VAN İLİ STRATEJİK MEKANSAL PLANI

Transkript

1 BÖLÜM I

2 İkarya Danışmanlık Çalışma Grubu Proje Koordinasyon: Serdar M. A. NİZAMOĞLU Şehir Plancısı Mehmet Can ALDAN Belma BABACAN Özlem ERSAVAŞ Bilge BEKTAŞ Şelale BALAMBAR Selen TUĞRUL Setenay BİLGİCİ Burak ÖZGÜR Ekonomist Şehir Plancısı Sosyolog Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı Şehir Plancısı 2

3 Kısaltmalar: AFAD : T.C Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetim Başkanlığı AKK ÇDR ÇDP JEMİRKO JMO MTA ÖDA ODTÜ YTÜ : Arazi kullanım kabiliyeti : Çevre ve Orman Bakanlığı Van İli Çevre Durum Raporu : Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Düzeni Planı : Jeolojik Mirası Koruma Derneği : Jeoloji Mühendisleri Odası : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü : Önemli Doğa Alanı : Orta Doğu Teknik Üniversitesi : Yıldız Teknik Üniversitesi 3

4 İçindekiler 1. MEVCUT DURUM... 9 I. SOSYO EKONOMİK YAPI VAN İLİ VE İLÇELERİNİN SOSYAL, DEMOGRAFİK VE EKONOMİK MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ Van İli nin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi Van İlinin Düzey-2 Bölgesi İçerisindeki Konumu Kademeli İller Gelişmişlik Sıralamasında Van ın Konumu Kademe İllerin Özellikleri ve Gelişme Düzeyleri Van İli nin Sosyal Yapısı Nüfusun Yapısı ve Gelişimi Van İli Nüfusunun Gelişimi Nüfusun İlçelere Göre Dağılımı Van İli Kentleşme Düzeyi Van İli, İlçelerin Kentleşme Düzeyi Van İlinin Nüfusun Demografik Yapısı Van İl Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı Van İli Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Bağımlı Yaş Analizi Van İli Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Van İli, İlçeler Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımları ve Yaş Bağımlılık Analizi Van İli ve İlçeleri Eğitim Göstergeleri Van İli Eğitim Göstergeleri Van İli, İlçeleri Okuryazarlık Düzeyi TRB2 ve Van İli Düzeyinde Okullaşma Verileri TRB2 İlleri Okullaşma Verileri Van İli Okullaşma Verileri HANEHALKI VE AİLEYE İLİŞKİN GÖSTERGELER Van İli, Evlenme ve Doğum İstatistikleri VAN İLİ İSTİHDAM GÖSTERGELERİ TRB2 Bölgesi İşgücü ve İstihdam Verileri Van İli İşgücü ve İstihdam Verileri VAN İLİ SAĞLIK VE SOSYAL GÜVENLİK GÖSTERGELERİ Sosyal Güvenlik Verileri ve Yeşilkart Sahipliği Bebek Ölüm Oranları İş Kazaları İstatistikleri YAŞAM KALİTESİ GÖSTERGELERİ KÜLTÜREL GÖSTERGELER VAN İLİ GÖÇ SÜRECİ VE GÖÇ İSTATİSTİKLERİ Van İli Göç İstatistikleri II. İKTİSADİ YAPI TARIM Van İli Tarımsal Üretim Mevcut Durum Değerlendirmesi Tarımsal İşgücü Bölgesel Tarım GSKD Verilerinin Değerlendirilmesi Tarım Alanlarının Niteliğine Göre Dağılımı Van İli Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünlerin Üretim İstatistikleri Van İli Sebzeler Ürün Grubu İstatistikleri Van İli Meyveler Üretim İstatistikleri Meyveler-Taş Çekirdekliler ve Yumuşak Çekirdekliler Ürün Gruplarının Üretim Miktarına Göre Dağılımı

