ÖTEKİLEŞTİR-ME. Nefret Suçlarının Önlenmesi için Çocuklara ve Gençlere Yönelik İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı. Hazırlayan: Hakan Ataman.

Transkript

1 1 ÖTEKİLEŞTİR-ME Nefret Suçlarının Önlenmesi için Çocuklara ve Gençlere Yönelik İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı Hazırlayan: Hakan Ataman 2012 Ankara Özgürlüğünden Yoksun Gençlerle Dayanışma Derneği Bu kitap parayla satılamaz. Çocuk haklarına ilişkin çalışmalarda kar amacı gütmeyen bir amaç için kullanılabilir. Bu belge Avrupa Birliği nin mali katkısı ile hazırlanmıştır. Bu belgenin içeriğinden sadece Öz-Ge Der ve İHGD sorumludur ve bu içerik herhangi bir şekilde Avrupa Birliği nin görüş veya tutumunu yansıtmaz.

2 2

3 3 İÇİNDEKİLER Sunuş 5 Giriş. 6 Nefret Suçlarının Önlenmesinde Öğretmenlerin ve Uygulayıcıların Rolü Hakkında... 6 Bebekten Katil Yaratan Karanlık! Türkiye'de Nefret Suçları. 15 Öğretmenler ve Kolaylaştırıcılar için Temel Bilgiler.. 23 İnsan Hakları Eğitimi Nedir?.. 23 İnsan Hakları Eğitiminin Hedefleri Nelerdir? 25 İnsan Hakları Eğitiminde Kullanılacak Bazı Yöntem ve Teknikler.. 28 Egzersizler 35 Çocuklar için Egzersizler 35 Gençler için Egzersizler. 107

4 4

5 5 SUNUŞ Elinizdeki kitapçık, Özgürlüğünden Yoksun Gençlerle Dayanışma Derneği'nin Ağustos 2011 Nisan 2012 tarihleri arasında yürüttüğü "Ötekileştir me Projesi" kapsamında hazırlanmıştır. Çocukların suça itilmesi ile mücadele eden Öz Ge Der, Türkiye'de son dönemde işlenen nefret suçlarında çocuk ve gençlerin fail olarak yer almalarından ve aynı zamanda da bu suçların mağdurları olmalarından duyduğu kaygıdan hareketle bu çalışmayı gerçekleştirmiştir. İnsan Hakları Gündemi Derneği ortaklığında ve büyük oranda Merkezi Finans ve İhale Birimi finansmanıyla yürütülen proje, Ankara, İzmir, Malatya, Adana, Samsun illerinde gerçekleştirilmiştir. Bu illerde çocuklarla çalışan uygulayıcılarla (öğretmen, avukat, sivil toplum örgütü temsilcileri vb) nefret suçlarını ve ayrımcılığı çocuk hakları açısından tartışmaya çalıştık. Proje, çocuk hakları alanında çalışan sivil toplum örgütleri içerisinde nefret suçlarının tartışılmasına zemin yaratma amacı taşımaktadır. Ayrıca hak temelli çalışan örgütler, özellikle de son dönemde nefret suçları üzerine çalışan örgütlerin tartışmalarına çocuk hakları perpespektifini yerleştirmelerine ve bu boyutu bir ayrıntı olarak değil, ama bir ana eksen olarak tartışmaya eklemelerine katkı vermeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmanın; hoşgörüsüzlük, ötekileştirme, ayrımcılık ve nefret suçlarıyla ilgili olarak kamuoyunda, sivil toplumda ve çocuk/gençler arasında farkındalığın artması ile çocuk ve gençlerin nefret suçlarında fail ve mağdur olarak hedef haline gelmelerinin önlenmesine katkı sağlamasını temenni ederiz. Öz Ge Der

6 6 GİRİŞ: Nefret Suçlarının Önlenmesinde Öğretmenlerin ve Uygulayıcıların Rolü Hakkında Nefret suçlarının önlenmesi için öğrencilerde farkındalık yaratmaya yönelik, öğretmenler başta olmak üzere, sahada çalışan uygulayıcıların kullanabileceği bir insan hakları kitapçığını kaleme almam istendiğinde, konuya Nefret Suçlarının Önlenmesinde Uygulayıcıların Rolü başlığıyla girmenin faydalı olacağını düşündüm. Bu vesileyle uzun yıllardır insan hakları alanında mücadele veren bir aktivist ve aynı zamanda bir felsefe grubu öğretmeni olarak, nefret suçlarına yol açan nedenler hakkındaki bazı olgusal tespitleri, siz değerli arkadaşlarımla paylaşarak söze başlamak istiyorum. İlk olarak paylaşmak istediğim tespit, günümüzde ırkçılık örneğinde olduğu gibi, nefret suçlarının temelinde yatan bazı temel sorunların oldukça sinsileşmiş bir şekilde kendisini göstermekte olduğudur. Avrupa Konseyi nin Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu nun eski başkanı Michael Head kendisiyle yapılan bir röportajda şunları söylemektedir: Soru: ECRI nin on yılı aşkın faaliyetleri sırasında elde edilen bulgulardan biri de ırkçılığın mutasyon kapasitesine sahip bir fenomen olması, sürekli bir şekilde günün modasına kendisini adapte edebiliyor. Son olarak aldığı biçim nedir? M. Head: Irkçılık bağlamına göre değişen bir şeytandır. Bu özellikle anti Semitizm alanında çok açıktır, eski nefretler devam ederken ifadesini yeni şekillere adapte etmiştir. Irkçılığın ilgi alanında, bugün farklı renklere yapılan vurgu daha az mevcutken, eşit şekilde tehlikeli olan dinsel ya da kültürel özgüllükler temelinde çok sayıda yeni habis görüş ifade bulmaktadır. Hatta ırkçılık son olarak daha geniş bir kabul görme çabası içinde söylemlerini rasyonalize etmeye çalışmaktadır. Onlar uzunca bir süredir siyah bir insan beyaz bir insana göre daha aşağıdadır dememekte, ancak daha çok Afrikalılar falanca faaliyette ya da filanca alanda çok iyiler ya da çok kötüler demektedirler. Çoğunluğa ya da belli

