonlarına doğru başlayıp, öncelikle koçlar, toklular ve kısır koyunların daha sonra doğuran koyunların kırkıldığını bildirmiştir. 10

20 3. MATERYAL ve METOD Araştırmanın materyalini Sivas ili Merkez ve 14 ilçede mevcut koyunculuk işletmelerini temsilen örnekleme yöntemiyle belirlenen, Sivas Damızlık Koyun - Keçi Yetiştiricileri Birliği ne üye 330 adet koyunculuk işletmesinden anket yoluyla derlenen orijinal veriler oluşturmuştur. Anketler araştırmacı tarafından işletmeler dolaşılarak karşılıklı görüşmeler ve gözlem sonucunda doldurulmuş olup, anket çalışması 2009 yılı Nisan-Ekim döneminde yapılmıştır. Araştırmada kullanılan anket formu Ek- 1 de verilmiştir. Bu formda geçen maliyet hesabı ve alet ekipman varlıkları ile ilgili bilgilerde yeterli veri elde edilemediği için söz konusu hesaplamalar değerlendirilmeye alınmamıştır. Sivas ili koyun varlığının 2009 yılı itibariyle ilçeler ve alt bölgelere dağılımları ile alt bölgelerde anket uygulanan işletme sayıları çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Sivas ili koyun varlığının ilçeler ve alt bölgelere dağılımları ile alt bölgelerde anket uygulanan işletme sayıları Sivas Đli Đlçeleri Alt Bölge Toplam Koyun Sayısı Anket Uygulanan Đşletme Sayıları Şarkışla Kangal Altınyayla Ulaş Toplam Hafik Đmranlı Merkez Yıldızeli Zara Toplam Divriği Gemerek Gürün Toplam Koyulhisar Suşehri Akıncılar Genel Toplam Anket uygulanacak işletmeler için alt sınırı oluşturan hayvan mevcudu 20 baş koyun olarak belirlenmiş olup, daha az hayvana sahip işletmeler anket kapsamına 11

21 alınmamıştır. Nitekim Açıl ve Demirci (1976) Orta Anadolu da koyunculuk işletmelerinin ortalama koyun varlıklarını 72 baş olarak, küçük olarak sınıflandırılan işletmelerin ise ortalama 33 baş koyuna sahip olduklarını, Türkiye genelinde ise koyunculuk işletmelerinde ortalama koyun varlığının 44 baş olduğunu bildirmişlerdir. Anket yapılacak işletmelerin seçiminde Basit Tesadüfi Örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Anketin değerlendirilmesinde işletme ile ilgili bilgiler, barınak ile ilgili bilgiler, yemleme ile ilgili bilgiler, sağım, süt işleme ve pazarlama ile ilgili bilgiler, yetiştirme ile ilgili bilgiler, bitkisel üretim ile ilgili bilgiler ve hayvan sağlığı ile ilgili bilgiler vs. gibi özelliklere varyans analizi uygulanmıştır. Evet-hayır veya birkaç seçenekli cevabı olan, kesikli varyasyon gösteren özelliklere ise khi kare testi uygulanmıştır (Düzgüneş ve ark. 1983). Verilerin değerlendirilmesinde SPSS, MĐNĐTAB ve MSTAT C istatistik paket programlarından yararlanılmıştır. 12

22 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA Araştırmada elde edilen verilerin değerlendirilmesinde, kullanılan anketteki başlıklara uygun olarak, işletme ve barınak, alet-ekipman, yemleme, sağım ve sütün değerlendirilmesi, yetiştirme işleri, bitkisel üretim ve hayvan sağlığı ile ilgili olmak üzere toplam yedi alt başlık altında araştırmada elde edilen bulgular bu bölümde sırasıyla tartışılmıştır Đşletme ve Đşletmeci ile Đlgili Genel Bilgiler Araştırmaya konu olan işletmelerde işletmecinin yaşı ve işletmelerin arazi varlıklarına ilişkin değerler Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Đncelenen işletmelerde işletme sahibinin toplam ve sulanabilir arazi varlığı yaşı, işletmenin Alt bölge Đlçe Şarkışla Kangal Altınyayla Ulaş Hafik Đmranlı Merkez Yıldızeli Zara Divriği - Gemerek Gürün Koyulhisar Suşehri Akıncılar - Yaş X ± S x Arazi Varlığı/da X ± S x Sulanabilir Arazi Varlığı/da X ± S x 50.00±1.25 ab ±16.70 a 28.25± ±0.98 a ±7.96 b 25.65± ±1.88 b ±17.30 ab 18.57± ±3.11 ab 82.00±23.10 b 25.00±14 X ± S x 51.49± ± ±1.82 Genel a, b; Alt bölgelerde yaşlar (p<0.05) ve arazi varlıkları (p<0.01) arasında gözlenen farklılıklar istatistiksel olarak önemlidir. Alt bölgelerde anket uygulanan işletmelerde, ortalama işletmeci yaşının olduğu ve bu değerin ile arasında değiştiği görülmüştür (Çizelge 4.1). Đşletmeci yaşları bakımından alt bölgeler arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (p<0.05). Karaca ve ark. (1993), Doğu Anadolu Bölgesi koyunculuk işletmelerinde ortalama işletmeci yaşını bulmuşlardır. Yapılan bu 13