5 Zeytin ve Diğer Sert Kabuklular Ürün Gruplarının Üretim Miktarına Göre Dağılımı Van İli ve İlçeleri Meyveler, İçecekler ve Baharat Bitkileri Üretim İstatistikleri Van İli ve İlçeleri Hayvancılık İstatistikleri Van İli Büyükbaş Hayvancılık İstatistikleri Küçükbaş Hayvancılık İstatistikleri Kanatlı Hayvan Varlığı Arıcılık İstatistikleri TURİZM Turizm Sektörüne İlişkin Veriler ve Değerlendirmeler Turizm Altyapısı Ziyaretçi Profili Somut Ve Somut Olmayan Kültürel Miras Unsurları Doğal Miras Doğal Miras Alanları Alternatif Turizm Potansiyeli SANAYİ EKONOMİK YAPI GSKD Çözümlemeleri Dış Ticaret SANAYİ SEKTÖRÜNE İLİŞKİN VERİLER VE DEĞERLENDİRMELER Sanayi Sektörünün Genel İktisadi Yapı İçerisindeki Yeri Dış Ticaret Sanayi Sektörü İstihdam Verilerinin Değerlendirilmesi Sanayi Alt Yapısı ve Mekânsal Gelişme Eğilimleri Tablolar Listesi Tablo 1: Düzey-2 Bölgeler ve Düzey-3 İller Gelişmişlik Sıralaması Tablo 2: 2011 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Tablo 3: 2014 Yılı Van İli Nüfus Verileri Tablo 4: Van İli Nüfusu'nun Tarihsel Gelişimi Tablo 5: İlçeler Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi ( ) Tablo 6: TRB2 İlleri Kentleşme Düzeyi (%) Tablo 7: 2014 Yılı İlçelerin Nüfusu ve Kentleşme Düzeyleri Tablo 8:Van İli 2013 Yılı Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 9: 2013 Yılı Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 10: Bağımlı Yaş Verileri, Tablo 11: Van İlçeleri Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 12: Van İlçelerinin Toplam Yaş Bağımlılık Oranları, 2014 (%) Tablo 13: Van İli 6 Yaş üzeri Nüfusun Okuryazarlık Durumu, Tablo 14: Van İli Okuryazarlık Durumu Türkiye Sıralaması Tablo 15: Van İli, İlçeleri 6 Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazarlık Düzeyinin Yıllara Göre Dağılımı, Tablo 16: Van İli, İlçelerinin 6 Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazarlık Düzeyinin Cinsiyete Göre Dağılımı, Tablo 17: Van İli 15 Yaş Üstü Nüfusun Eğitim Düzeyi Tablo 18: Van İli, İlçelere Göre 6 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Düzeyi, Tablo 19: Van İli ve Türkiye Geneli, Okul Öncesi Okullaşma Oranları, Tablo 20: Van İli ve Türkiye Geneli, İlköğretim ve Ortaöğretim Okullaşma Oranları Tablo 21: Van İli Cinsiyete Göre Okullaşma Oranları, 2012 (%) Tablo 22: Van İli Yıllara Göre Derslik Sayıları Tablo 23:Van İli Yıllara Göre Öğrenci Sayıları Tablo 24:Van İli Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları

6 Tablo 25: Van İli Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü Tablo 26: İlçelere Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü Tablo 27:Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Evlenme İstatistikleri Tablo 28: Annenin Yaş Gruplarına Göre Doğum İstatistikleri Tablo 29: Yıllara ve Cinsiyete Göre Doğum İstatistikleri Tablo 30: Cinsiyet ve Yaşa Göre Evlenmeler Tablo 31: İlçelerde Cinsiyete Göre Doğumların Dağılımı Tablo 32: TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) Bölgesi İşgücü ve İstihdam Verileri Tablo 33: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Düzeyine Göre İşgücü ve İstihdam Verileri (%).. 48 Tablo 34: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Erkek Nüfusun İşgücüne Dahil Olmama Nedeni (%) Tablo 35: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Kadın Nüfusun İşgücüne Dahil Olmama Nedeni (Bin Kişi) Tablo 36: Bölgesel Düzeyde İstihdamın Sektörel Dağılımı Tablo 37: TRB2 Bölgesinde İstihdamın Cinsiyet ve Sektöre Göre Dağılımı Tablo 38: TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) İlleri Eğitim Durumuna ve Yıllara Göre İşsizlik Oranları (%) 52 Tablo 39: Van İli İşgücü ve İstihdam Verileri Tablo 40: Yıllara Göre Kurum-Yatak Sayısı Tablo 41: Yıllara Göre Sağlık Personeli Sayısı Tablo 42: Van İli Aktif Sigortalıların Sayısı ve Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı Tablo 43: Van İli Yeşil Kartlıların Sayısı ve Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı Tablo 44: Van İli ve İlçeleri Yeşilkart Sahipliği Verileri Tablo 45: Yıllara Göre Van İli Bebek Ölüm Oranları Tablo 46: İlçelere Göre Bebek Ölüm Oranları Tablo 47: Van İli İş Kazası Sayısı, Sürekli İş Göremez Raporu Alanların ve İş Kazası Sonucunda Ölenlerin Sayısı Tablo 48: Isıtma Sistemine Sahip Olma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Tablo 49: Kolaylıkların Bulunma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Tablo 50: Yıllara Göre Sinema İstatistikleri Tablo 51: Yıllara Göre Tiyatro İstatistikleri Tablo 52: Van İli Yıllara Göre Göç Verileri Tablo 53:Van ın Aldığı Göçün Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 54: Van ın Verdiği Göçün Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Tablo 55: Van İli Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Aldığı Göç (15+ Yaş) Tablo 56: Van İli Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Verdiği Göç (15+ Yaş) Tablo 57: Van Nüfusu Göç Hareketlerinin İllere Göre Dağılımı Tablo 58: İlçelere Göre Nüfusun Kayıtlı Oldukları İller Tablo 59: TR - TRB - TRB2 Tarım İstihdamının İşteki Durumu ( ) [Bin kişi ve %] Tablo 60: TR - TRB - TRB2 Tarım İstihdamının Sosyal Güvenlik Kurumuna Kayıtlılık Durumu ( ) Bin kişi ve %] Tablo 61:Tarım Sektörü Kişi Başına Düşen GSKD (TL) Tablo 62: Van İli Tarım Alanlarının İlçelere Göre Dağılımı ( ) [dekar ve %] Tablo 63: Van İli ve İlçeleri Tahıllar ve Diğer Bitkisel Üretim İstatistikleri (2012)[Dekar Ton - %] Tablo 64: Van İli ve İlçeleri Sebzeler Üretim İstatistikleri (2012) [Dekar Ton - %] Tablo 65: Van İli ve İlçeleri Meyveler, İçecekler ve Baharat Bitkileri Üretim İstatistikleri (2012) [Dekar Ton - %] Tablo 66: Van İli Büyükbaş Hayvancılık İstatistikleri (2012) [Baş Ton -%] Tablo 67: İlçelere Göre Van İli Büyükbaş Hayvancılık İstatistikleri (2012) [Baş Ton -%] Tablo 68: Van İli Küçükbaş Hayvancılık İstatistikleri (2012) [Baş Kg - %] Tablo 69: İlçelere Göre Van İli Büyükbaş Hayvancılık İstatistikleri (2012) [Baş Ton-%] Tablo 70: Van İli Kanatlı Hayvan Varlığı (2012) [Adet - %] Tablo 71:İlçeler Kanatlı Hayvan Varlığı (2012) [Adet ] Tablo 72: Van İli İlçeler Arıcılık İstatistikleri (2012) [Adet Ton]