7 gruplara ait olmayanların, farklının, ötekinin nefreti ya da korkunun ifadesi adıyla, anafikir olduğu gibi devam etmektedir 1. Michael Head in tespitini, Türkiye koşullarına uyarlamakta çok fazla bir zorluk çekmeyeceğimizi düşünüyorum. Head in röportajında verdiği Afrikalı örneğini Türkiye deki farklı etnik kökenlere, din ve inançlara mensup kişiler için pekâlâ uyarlamak mümkündür. Örneğin, Korkak Yahudi, Ermeni dölü vb. gibi açıkça ırkçı olan söylemlerin yanı sıra, ama ve fakat lı çok sayıda gizli ırkçılıkla karşılaşmak mümkündür. Örneğin Romanlar çok iyi müzik yapar ama.., Kürtler çok dürüsttürler ama.., Yahudiler çok zekidir ama. gibi cümleler tam da Head in Afrikalı örneğiyle bire bir örtüşmektedir. İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) bünyesinde, Eser Köker ve Ülkü Doğanay tarafından yazılı basında ırkçı ayrımcı söylemleri inceleyen, ırkçı değilim ama 2 oldukça değerli bir çalışma ve bizlere bu konuda oldukça somut veriler sunmaktadır. Yazarlar İmece gazetesinden verdikleri bir örnekten hareketle şu yorumu yapmışlardır: ( ) Kuvvayı Milliye Derneği Mersin Temsilciliği çalışmalarını köylerde yoğunlaştıracak üst başlığının altında, dernek yöneticisinin yaptığı açıklamadan alınan ayrımcılık yapmıyoruz ama sözleri başlığa taşınmıştır. Bu başlık, van Dijk ın günümüzde ırkçı değilim ama ifadelerinin ardına gizlenen ırkçı ayrımcı söylemlerin meşrulaşmayaygınlaşma biçimine dair saptamalarını örneklemesi açısından da çarpıcıdır Interview with Michael Head, Chair of the Council of Europe s European Commission against Racism and Intolerance, ( ), Council of Europe, e web sitesinde mevcuttur. Son erişim Eser Köker, Ülkü Doğanay, ırkçı değilim ama, İHOP, Aralık 2010, Ankara. web sitesinde mevcuttur. Son erişim A.g.e. s. 68.

8 8 Sizlerle paylaşmak istediğim ikinci tespit ise, gazeteci Elizabeth Neuffer in 4 Bosna Hersek ve Ruanda da yaşanan savaş suçları hakkında kaleme aldığı ve belgesel niteliğindeki Komşumun Ev Anahtarı başlıklı kitaba dayanmaktadır. Kitapta aktarılan tanıklıklar nefret suçlarının hangi aşamalara ulaşabileceği hakkında fikir yürütebilmek açısından gerçekten de ibret vericidir. Eski Yugoslavya daki iç savaş sırasında yaşanan savaş suçları, soykırım suçu ve insanlığa karşı işlenen suçları yargılamak amacıyla 1993 de Birleşmiş Milletler kararıyla kurulan Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi, II. Dünya Savaşı'ndan beri kurulan ilk savaş suçları mahkemesi niteliğindedir. Neuffer in kitabı, Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi önünde, Hamdo Kahrimanović in tanıklığıyla başlar. Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi yargıcı Gabrielle Kirk McDonald ile tanık Hamdo Kahrimanović arasındaki diyalog şu şekildedir: Yargıç Gabrielle Kirk McDonald: Bana tam bir cevap verebilir misiniz bilemiyorum, ancak buralardan olmadığımdan dolayı belki bana anlayabilmem için yardımcı olabilirsiniz. Gerçekleştiğini duyduğumuz vahşetin bazılarını nasıl açıklayabilirsiniz?... Deneyimlerinizin arkaplanını verebilir misiniz, Sırpların ve Müslümanların birlikte yaşadığı, birlikte aynı okula gittiği biliniyor, bu nasıl gerçekleşti? Tanık Hamdo Kahrimanović: Hamdo durakladı. Bu soruya cevap vermek çok zor. Sonra devam etti. Ben aynı zamanda kaybolmuş biriyim. Sırp olan yan komşumun anahtarı bende dururdu ve onda da benim anahtarım. Tüm bu olanlardan sonra birbirimize nasıl bakacağız 5 Neuffer in kitabına ismini veren bu tanıklık, bana Kütahya nın Simav ilçesine öğretmen olarak atanan bir arkadaşımın aktardığı ve kendi başından geçen gerçek bir Türkiye hikâyesini anımsatıyor. 4 Gazeteci Elizabeth Neuffer, savaş suçları, insan hakları ihlalleri ve çatışma sonrası toplumlar hakkındaki çalışmaları nedeniyle uluslar arası gazetecilik ödülüne layık görüldü. İkinci Körfez Savaşından sonra, yine savaş sonrası durumu incelemek üzere gittiği Irak ta bir trafik kazası sonucu, 9 Mayıs 2003 de hayatını kaybetti. Neuffer öldüğünde 46 yaşındaydı. 5 Elizabeth Neuffer, The Key To My Neighbour s House, Bloomsbury Publishing Plc., Paperback edition, 2003, London, GB., p.ıx.