23 çalışmaya göre Sivas ilinde de yetiştirici yaşının Doğu Anadolu Bölgesi ne benzediği görülmektedir. Bostancı (2006), Kırıkkale ilinde yaptığı çalışmada işletmeci yaşını ortalama olarak bildirmiştir. Kırıkkale ilinde işletmeci yaşının, Sivas ilinden daha genç olduğu görülmektedir. Bunun sebebinin; Sivas ilindeki genç nüfusun ilde veya başka il ve ilçelerde çalışmalarının olduğu düşünülmektedir Alt bölgelerde anket uygulanan işletmelerin ortalama arazi varlıkları da olup, da ile da arasında değişmektedir. Arazi varlığı bakımından alt bölgelerdeki işlemeler arasında gözlenen farklılıklar istatistik olarak önemlidir (p<0.01). Đşletme sahipleri kendi arazilerini ve kiraladıkları arazileri işleyerek tarımsal faaliyette bulunmaktadırlar. Đlde çok çeşitli tarımsal ürünler yetiştirilmektedir. Karaca ve ark. (1993), Doğu Anadolu Bölgesinde yaptıkları çalışmada işletmelerin sahip oldukları toplam arazi büyüklüğünü ortalama da olarak bildirmişlerdir. Sivas ilinde de yetiştiricilerin sahip oldukları ortalama arazi varlığı 2. ve 4. alt bölgelerde Doğu Anadolu Bölgesindeki koyunculuk işletmelerinin ortalama arazi varlığına yakın bulunmuştur. Bunun muhtemel sebebi bu bölgelerin topografik olarak Doğu Anadolu Bölgesine daha çok benzer olmasıdır. Aktürk ve ark. (2005), Çanakkale Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliğine üye olan süt keçiciliği işletmelerinde süt maliyetinin belirlenmesine yönelik yapmış oldukları çalışmada, birliğe üye olan işletmelerin ortalama arazi varlığının dekar olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan çalışmada Sivas Đli koyunculuk işletmelerinin sahip oldukları ortalama arazi varlıklarının, Çanakkale Đli süt keçiciliği işletmelerinin ortalama arazi varlıklarından az olduğu görülmüştür. Araştırmaya konu olan işletmelerde alt bölgelere göre ortalama koyun sayıları ve koyun ırklarının dağılımları çizelge 4.2. de verilmiştir. 14

24 Çizelge 4.2. Đncelenen işletmeler, ortalama koyun sayıları ve koyunların ırkları Alt Bölge Koyun Sayısı (adet) Đşletme Sayısı (n) % X ± S x Irk (%) Koyun Đşletme sayısı sayısı Akkaraman (adet) (n) Diğer ±12.20 b > ±8.88 bc > ±16.50 a > ±11.00 c > Genel X ± S x ± a, b, c; Aynı sütunda farklı harf taşıyan ortalamalar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemlidir (p<0.01). Çizelge 4.2. de görüldüğü gibi işletme başına koyun sayısı alt bölgelerde anket uygulanan işletmelerde ortalama adet olarak bulunmuştur. En az koyuna sahip işletmeler baş ile 4. alt bölgede bulunurken, en fazla koyuna sahip işletmeler baş ile 3. Alt bölgede bulunmaktadır. Koyun sayısı bakımından alt bölgeler arasındaki farklılık istatistik olarak önemlidir (p<0.01). Açıl (1976) Orta Anadolu da koyunculuk işletmelerinde bir işletmenin sahip olduğu ortalama koyun sayısını yaklaşık 72 baş olarak bildirmiştir. Türkiye genelinde ise bu sayı 44 baştır. Çetinkaya (1982) Đzmir, Aydın ve Manisa illerinde yaptığı çalışmada ortalama sürü büyüklüğünü Đzmir ilinde koyun, Aydın ilinde koyun, Manisa ilinde ise koyun olarak bildirmiştir. Aydın ve Dellal (2001) Artvin Đlinin koyun Yetiştiriciliğinin Yapısal Özellikleri hakkında yaptıkları araştırmada işletme başına ortalama sürü büyüklüğünü merkezde baş, Şavşat ilçesinde baş, Yusufeli ilçesinde baş ve Ardanuç ilçesinde baş olarak tespit etmişlerdir. Yapılan çalışmada Sivas ilinde 15