7 Tablo 73: Türkiye, TRB, TRB2 ve Van'ın Turizm Yatırım Belgeli Tesis, Oda, Yatak Sayısı Tablo 74:Türkiye, TRB, TRB2 ve Van'ın Turizm İşletme Belgeli Tesis, Oda ve Yatak Sayısı Tablo 75:Van İlinde Bulunan Seyahat Acenteleri Tablo 76:Türkiye'nin Seçilmiş İllere Göre Rehber Sayısı Tablo 77:Türkiye İşletme Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 78:TRB Bölgesi İşletme Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 79:TRB2 Bölgesi İşletme Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 80: Van İli İşletme Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 81:Türkiye, Belediye Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 82:TRB, Belediye Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 83:TRB2, Belediye Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 84:Van İli, Belediye Belgeli Tesislere Geliş, Geceleme Sayısı, Ortalama Kalış Süresi ve Doluluk Oranı Tablo 85: Türkiye, TRB,TRB2 Bölgeleri ve Van İli İşletme Belgeli Tesislere Toplam Geliş Sayısı ve Oranı Tablo 86:Türkiye, TRB,TRB2 Bölgeleri ve Van İli Belediye Belgeli Tesislere Toplam Geliş Sayısı ve Oranı Tablo 87: Türkiye, TRB, TRB2 Bölgelerine Yıllık Giriş Yapan Yabancı Ziyaretçi Sayısı Tablo 88:Türkiye, TRB, TRB2 Bölgelerine Yıllık Giriş Yapan Vatandaş Ziyaretçi Sayısı Tablo 89: Türkiye, TRB, TRB2 Bölgelerine Yıllık Çıkış Yapan Yabancı Ziyaretçi Sayısı Tablo 90: Türkiye, TRB, TRB2 Bölgelerine Yıllık Çıkış Yapan Vatandaş Ziyaretçi Sayısı Tablo 91:Yıllara Göre Türkiye, TRB, TRB2 Bölgesi ve Van'a Giriş Yapan Ziyaretçi (Yabancı+ Vatandaş) Sayısı Tablo 92:Yıllara Göre Türkiye, TRB, TRB2 Bölgesi ve Van'a Çıkış Yapan Ziyaretçi (Yabancı+ Vatandaş) Sayısı Tablo 93:Van İli Sahip Olduğu Sit Alanı Sayısı Tablo 94: Van İli Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı İstatistiği Tablo 95: TR - TRB - TRB2 İstihdamın Sektörel Dağılımı ( ) [ooo Kişi] Tablo 96: TR - TRB - TRB2 Cari Fiyatlarla GSKD ( ) [000 TL] Tablo 97: TR - TRB - TRB2 Kişi Başına Düşen Toplam GSKD ( ) [TL] Tablo 98: TR - TRB - TRB2 - Van Toplam Gerçekleştirilen İhracat Değerleri ( ) [Dolar] Tablo 99: TR - TRB - TRB2 - Van Toplam Gerçekleştirilen İthalat Değerleri ( ) [Dolar] Tablo 100: TR - TRB - TRB2 - Van İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ( ) Tablo 101: Türkiye ve TRB Bölgesi ne Gerçekleştirilen İhracatın Sektörel Dağılımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 102: TRB2 Bölgesi nde Gerçekleştirilen İhracatın Sektörel Dağılımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 103: Van İlinde Gerçekleştirilen İhracatın Sektörel Dağlımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 104: Türkiye ve TRB Bölgesi ne Gerçekleştirilen İthalatın Sektörel Dağılımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 105: TRB2 Bölgesi'nde Gerçekleştirilen İthalatın Sektörel Dağılımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 106: Van İlinde Gerçekleştirilen İthalatın Sektörel Dağlımı ( ) [Dolar] [%] Tablo 107: Türkiye ve TRB Bölgesi ne İhracatın Gerçekleştiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%] Tablo 108: TRB2 Bölgesi'ne İhracatın Gerçekleştirildiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%] Tablo 109: Van İli'ne İhracatın Gerçekleştirildiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%]