9 Mardin, Nusaybin doğumlu olan arkadaşım atandıktan sonra var gücüyle kiralık ev aramaya başlamış ve nihayet bütçesine uygun bir ev bulmuştu. Ev sahibiyle buluştuğu sırada İzmir den geldiğini ve öğretmen olduğunu belirttikten sonra, ev sahibi Türkiye nin klasik sorusunu sormadan edememiş ve Memleketin neresi? diye sormuştu. Arkadaşım Nusaybin doğumlu olduğunu, ama İzmir de büyüdüğünü söyledikten sonra ev sahibi şu şekilde cevap vermişti: Neyse İzmir de büyüdüğün için evi vereceğim, yoksa burada doğululara ev vermiyoruz! Bu olaydan belli bir süre sonra ilçede 1999 seçimlerinde kapatılan Halkın Demokrasi Partisi ne (HADEP) bir oy çıkmış ve ilçe halkı o bir oyu vereni bulup gereken muameleyi yapmak için arayışa girişmişti. Neyse ki, arkadaşım oyun çıktığı sandığın dışında bir yerde oy vermişti ve belki de gereken muameleden bu şekilde kurtulmuştu. Aradan geçen yıllardan sonra Türkiye nin başkenti Ankara da milletvekilliği düşürülen ve kapatılan DTP nin başkanı Ahmet Türk ün eski evinden taşınma planı, arkadaşından kiraladığı evin yeni komşularına takılmasıyla sonuçlandı. Ahmet Türk ün ev sahibi arkadaşı, komşuların baskısına dayanamayarak kontratı iptal etmişti 6. Bu ve benzer nitelikteki olaylar, şimdiki gibi basına çok fazla yansımamış olsa da, 1990 ların ikinci yarısında Kürt bakkaldan ve manavdan alışveriş etmeme, Kürt komşudan selam sabahı kesme, pazaryerindeki Kürt pazarcıları kovalama vb. şekilde tezahür etmişti. Doğrusunu söylemek gerekirse, 1990 ların ikinci yarısında yaşanan olumsuz gelişmeler, bugün hala çeşitli biçimlerde devam etmektedir. Geçmişten farklı olarak günümüzde yaşanan olayların medyaya yansıyor olması, yaşananları sadece görünür kılmıştır. Bunun en somut örneği, 2002 yılından bu yana medyaya yansıyan çok sayıdaki linç girişimidir. Aslında söz konusu girişimler, bir girişim olmanın çok ötesinde, Tanıl Bora nın deyimiyle Türkiye nin Linç 6 Türk ev olayını doğruladı: Üzüldüm, Radikal Gazetesi, , ticleid= web sitesinde mevcuttur. Son erişim

10 10 Rejimi ni 7 ifade etmektedir. Dolayısıyla, yaşanan linç girişimlerini münferit olaylar ya da vatandaşın hassasiyeti olarak görmek, ön yargılara dayanan şiddeti ve düşmanlığı yani nefret suçlarını meşrulaştırmaktan başka bir şey değildir. Bu nedenle sizlerle paylaşmak istediğim bir başka tespit, eğer önlenmezlerse, nefret suçlarının en nihayetinde soykırımla sonuçlanacak olmasıdır. Bu durum en genel haliyle nefret piramidi ile ifadesini bulmaktadır: Nefret Piramidi 8 Savaş suçları Ceza Kanunlarındaki suç tanımları ve cezai yaptırım gerektiren eylemler Sözleşmeler, Anayasa, Medeni Kanunlar, İş Kanunları ve Yurttaşlarla ilgili diğer düzenleme ve uygulamalar. Suç olmayan eylemler 7 Tanıl Bora, Türkiye nin linç rejimi, Birikim Yayınları, 2008, İstanbul, s Ayrıca bkz: Tanıl Bora, Türkiye de Milliyetçilik ve Linç Rejimi, Nefret Suçlarıyla Mücadele Konferansları içinde, Hazırlayan: Hakan Ataman, İHGD Yay., 2011, Ankara, s Kaynaklar: Anti-Defamation League's (ADL)"Pyramid of Hate", < Son erişim ; Prejudice Institute; Retrieved Oct 31, 2005 from < J. & McDevitt, J. (2002). Hate Crimes: The Rising Tide of Bigotry and Bloodshed. Plenum Publishing: New York, NY. Revisited: America's War on Those WhoAre Different.Westview Press: Boulder, Colorado, Stop The Hate, Action Guide,< web sitesinde mevcuttu. Son erişim