25 işletme başına ortalama koyun sayısının Artvin iline benzemekte olduğu ancak Orta Anadolu ve Ege illerinden ise fazla olduğu görülmektedir. Đşletmelerdeki koyunların 1. alt bölgede tamamı Akkaraman, 2. alt bölgede % sı Akkaraman ve % 3.64 ü diğer, 3. alt bölgede % si Akkaraman ve % 5.33 ü diğer, 4. alt bölgede % si Akkaraman, % i diğer ırklardan oluşmaktadır. Melez koyun tiplerine daha çok Karadeniz bölgesine sınırı olan Koyulhisar, Suşehri ve Akıncılar ilçelerinde rastlanmaktadır. Bu ilçelerde daha çok Karayaka, Herik ve bunların melezi hayvanlar yetiştirilmektedir. Đşletme sahiplerinin büyük çoğunluğu yetiştirdiği koyun ırkından memnundur. Đlk üç alt bölgenin şartlarına en uygun ırkın Akkaraman olduğu, 4. Alt bölgenin koşullarına ise Karayaka, Herik ve bunların melezlerinin daha uygun olduğu ifade edilmiştir. Koyunculuk yanında sığırcılıkla da uğraşan işletmelerin sığır sayıları çizelge 4.3 te, koyunculuk dışında başka işlerle uğraşma oranları ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığının desteklemelerinden yararlanma durumları ise çizelge 4.4 te verilmiştir. Çizelge 4.3. Sığır bulunduran işletmeler ve sığır sayıları Alt Bölge Genel Sığır sayısı (adet) Đşletme sayısı (n) > > > > % Sığır Bulunduran Đşletme % Sığır Sayısı (adet) X ± S x ± ± ± ±0.92 X ± S x ±1.83 Alt bölgelerde anket uygulanan koyunculuk işletmelerinden % sinde koyun yanında sığır da bulunmaktadır (Çizelge 4.3). Sığır bulunduran işletmelerde ortalama sığır sayısı baş olarak belirlenmiştir. Bu sayı 6.86 ile baş 16

26 arasında değişim göstermektedir. Yamaç-ova ve ova köylerindeki işletmelerin sığır sayıları daha fazladır. Bostancı (2006) Kırıkkale Đlinde yaptığı çalışmada koyunculuk işletmelerinin ortalama sığır sayısını 7.30 baş olarak bildirmiştir. Ortalama sığır sayısı Sivas ilinde daha yüksektir. Bunun sebebi Sivas ta mera alanlarının daha geniş olması ve son yıllarda koyunculuk işletmelerinin büyükbaş hayvancılığa doğru yönelme eğiliminden kaynaklanmaktadır. Çizelge 4.4. Koyunculuk dışında başka işle uğraşma oranı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı desteklerinden yararlanma durumları Alt Bölge Tarımın Diğer MGD den Destek Çeşidi Başka Đşle Kollarıyla Yararlanma % n % n % n % Destek Çeşitleri: Süt Desteği, Yem Bitkileri Desteği, Suni Tohumlama Desteği, Damızlık Koyun Desteği, Mazot ve Kimyevi Gübre Desteği (MGD) Çizelge 4.4 te görüldüğü gibi araştırma bölgelerinde işletmelerin ortalama % sı koyunculuk yanında başka işlerle de uğraşmaktadırlar. Koyunculuk dışında yapılan işlerden tarımın diğer kollarıyla uğraşmanın payı ortalama % olarak bildirilmiştir. Koyunculuk işletmeleri destek çeşidi olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın Süt Desteği, Yem Bitkileri Desteği, Suni Tohumlama Desteği, Damızlık Koyun Desteği, Mazot ve Kimyevi Gübre Desteği (MGD) vs. gibi desteklerinin en az biri veya birkaçından yararlanmaktadırlar. Bu desteklemeler içinde MGD den yararlanmanın oranı ise alt bölgelerde ortalama % olarak bildirilmiştir. MGD den yararlanma durumunun 4. alt bölgede % olarak çıkmasının sebebi bu alt bölgede anket uygulanan işletme sahiplerinden bu hususta fazla bilgi sahibi olmamalarıdır. Alt bölgelerde işletmeler son yıllarda birlik ve kooperatiflere üye olarak damızlık koyun başına destekten de yararlanmaya başladıklarını belirtmişlerdir. 17