8 Tablo 110: Türkiye ve TRB Bölgesi ne İthalatın Gerçekleştirildiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%] Tablo 111: TRB2 Bölgesi'ne İthalatın Gerçekleştirildiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%] Tablo 112: Van İline İthalatın Gerçekleştirildiği İlk Beş Ülke ( ) [Dolar] [%] Tablo 113: TRB2 Bölgesi ve Van İlinin Belirtilen Düzeylerde Gerçekleştirilen Toplam İhracat İçerisindeki Oranı ( ) Tablo 114: TRB2 Bölgesi ve Van İlinin Belirtilen Düzeylerde Gerçekleştirilen Toplam İthalat İçerisindeki Oranı Tablo 115: Sanayi Sektörü Kişi Başına Düşen GSKD ( ) [TL] Tablo 116: TRB Bölgesi Sanayi İhracatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 117: TRB Bölgesi Sanayi İhracatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 118: Van İli Sanayi İhracatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 119: TRB Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 120: TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 121: Van İli Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [Dolar] [%] Tablo 122: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının Cinsiyete Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 123: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının Eğitim Durumuna Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 124: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının Geniş Yaş Grubuna Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 125: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının Çalıştığı İş Yeri Büyüklüğüne Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 126: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının İşteki Durumuna Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 127: TR TRB TRB2 Bölgeleri Sanayi Sektörü İstihdamının Sosyal Güvenlik Kurumuna Kayıtlılık Durumuna Göre Dağılımı TRB2 Bölgesi Sanayi İthalatının Alt Kollara Dağılımı* ( ) [000 Kişi] [%] Tablo 128: Türkiye ve TRB Bölgesi nde Kullanım Yerine Göre Elektrik Tüketimi [MWh] [%] Tablo 129: TRB2 Bölgesi'nde Kullanım Yerine Göre Elektrik Tüketimi [MWh] [%] Tablo 130: Van İli nde Kullanım Yerine Göre Elektrik Tüketimi [MWh] [%] Tablo 131: Van İli İlçeleri Sanayi Binaları ve Depoları Yapı Ruhsatı [m2] [%] Tablo 132: Van İli İlçeleri Sanayi Binaları ve Depolar Yapı Kullanım İzinleri [m2] [%] Grafik Listesi Grafik 1 :Van İli Nüfus'un Gelişimi Grafik 2: TRB2 İlleri Kentleşme Düzeyi (%) Grafik 3: Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Türkiye Genel Değerlendirmesi ve İller Sıralaması Grafik 4: TRB2 İlleri İlkokul Net Okullaşma Oranları (%) Grafik 5: TRB2 İlleri İlkokulda Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı Grafik 6:TRB2 İlleri Ortaokul Net Okullaşma Oranları (%) Grafik 7: TRB2 Bölgesi 2012 Yılı İstihdamının Cinsiyete ve Sektöre Göre Dağılımı Grafik 8: Yüz bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı Grafik 9: Isıtma Sistemine Sahip Olma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Grafik 10: Kolaylıkların Bulunma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Grafik 11: 2014 Yılı Van Nüfusunun Kayıtlı Olduğu İlk 10 İl 73 8