11 Yukarıdaki tablodan hareketle yapabileceğimiz bir diğer tespit, nefret suçlarında önyargı ve şiddetin birlikte hareket ettiğidir. Nefret suçu eylemleri, genel olarak bakıldığında, aynı zamanda birer şiddet eylemleridir. Bu haliyle nefret suçları aynı zamanda, bir şiddet manifestosudur. Nefret suçlarıyla ilgili ilk çalışmalar 1960 lı yıllarda ABD de başlamıştır. Kavramın ilk kullanımı 1980 li yıllara dayanmaktadır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) nefret suçlarını şu şekilde tanımlamaktadır. 11 A) Nefret suçu, mağdur, mülk ya da suçun hedefi B şıkkında tanımlandığı şekliyle bir grupla gerçek ya da varsayılan bağlantısı, ilgisi, ilişkisi, destekçisi ya da üyesi olduğu için seçilerek, mülke ya da kişiye karşı işlenen herhangi bir suçu kapsamaktadır. B) Grup üyelerinin genel özeliklileri gerçek ya da varsayılan ırk, ulus ya da etnik orijin, dil, renk, din, cinsiyet, yaş, fiziksel ya da zihinsel engellilik, cinsel kaynaklı ya da diğer benzer unsurlara dayandırılabilir. 9 Nefret suçları aynı zamanda önyargı suçları olarak da tanımlamaktadır. Bu haliyle nefret suçları daima iki unsuru bir arada bulundurmaktadır: Önyargılı bir motivasyonla birlikte cezai bir suçun işlenmiş olması. Nefret suçlarında önyargının varlığı, onu sıradan 9 Combating Hate Cirmes in OSCE Region, An Overview Statistics, Legislation and National Initiatives, Published by the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR), AI. Ujazdowskie, Poland, < OSCE/ODIHR 2005, p.12. Hate Crimes in OSCE Region, Incidents and Responses, Annual Report for 2006, Published by the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR), AI. Ujazdowskie, Poland, < OSCE/ODIHR, 18 September 2007, p. 9. < web sitesinde mevcuttur. Hate Crimes in OSCE Region, Incidents and Responses, Annual Report for 2007, Published by the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR), AI. Ujazdowskie, Poland, < OSCE/ODIHR, 6 October 2008, p. 11, < web sitesinde mevcuttur. Son erişimler

12 12 suçlardan ayırır. Suçu işleyen koruma altındaki özelliği kasıtlı olarak hedef seçmiştir. Hedef bir ya da birden fazla kişi ya da belli özellikleri paylaşan bir grupla özdeşleşmiş mülkiyet olabilir. Koruma altındaki özellik ırk, dil, etnisite, ulus ya da benzer nitelikteki diğer genel faktörler gibi bir grup tarafından paylaşılan bir özelliktir. Nefret suçlarının önyargılar, ayrımcılık, kalıp yargılar, damgalama, sosyal dışlanma, sosyal adaletsizlik, anti demokratik uygulamalar, silahlı çatışmalar vb. nitelikteki pek çok sosyal olgu ile bağlantısı bulunmaktadır. 10 Dolayısıyla nefret suçlarına ilişkin sizlerle paylaşacağım yapabileceğimiz bir diğer tespit, nefret suçlarının tek başına hukuki bir sorun olmaktan çok toplumsal bir sorun olduğudur. Son olarak, 2009 yılında, Türkiye de konuyla ilgili uzmanlarla yaptığım ve Türkiye de Nefret Suçları 11 başlığı altında basılan görüşmelerde, nefret suçlarıyla mücadele ederken hukuki önlemler yeterli midir? sorusuna karşılık, uzmanların hemen hepsi şüphesiz ki hayır! diyerek, diğer bütün şeylerin yanında, temel bir noktaya, eğitimin önemine işaret etmişlerdir. Nefret suçlarının önlenmesinde eğitimin önemini anlamak için, özellikle de yıllarında yaşanan ve Türkiye de kamu vicdanı sarsan bir dizi nefret suçuna bakmak faydalı olacaktır, çünkü söz konusu nefret suçlarının hemen hepsi, işlendikleri tarihlerde ya 18 yaşından küçük olmaları itibariyle çocuklar ya da yaşları arasında değişen gençler tarafından gerçekleştirilmiştir. Bebekten Katil Yaratan Karanlık! Farklı etnik, ırk, dini, kökenlere sahip kişilere yönelik saldırılar, cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği farklı olan bireylerin öldürülmeleri gibi olaylar uzunca bir süredir Türkiye nin gündemini işgal ediyor. Özelikle yıllarında gerçekleştirilen nefret suçu eylemleri, Türkiye de nefret suçlarının medyada yer alması ve buna bağlı olarak görünür olmasıyla birlikte gündeme gelmeye başladı. Önce 5 Şubat 10 Jack Lewin, The Violence of Hate, Allyn&Bacon, USA, 2002, pp Hakan Ataman, Türkiye de Nefret Suçları, İHGD Yay., 2009, Ankara.