27 Đşletme sahiplerinin eğitim düzeyleri ve koyunculuk yapılan süreye ilişkin değerler çizelge 4.5 te verilmiştir. Çizelge 4.5. Đşletme sahiplerinin eğitim düzeyleri ve koyunculuk yapılan süre Eğitim Düzeyi Alt bölge Alt bölge Koyunculuk Yapılan Süre (yıl) % n % n % n % n % Okuryazar değil Okuryazar Đlkokul O.okul Lise Baba mesleği Ünv Toplam Çizelge 4.5 te görüldüğü gibi işletmelerin % 50 den fazlası koyunculuğu baba mesleği olarak yapmaktadır. Koyunculuk en az 2. alt bölgede (% 51.28), en fazla da 3. alt bölgede (% 85.53) baba mesleği olarak yapılmaktadır. Yaşları genç olan işletmecilerden bazıları da koyunculuğu baba mesleği olarak yaptıklarını belirtmişlerdir. Đşletmelerin ortalama % i koyunculuğu yıldır yaptıklarını belirtmişlerdir. Dellal vd. (2002) GAP Bölgesinde işletmelerin koyunculukla uğraşma sürelerini ortalama yıl olarak bildirmişlerdir. Sivas ilinde de koyunculuk yapılan süre, ortalama işletmeci yaşı dikkate alındığında buna yakındır. Đşletme sahipleri ortalama % oranında okuma-yazma bilmektedirler. Şehir merkezlerine yakın olan köylerde okuma yazma oranı daha yüksektir. Alt bölgelerde işletme sahipleri çocuklarının eğitimlerine önem verdiklerini belirtmişlerdir. Đşletmelerde çalışanlar ve sayıları çizelge 4.6 da, üretime çocukların ve kadınların etkisi ile işletmecinin sosyal güvence ve yetiştirici örgütlerine üyelik durumları çizelge 4.7 de verilmiştir. 18

28 Çizelge 4.6. Đşletmelerde çalışanlar ve sayıları Alt Đşletmelerde Çalışan Kişi Sayısı Bölge Đşletmede Çalışanlar n % Adet n % Aile Aile+işçi (çoban) Đşçi > Aile Aile+işçi (çoban) Đşçi - - > Aile Aile+işçi (çoban) Đşçi > Aile Aile+işçi (çoban) Đşçi - - > Çizelge 4.6 da belirtildiği gibi işletmelerin % 50 den fazlasında çobanla çalışılmaktadır. Çobandan kasıt ya kiralık olarak tutulan çobanlar, ya da işletme sahiplerinin sürülerini birleştirerek sıra ile çobanlık yapmalarıdır. Çobanla çalışma oranı 1. alt bölgede % 54.64, 2. alt bölgede % 60.18, 3. alt bölgede % ve 4. alt bölgede % olarak bulunmuştur. Đşletmelerin ortalama % inde 3-4 kişi ile çalışılmaktadır. Sönmez ve ark. (1990), Batı Anadolu ve Trakya bölgelerinde koyunculuk işletmelerinin hane halkı sayısının 4 8 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çizelge 4.7. Üretime çocuk ve kadınların etkisi, işletmecinin sosyal güvence durumu ve yetiştirici örgütlerine üyelik Özellikler 1. alt bölge 2. alt bölge 3. alt bölge 4. alt bölge (%) Var Yok Var Yok Var Yok Var Yok Üretime Çocukların Etkisi Üretime Kadınların Etkisi Đşletmecinin Sosyal Güvencesi Birlik Veya Kooperatife Üyelik