9 1. MEVCUT DURUM I. SOSYO EKONOMİK YAPI 1.1. VAN İLİ VE İLÇELERİNİN SOSYAL, DEMOGRAFİK VE EKONOMİK MEVCUT DURUM DEĞERLENDİRMESİ Van İli nin içinde bulunduğu Doğu Anadolu Bölgesi, TRB2 alt bölgesi ile birlikte sosyal, ekonomik, demografik göstergeler açısından değerlendirilmiş ve İlin mevcut durumu ortaya konulmuştur. Mevcut durum değerlendirme raporu üç ana başlık altında yapılan değerlendirmelerden oluşmaktadır. Birinci başlık olan Van İli nin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi çalışmasında İlin sosyal ve ekonomik göstergelerinin ülke içindeki sıralaması ve karşılaştırmalı olarak ortaya konulması ve İlin ülke içerisindeki sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyinin değerlendirilmesi konularını ele almaktadır. Van İli nin Sosyal Yapısı başlığı altında, İl geneli ve ilçelerin demografik ve sosyal yapıları incelenmiş, nüfusun yaşa, cinsiyetlere göre dağılımı, sosyal göstergeler, sağlık ve eğitim göstergeleri çok yıllı olarak değerlendirilerek sosyal yapının profili çıkarılmıştır. Aynı başlık altında ayrıca Van İli nin göç süreci iki ana çerçeve altında ele alınarak, son beş yılın nüfus hareketleri ve göç süreci mevcut durum içerisinde değerlendirilirken; 1990 yılından sonra yaşanan zorunlu göç süreci ise ayrı bir başlık altında ortaya konulmuştur. Raporun üçüncü başlığında ise "Van İlinin Ekonomik Yapısı" tarım, turizm ve sanayi sektörleri açısından değerlendirilmiştir Van İli nin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi Ülkemizde İller ve Bölgeler arası gelişmişlik farkları AB ve OECD ülkelerine göre çok daha fazladır. Gelişmişlik düzeylerinin ölçülmesi, gelişme farklılıklarının ortaya konulması ve bölgesel, yerel planlamalarda öncelikli sorun ve eşitsizlik kaynaklarının doğru tespit edilmesi açısından 2002 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile, AB Bölgesel Gelişme Politikalarına uyum sağlanmasını da amaçlayan İstatistiki Bölge Birimleri (İBBS) sınıflandırması tanımlanmıştır. Tüm ülke genelini kapsayan bu çalışmada bölgeler, alt bölgeler ve İller gelişmişlik düzeyine göre sınıflandırılmış ve tanımlanmıştır. Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü tarafından yapılan Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi Araştırması nda (2011) sınıflamalar şöyle açıklanmıştır: 9

10 İBBS de İller Düzey-3 olarak tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu İller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate alınarak "Düzey-1" ve "Düzey-2" olarak gruplandırılmak suretiyle hiyerarşik İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması yapılmıştır. "Düzey-3 kapsamındaki İstatistiki Bölge Birimleri 81 adet olup İl düzeyindedir. Her İl bir İstatistiki Bölge Birimini tanımlamaktadır. Düzey-2 İstatistiki Bölge Birimleri, Düzey-3 kapsamındaki komşu İllerin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup 26 adettir. Düzey-1 İstatistiki Bölge Birimleri ise Düzey-2 İstatistiki Bölge Birimlerinin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup 12 adettir (SEGE, 2011: 73). Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi; Demografik Göstergeler İstihdam Göstergeleri Eğitim Göstergeleri Sağlık Göstergeleri Rekabetçi ve Yenilikçi Kapasite Göstergeleri Mali Göstergeler Erişilebilirlik Göstergelerini kapsayan, 8 ana başlık altında sınıflandırılan 61 değişken kullanılarak hesaplanmıştır. Aşağıda yer alan bölümde Düzey-2 Bölgelerinin ve İllerinin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması incelenmiş ve Van, Bitlis Hakkâri, Muş İllerini kapsayan TRB2 bölgesinin 26 bölge içerisindeki konumu değerlendirilmiştir Van İlinin Düzey-2 Bölgesi İçerisindeki Konumu Van İli, Düzey-2 Sınıflaması nda TRB2 Bölgesinde yer almaktadır. TRB2 Bölgesi Van, Muş, Bitlis ve Hakkari İllerini kapsamaktadır. Van ın bölge içindeki konumu, "Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesi Araştırması"nda alt bölgesel ölçekte büyüme merkezi olarak tanımlanmıştır. Yerleşme Merkezlerinin Kademelenmesinde alt bölgesel ölçekte büyüme merkezleri olarak tanımlanan yerleşmelerin, ekonomik ve sosyal ilişkiler sisteminden kaynaklanan bir hiyerarşik düzen içinde yer aldığı, üst kademe merkezlerin güçlü birer büyüme noktası oluşturarak alt kademe merkezleri uyaracağı, kademeli olarak büyüyen 10