13 2006 da Trabzon daki Santa Maria İtalyan Kilisesi Rahibi Andrea Santoro silahla vurularak öldürüldü. Rahip Santoro'yu öldüren, cinayeti gerçekleştirdiği sırada 16 yaşındaydı. Ardından 19 Ocak 2007 tarihinde Hrant Dink, genel yayın yönetmeni olduğu Agos Gazetesi önünde uğradığı silahlı saldırı sonucu öldürüldü. Hrant Dink i öldüren ise cinayeti işlediği sırada 17 yaşındaydı. Bir diğer nefret suçu vakası ise 18 Nisan 2007 de Malatya da gerçekleşti. Zirve Yayınevi çalışanı üç kişi İncil dağıttıkları gerekçesiyle boğazları kesilerek öldürüldü. Malatya da gerçekleşen katliamdan sonra katliamı gerçekleştirdikleri ve/veya katliamla bağlantısı olduğu gerekçesiyle hakkında dava açılan ve tutuklanan kişilerin yaşları ise arasındaydı. Yukarıda bahsi geçen nefret cinayetlerinin, yaşları olan çocuklar ve olan gençler tarafından işlenmiş olması oldukça düşündürücüdür. Peki, ama neden? Kuşkusuz ki bunun pek çok nedenini bulmak mümkündür. Öncelikli olarak Türkiye de nefret suçlarını önleyecek herhangi bir mevzuatın bulunmamasını söyleyebiliriz. Bir diğer neden ise mevcut olan yasaların yetersizliği ve işlevsizliğidir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 10. maddesi herkesin dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşit olduğunu belirtmektedir. Benzer şekilde 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'nun 3. maddesi de adalet ve kanun önünde eşitlik ilkesi koruma altına almakta; 76. maddesi soykırım suçunu yasaklamakta; 122. maddesi ayrımcılığı; 216. maddesi ise halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılamayı suç saymaktadır. Ancak bahsi geçen Anayasa ve kanun maddelerine rağmen, şu ana kadar hiç kimse ırkçılık veya ayrımcılık yaptığı ya da nefret suçu işlediği için yargılanmamıştır. Bu suçtan yargılananların hemen hepsi, birkaç istisna hariç, Türkiye de ırkçılık, milliyetçilik ve hoşgörüsüzlükten kaynaklanan nefret suçları"na karşı muhalefet eden yazarlar, akademisyenler ve insan hakları savunucuları olmuştur. Hepsinden önemlisi son yıllarda yaşanan sorun sadece yasaların uygulanma biçimi değildir. Sorun 13

14 14 biraz önce de belirttiğim üzere, toplumsal bir sorun olarak cereyan etmektedir. Nitekim Hrant Dink cinayetini gerçekleştiren gencin adeta dillere destan olan beyaz beresi, cinayet sonrasında gençler arasında bir sembol haline gelmiştir. Cinayet sonrasında çok sayıda genç kafasına beyaz bere takarak dolaşmıştır. Malatya da Zirve Yayınevi çalışanı üç kişinin 18 Nisan 2007 tarihinde İncil dağıttıkları gerekçesiyle boğazlarının kesilerek öldürülmelerinin ardından, Ankara Kurtuluş Kilisesi Pastörü İhsan Özbek Malatya daki olayın ardından sokakta bizi tanıyan insanlar, elleriyle boğaz kesme işareti yapıyorlar açıklamasında bulunmuştur. Bu durum nefret suçlarının en önemli özelliklerinden birine daha işaret etmektedir. Nefret suçlarında mağdur üzerinden verilen mesaj, mağdurun ait olduğu topluluğa ve dolayısıyla tüm topluma yöneliktir. Diğer bir deyişle, verilmek istenen mesaj aynı şeyin sizin de başınıza gelebileceği mesajıdır. Nefret suçları teknik olarak ön yargılar, kalıp yargılar ve ayrımcılıktan farklı olsa da, toplumdaki ön yargılar, kalıp yargılar ve ayrımcılıktan beslenir ve kendisine verimli bir zemin bulur. Bu nedenledir ki, nefret suçlarının aynı zamanda ön yargı suçları olarak anılması bir tesadüf değildir. Elinizdeki kitap yukarıda kısaca değinmeye çalıştığımız sorunlar göz önüne alarak, nefret suçlarının önlenmesi amacıyla çocuklara ve gençlere yönelik hazırlanmış bir insan hakları eğitimi materyalidir. Kitabın temel amacı, Rakel Dink'in, Hrant Dink in öldürülmesinden sonra yaptığı konuşmada, Bir bebekten bir katil yaratan karanlığı sorgulamadan hiçbir şey yapılamaz kardeşlerim! sözlerine dayanmaktadır. Dolayısıyla bu çalışma, önyargıların, kalıp yargıların ve ayrımcılığın ne kadar zararlı sonuçlar doğurabileceğini ve farklılıklara saygı duymanın, eşitliğin ve hoşgörünün ne kadar önemli bir şey olduğunu çeşitli egzersizlerle, çocuklara ve gençlere kavratmayı ve nefret suçlarının önlenmesi için bir parça da olsa karanlığın sorgulanmasını hedeflemektedir. Söz konusu