29 Çizelge 4.7 de görüldüğü gibi işletmelerde bütün aile bireyleri koyunların bakımı, beslenmesi ve meraya çıkarılması gibi işleri ortaklaşa yapmaktadırlar. Đşletmelerde üretime çocukların etkisi 1. alt bölgede % 63.26, 2. alt bölgede % 57.14, 3. alt bölgede % ve 4. alt bölgede % dir. Çocuklar okullara gitmektedir. Boş vakitlerinde ise mevcut işlere yardımcı olmaktadırlar. Üretime kadınların etkisi işletmelerin tamamında % 90 ın üzerindedir. Bostancı (2006) Kırıkkale ilinde yaptığı çalışmada Delice, Keskin, Balışeyh ilçelerinde işletmelerin tamamında sağımın aile üyeleri tarafından yapıldığını belirtmiş ve sağımı yapanların % unun kadın, % inin ise hem kadın hem çocuklar olmak üzere aile üyeleri olduğunu bildirmiştir. Sivas ilinde de durum buna yakın olarak bulunmuştur. Alt bölgelerde işletme sahiplerinin ortalama % sinin sosyal güvenceleri vardır. Đşletme sahiplerinin yaş ortalaması olduğu için bu kesim herhangi bir sosyal güvenlik kurumundan emeklidir. Daha genç işletme sahipleri ise herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna üyedirler ve prim ödemektedirler. Özellikle son dönemlerde işletmeler ortalama % oranında birlik veya kooperatiflere üye olmuşlardır. Ülke genelinde örgütlü yetiştiricilik desteklendiği için bu işletmeler Tarım ve Köyişleri Bakanlığının mevcut desteklemelerinden faydalanmaktadırlar. Đlde Damızlık Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği aktif olup, üyelerin hayvanlarını kayıt altına almakta ve destekleme işlerini üyeler adına takip etmektedir. Đşletmeler alt bölgelerde kendilerine en yakın bilgi kaynaklarından teknik bilgi almaktadırlar. Bu kaynaklar Tarım Đl-Đlçe Müdürlükleri, aile büyükleri, özel sektör, koyunculuk yapan diğer işletmeler, üniversiteler ve basın (tv-gazete-radyo) olarak sayılabilir. Đşletmelerin bu kaynakların kaç tanesinden yararlandıkları ve özellikle Tarım Đl-Đlçe Müdürlüklerinden teknik bilgi alma durumları çizelge 4.8 de verilmiştir. 20

30 Alt Bölge Çizelge 4.8. Teknik bilgi alma durumu ve teknik bilgi kaynakları Teknik Bilgi Alma Teknik Bilgi Kaynakları Tarım Đl-Đlçe Müd.den Teknik Bilgi Alma % n % n % n % n % n % Çizelge 4.8 de görüldüğü gibi yetiştiriciler ortalama % oranında (Đl-Đlçe Tarım Müdürlükleri, aile büyükleri, özel sektör, koyunculuk yapan diğer işletmeler, üniversiteler ve basın (tv-gazete-radyo)) gibi teknik bilgi kaynaklarını kullanmaktadırlar. Bunun içinde de ortalama % oranında Tarım Đl-Đlçe Müdürlüklerinden teknik bilgi almaktadırlar. Yetiştiriciler Tarım Đl-Đlçe Müdürlüklerini kendilerine daha yakın bulduklarını belirtmişlerdir. Bu yüzden teknik bilgi almada bu kurumların payı ayrı olarak değerlendirilmiştir. Sivas ilinde yayın yapan, Tarım Đl Müdürlüğü tarafından yayın akışı belirlenen Radyo Tarım yetiştiricilere teknik açıdan bilgiler sunmaktadır. Ayrıca yerel televizyonlarda haftada 2 saat Tarım Saati adlı program düzenlenmektedir. Yetiştiricilerin teknik personele her zaman ulaşmasını sağlayacak Alo Tarım Hattı da mevcuttur. Yani yetiştiriciler Sivas ilinde teknik bilgiye kolayca ulaşabilecek durumdadırlar. Bilginturan (2008) Burdur ilinde yaptığı çalışmada Koyunculuk işletmecilerinin % i bir ilaç kullanacağı zaman bir serbest veteriner hekimden, % u Tarım Đl veya Đlçe Müdürlüklerinden, % 1.00 inin köydeki başka işletme sahiplerinden bilgi aldığını belirlemiştir. Keçicilik işletmelerinin % sinin veteriner hekimlerden, % inin Tarım Đl veya Đlçe Müdürlüklerinden, % 2.50 sinin ise köydeki diğer işletme sahiplerinden bilgi aldığını bildirmiştir. Sivas ilinde de teknik bilgi kullanımının Burdur iline yakın olduğu görülmektedir. Đşletmelerin doğan kuzularının cinsiyete göre dağılımı ve kuzu sayılarının bölge ortalamaları çizelge 4.9 da verilmiştir. 21