11 merkezler sistemiyle kalkınmanın hızlandırılacağı ve kalkınmanın getireceği gelir etkisi, fiziksel altyapı ve mal-hizmet arzının mekânsal olarak daha adil paylaşılacağı öngörülmektedir. Aşağıdaki tabloda gelişmişlik göstergeleri üzerinden endeks değerine göre Düzey-2 bölgelerinin ve bölgeler kapsamında yer alan Düzey-3 İllerinin gelişmişlik sıralaması tablosu yer almaktadır. Van, Bitlis Hakkâri, Muş İllerini kapsayan TRB2 bölgesi 26 İstatistiki bölge içerisinde en son sırada yer almaktadır. Bu durum, TRB2 bölgesinin sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından Türkiye nin en geri kalmış bölgesi olduğunu ortaya koymaktadır. Aynı zamanda TRB2 Bölgesini oluşturan İllerde ülkenin en fazla geri kalmış İlleri arasında yer almaktadır. Van İlinin durumu kendi bölgesi içersinde değerlendirildiğinde ise TRB2 Bölgesinin en gelişmiş İli ve gelişme potansiyeli en yüksek olan merkezi konumunda yer almaktadır. Başka bir ifadeyle bölgenin çevre İlleri olan Muş, Bitlis ve Hakkari İlleri, Van ın hinterlandı-etki alanı içinde yer almaktadır. Bu anlamda Van, içinde bulunduğu bölgenin ticaret, sanayi ve hizmet sektörlerinin lokomotifi görevini üstlenmektedir. 11

12 Tablo 1: Düzey-2 Bölgeler ve Düzey-3 İller Gelişmişlik Sıralaması Bölgelerin Gelişmişlik Sıralaması Düzey-3 Bölgeleri 5 TR61 Düzey-2 İller İllerin Gelişmişlik Sıralaması Bölgelerin Gelişmişlik Sıralaması Düzey-3 Bölgeleri İllerin Düzey-2 İller Gelişmişlik Sıralaması Gaziantep TR10 TR51 İstanbul Ankara TRC1 Kilis 63 3 TR31 İzmir 3 Adıyaman 66 Bursa 6 Trabzon 31 4 TR41 Eskişehir 7 Rize 34 Bilecik 27 Artvin 44 Antalya 5 17 TR90 Giresun 52 Isparta 21 Ordu 61 6 TR42 7 TR32 8 TR21 9 TR62 10 TR22 11 TR52 12 TR33 13 TR81 14 TR72 15 TR83 Burdur 26 Gümüşhane 62 Kocaeli 4 Nevşehir 36 Bolu 11 Kırşehir 40 Yalova TR71 Kırıkkale 41 Sakarya 18 Aksaray 55 Düzce 35 Niğde 56 Muğla 8 Kastamonu 47 Denizli TR82 Sinop 51 Aydın 19 Çankırı 54 Tekirdağ 9 Elazığ 39 Edirne 12 Malatya TRB1 Kırklareli 15 Tunceli 58 Adana 16 Bingöl 72 Mersin 24 Hatay 46 Çanakkale 14 Osmaniye TR63 Kahramanmara Balıkesir ş Konya 20 Erzincan 45 Karaman TRA1 Erzurum 59 Manisa 23 Bayburt 64 Uşak 25 Diyarbakır TRC2 Kütahya 38 Şanlıurfa 73 Afyon 43 Batman 70 Karabük 28 Mardin TRC3 Zonguldak 29 Siirt 77 Bartın 48 Şırnak 78 Kayseri 17 Kars 68 Sivas 49 Iğdır TRA2 Yozgat 65 Ardahan 71 Samsun 33 Ağrı 79 Amasya 37 Van 75 Çorum TRB2 Bitlis 76 Tokat 57 Hakkari 80 Muş 81 Kaynak: SEGE,