15 sorgulamanın yapılabilmesi için de bizlere oldukça önemli bir görev düşmektedir. Nefret suçlarına ilişkin farkındalığın arttırılması! 15 Türkiye'de Nefret Suçları Avrupa Birliği uyum süreciyle birlikte, Türkiye de yaşanan toplumsal sorunların araştırılması ve bu sorunlara ilişkin bazı somut çözüm önerilerinin geliştirilmesi önündeki yasal ve idari engellerin kısmen de olsa kaldırıldı. Buna paralel olarak sayıları henüz sınırlı da olsa, sosyal bilimler alanında sonuçları oldukça dikkat çekici araştırmalar ve projeler doğdu. Söz konusu araştırma ve projelerin bir kısmı da Türkiye deki eğitim sistemi hakkında gerçekleşti. Türkiye deki eğitim sistemi hakkında yapılan araştırma ve projeler aynı zamanda konumuzla bağlantılı olan oldukça önemli bulgulara ulaşmış durumdadır. Türkiye deki eğitim sistemi hakkında yapılan araştırmalardan, özellikle de Cumhuriyet Dönemi Türkiye sinin eğitim politikalarını ve milliyetçiliğin Türk Milli Eğitim sistemi içindeki rolünü anlamak bakımından, oldukça değerli bir çalışmayı yeri gelmişken anmakta fayda vardır. Sözü İsmail Kaplan'ın Türkiye de Milli Eğitimin İdeolojisi başlıklı çalışmasına getirmek istiyorum. Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan günümüze kadar olan süreçte, Türk Milli Eğitim sisteminin derinlemesine bir tahlilini yapan İsmail Kaplan a göre, Türk Milli Eğitim Sisteminin Cumhuriyet dönemindeki değişmeyen yönlerinden bir tanesi milliyetçiliktir: ( ) bu dönem içerisinde değişmeyen yönler, milliyetçilik ve milliyetçi devletin yüceltilmesi ile maddi başarı ve mutluluk zihniyeti, yani, faydacı araçsallık idi. Dönem boyunca evrensel ve enternasyonal kültürel değer, felsefe ve ideolojilere karşı güvensizlik ve hoşgörüsüzlük tutumunun değişmediği varsayılabilir. Bir başka deyişle, milli eğitim ideolojisinin formülünde, milliyetçilik ile araçsal zihniyetin değişmez eleman, dinin ise değişken eleman olduğu öne sürülebilir. 12 Konumuzla ilgili olan bir diğer önemli çalışma yılları arasında Türkiye Bilimler Akademisi şemsiyesi altında Tarih 12 İsmail Kaplan; Türkiye de Milli Eğitimin İdeolojisi; İletişim Yayınevi; 3.Baskı; 2002; İstanbul; s.392

16 16 Vakfı koordinatörlüğü ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı işbirliğinde gerçekleştirilen Ders Kitaplarında İnsan Hakları projesidir. Farklılıklara, çeşitli inanç, kültür ve kimliklere saygı duyan, barışsever, yaratıcı kuşaklar yetiştirebilmek için ders kitaplarının ve müfredatın iyileştirilmesi gereğinden hareket eden projenin sonuçları gerçekten de düşündürücüdür. Proje kapsamında ilk ve orta öğretimde okutulmakta olan 190 ders kitabının, insan hakları ve demokrasi kültürünün ana ölçütleri çerçevesinde incelenmiştir. Yapılan inceleme biçim, içerik ve pedagojik yöntemler açısından gerçekleştirilmiştir. Yapılan incelemenin sonucunda tüm ders kitaplarında, insan hakları açısından dört bin farklı sorun olduğu saptanmıştır. 13 Proje kapsamında yapılan tarama sonuçları için konumuzla ilgili olarak Semih Gemalmaz, edebiyat ve tarih ders kitaplarında yabancı düşmanlığı ve diğer dinlerin aşağılanması konusunda şunları söylemektedir: Müslüman olmayan insanların hayvanlar için kullanılan sözcüklerle anılması açık bir dışlayıcı /aşağılayıcı söylem tarzıdır. Örneğin, Derler ki, Ferdinand bu kez de padişah efendimizin karşısına çıkmaktan kaçınmış. Savaş onunla değil, onun, can korkusuyla başıboş bıraktığı Hristiyan sürüleriyle olmuş (abç, Orhan Asena dan aktaran; Batur 2001, 173). Macar seferine ilişkin bu anlatımda Hıristiyan olan kişilerin sürü olarak nitelendirilmesi; bir başka dine mensup olanların aşağılanması söz konusudur. Kullanılan sözcüğün sürü olduğuna dikkati çekelim. Belli milletlere mensup olanlar hakkında önyargı oluşturan söylem yabancı düşmanlığı temasının aktarılma şekillerinden birisidir. Örneğin; Uzatmayalım; işte tam o sırada Söke taraflarında gayet azgın bir Rum eşkıyası türer (abç, Yüksel vd. 2001, 51) 14 Aynı proje kapsamında Tanıl Bora ise ders kitaplarındaki milliyetçilikle ilgili olarak şu tespitte bulunmuştur: 13 Tarih Vakfı, Ders Kitaplarında İnsan Hakları Projesi, web sitesinde mevcuttur. Son erişim Mehmet Semih Gemalmaz, Ders Kitaplarının İnsan Hakları Ölçütleri Açısından Taranmasıyla Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi, Ders Kitaplarında İnsan Hakları Tarama Sonuçları, Ed. Betül Çotuksöken, Ayşe Erzan, Orhan Silier, Tarih Vakfı, 1. Baskı, İstanbul, 2003, s.46.

17 Yabancı sözcüğü, sınır çizici bir kod olarak, ders kitaplarındaki metinlerde olağanüstü sık kullanılmaktadır. Bu kitapların evrenine, zenofobik bakış hâkimdir. ( ) Doğal kaynakların korunmasını, bununla ilgili duyarlılığın geliştirilmesi gerektiğini telkin eden bir metinde, Türkiye nin bu bakımdan çok iyi durumda olmadığını belirtirken, yabancı avcılar hiçbir sorumluluk duymaksızın katliam derecesinde sınırsızca avlanmışlardır. (Başaran vd. 2002, 71) gibi bir tespitin sokulması yabancı ya ilişkin bu tutumun ciddiyet sınırlarını zorlayan bir dışavurumdur. Yine çevre ve doğa ile ilgili bir başka yerde, bu korku ve kaygıya dayalı (kendisi de korku ve kaygıyı beslemeye yönelen!) tutum, büyük bir tarih aşırı genellemeyle, düşman imgesine ulanmaktadır: Tarih süreci içinde ormanların Anadolu da uygarlık kurmuş insanlarca değil, bu uygarlıkları yıkmaya gelen savaşçılar tarafından tahrip edilmiş olduğu görülmektedir (Tansu Gürpınar dan aktaran: Aydın ty, 191). Bu iki alıntının akla getirdiği üzere, zenofobik tutumun, herhangi bir somut konudaki toplumsal moral sorumluluğu üzerinden atmayı, dışlaştırmayı sağlayan neredeyse özendiren! bir etkisi de olabilecektir. 15 Ders Kitaplarında İnsan Hakları Projesi kapsamında aynı zamanda öğretmen ve öğrencilerin gözünden ders kitaplarında insan hakları hakkında bir de anket çalışması yapılmıştır. Yapılan anket çalışması sonucunda konumuzla ilgili olan veriler aşağıdaki gibidir: 17 İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ İLE İLGİLİ CÜMLELERE ÖĞRENCİLERİN VERDİĞİ YANITLARI GÖSTERİR TABLO (%) 16 HER AÇIDAN DOĞRU DOĞRU DA OLABİLİR YANLIŞ DA HER AÇIDAN YANLIŞ YANITSIZ TOPLAM ( ) MEMLEKETİMİZDE YAŞAYAN RUMLAR, ERMENİLER VE YAHUDİLERİN BİR KISMI FIRSAT 34,8 49,7 14,5 1,0 100,0 BULDUKLARINDA MEMLEKETİMİZE ZARAR VERMEYE KALKIŞTILAR (+) ANADOLU DA YÜZYILLARDIR İÇİÇE YAŞAYAN TÜRK, RUM, ERMENİ, KÜRT, GİBİ PEK ÇOK 39,6 50,2 9,9 0,3 100,0 15 Tanıl Bora, Ders Kitaplarında Milliyetçilik, a.g.e., s Kadir R. Gürtan ve Gülsevil Tüzün, Öğretmen ve Öğrencilerin Gözünden Ders Kitaplarında İnsan Hakları: Anket Sonuçları, Tarih Vakfı, 1. Baskı, Şubat 2005, s.59

18 18 TOPLULUĞUN BİRLİKTE VARETTİĞİ ORTAK KÜLTÜR, EN BÜYÜK ZENGİNLİĞİMİZDİR. ( ) TÜRK ÜN TÜRKTEN BAŞKA 34,0 40,3 25,2 0,6 100,0 DOSTU YOKTUR. (+) GÜNÜMÜZDE BAŞKA ÜLKE VE TOPLULUKLARLA İŞBİRLİĞİ 32,3 56,3 11,1 0,4 100,0 YAPMAK VE ORTAK ÇIKARLAR ÜZERİNDE UZLAŞMAK ARTIK BİR ZORUNLULUKTUR. ( ) İnsan hakları ile ilgili değerlere uzak (+) İnsan hakları ile ilgili değerlere yakın Yukarıdaki tabloda insan haklarına yakın değerlerin uzak değerlerden fazla olması, ne yazık ki tabloyu iyimser kılamamaktadır. Her iki değerin birbirine oldukça yakın yüzdeler içermesi gerçekten de düşündürücüdür. Ancak araştırmanın iki ayrı sorma biçimiyle elde edilen ve okul ortamıyla ilişkilendirilen bazı durumlara öğrencilerin insan haklarıyla ilgili bakış açısını gösteren bulgular da bir o kadar umut vericidir. OKUL ORTAMIYLA İLİŞKİLENDİRİLEN BAZI DURUMLARA ÖĞRENCİLERİN İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ BAKIŞ AÇISINI GÖSTERİR TABLO (%) 17 MÜSLÜMAN OLMAYAN BİR ÖĞRENCİNİN BULUNDUĞU SINIFTA, MÜSLÜMANLIĞIN ÖVÜLÜP DİĞER DİNLERİN KÜÇÜMSENMESİ ERMENİ, RUM YA DA YAHUDİ BİR ÖĞRENCİNİN DE BULUNDUĞU HERHANGİ BİR 17 A.g.e, s. 74. İNSAN HAKLARINA AYKIRI İNSAN HAKLARINA AYKIRI OLABİLİR İNSAN HAKLARINA AYKIRI DEĞİL SADECE HAKSIZLIK NE İNSAN HAKLARIYLA NE DE HAKSIZLIKLA İLİNTİLİ YANITSIZ TOPLAM 53,9 24,0 8,9 9,0 4,0 0,2 100,0 46,8 27,6 12,3 8,3 4,7 0,3 100,0

19 19 SINIFTA ERMENİ, RUM YA DA YAHUDİLERİN GEÇMİŞTE MEMLEKETE VERDİĞİ ZARARLARDAN SÖZ EDİLEREK ONLARIN BİR TEHLİKE UNSURU OLARAK GÖRÜLMESİ Tarih Vakfı nın yaptığı araştırmada öğretmenlerle ilgili sonuçlar daha umut verici görünmektedir: İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ KÜLTÜRÜ ile İLGİLİ CÜMLELERE ÖĞRETMENLERİN VERDİĞİ YANITLARI GÖSTERİR TABLO (%) 18 HER AÇIDAN DOĞRU DOĞRU DA OLABİLİR YANLIŞ DA HER AÇIDAN YANLIŞ YANITSIZ TOPLAM ( ) MEMLEKETİMİZDE YAŞAYAN RUMLAR, ERMENİLER VE YAHUDİLERİN 21,7 59,7 17,0 1,7 100,0 BİR KISMI FIRSAT BULDUKLARINDA MEMLEKETİMİZE ZARAR VERMEYE KALKIŞTILAR (+) ANADOLU DA YÜZYILLARDIR İÇİÇE YAŞAYAN TÜRK, RUM, ERMENİ, KÜRT, 72,3 25,0 2,0 0,7 100,0 GİBİ PEK ÇOK TOPLULUĞUN BİRLİKTE VARETTİĞİ ORTAK KÜLTÜR, EN BÜYÜK ZENGİNLİĞİMİZDİR. ( ) TÜRK ÜN TÜRKTEN BAŞKA 23,0 39,7 35,0 2,3 100,0 DOSTU YOKTUR. (+) GÜNÜMÜZDE BAŞKA ÜLKE VE TOPLULUKLARLA İŞBİRLİĞİ 61,7 34,5 2,7 1,0 100,0 YAPMAK VE ORTAK ÇIKARLAR ÜZERİNDE UZLAŞMAK ARTIK BİR ZORUNLULUKTUR. ( ) İnsan hakları ile ilgili değerlere uzak (+) İnsan hakları ile ilgili değerlere yakın 18 A.g.e. s. 76

20 20 OKUL ORTAMIYLA İLİŞKİLENDİRİLEN BAZI DURUMLARA ÖĞRETMENLERİN İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ BAKIŞ AÇISI (%) 19 MÜSLÜMAN OLMAYAN BİR ÖĞRENCİNİN BULUNDUĞU SINIFTA, MÜSLÜMANLIĞIN ÖVÜLÜP DİĞER DİNLERİN KÜÇÜMSENMESİ ERMENİ, RUM YA DA YAHUDİ BİR ÖĞRENCİNİN DE BULUNDUĞU HERHANGİ BİR SINIFTA ERMENİ, RUM YA DA YAHUDİLERİN GEÇMİŞTE MEMLEKETE VERDİĞİ ZARARLARDAN SÖZ EDİLEREK ONLARIN BİR TEHLİKE UNSURU OLARAK GÖRÜLMESİ İNSAN HAKLARI NA AYKIRI İNSAN HAKLARINA AYKIRI OLABİLİR İNSAN HAKLARINA AYKIRI DEĞİL SADECE HAKSIZLIK NE İNSAN HAKLARIYLA NE DE HAKSIZLIKLA İLİNTİLİ YANITSIZ TOPLAM 67,0 12,3 4,3 9,7 6,3 0,3 100,0 55,0 15,7 6,0 13,3 8,7 1,3 100,0 Tarih Vakfı, ilk projenin devamı niteliğinde olan Ders Kitaplarında İnsan Hakları Projesi II (DKİH II) projesinin bulguları ise Ocak 2009 da açıkladı. Tarama sonuçları, Ocak 2009 da Ders Kitaplarında İnsan Hakları II: Tarama Sonuçları başlığı altında yine Tarih Vakfı tarafından yayınlandı. Yayınlanan tarama sonuçlarına göre: Proje kapsamında incelenen 69 ilköğretim ders kitabının yalnız 2 sinde, incelenen 70 ortaöğretim ders kitabının ise 9 unda bu çalışmada kullanılan insan hakları ölçütleri bakımından bir ihlale rastlanmamıştır. Bu, bütün 19 A.g.e, s. 86.