13 Kademeli İller Gelişmişlik Sıralamasında Van ın Konumu İllerin gelişmişlik sıralamasının kademelendirilerek belirlenmesi, gelişmeye ilişkin politikaların, teşvik sistemlerinin belirlenmesi için önem taşımaktadır. SEGE araştırma raporunda "Yeni Teşvik Sistemi"nin oluşturulması kapsamında gerçekleştirilen kademelendirmeye bağlı olarak tarih ve 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren Yeni Teşvik Sistemi kapsamında Türkiye de İllerin gelişmişlik seviyeleri 6 ayrı kademede belirlenmiştir (SEGE, 2011:51). SEGE-2011 çalışmasında İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması yüksek, orta ve düşük olmak üzere üç gelişmişlik kademesinde incelenmiştir. Çalışma kapsamında orta gelişmişlik grubunda olan İller, dört alt kademeye ayrılmış ve gelişmişlik düzeyi incelemesi ve sıralaması sonucunda 6 kademe gelişmişlik düzeyi belirlenmiştir. Buna göre, birinci kademe gelişmiş 8 İl, ikinci kademe gelişmiş 13 İl, üçüncü kademe gelişmiş 12 İl, dördüncü kademe gelişmiş 17 İl, beşinci kademe gelişmiş 16 İl ve altıncı kademe gelişmiş 15 İl bulunmaktadır (SEGE, 2011: 44). İl kademeleri, yukarıda açıklanan 8 ana gösterge başlığı altında yer alan 61 değişkenden elde edilen analiz sonucunda belirlenmiştir. En yüksek endeksin 4,51 (İstanbul), en düşük endeksin -1,73 (Muş), olduğu endeks değerleri sıralamasında; birinci kademede bulunan İllerin endeks değerleri 1,00 den büyük, 2, 3, 4 ve 5inci kademede olan İllerin endeks değerleri 1,00 ile -1,00 arasında ve 6 ncı kademede bulunan İllerin endeks değerleri ise - 1,00 den küçük olarak belirlenmiştir (SEGE, 2011: 51). Gelişmişlik endeksi -1,3783 olan Van, 81 İl içerisinde 75. sırada ve 6. kademe İller grubunda yer almıştır. 13

14 Aşağıdaki tabloda İllerin gelişmişlik sıralaması ve endeks değerleri yer almaktadır. Tablo 2: 2011 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması İl Kodu İller SEGE 2011 Sırası SEGE 2011 Endeks Değeri İl Kodu İller SEGE 2011 Sırası SEGE 2011 Endeks Değeri TR100 İstanbul TRB11 Malatya TR510 Ankara TR332 Afyon TR310 İzmir TR905 Artvin TR421 Kocaeli TRA12 Erzincan TR611 Antalya TR631 Hatay TR411 Bursa TR821 Kastamonu TR412 Eskişehir TR813 Bartın TR323 Muğla TR722 Sıvas TR211 Tekirdağ TR833 Çorum TR322 Denizli TR823 Sinop TR424 Bolu TR903 Giresun TR212 Edirne TR633 Osmaniye TR425 Yalova TR822 Çankırı TR222 Çanakkale TR712 Aksaray TR213 Kırklareli TR713 Niğde TR621 Adana TR832 Tokat TR721 Kayseri TRB14 Tunceli TR422 Sakarya TRA11 Erzurum TR321 Aydın TR632 Kahramanmaraş TR521 Konya TR902 Ordu TR621 Isparta TR906 Gümüşhane TR221 Balıkesir TRC13 Kilis TR331 Manisa TRA13 Bayburt TR622 Mersin TR723 Yozgat TR334 Uşak TRC12 Adıyaman TR613 Burdur TRC22 Diyarbakır TR413 Bilecik TRA22 Kars TR812 Karabük TRA23 Iğdır TR811 Zonguldak TRC32 Batman TRC11 Gaziantep TRA24 Ardahan TR901 Trabzon TRB13 Bingöl TR522 Karaman TRC21 Şanlıurfa TR831 Samsun TRC31 Mardin TR904 Rize TRB21 Van TR423 Düzce TRB23 Bitlis TR714 Nevşehir TRC34 Siirt TR834 Amasya TRC33 Şırnak TR333 Kütahya TRA21 Ağrı TRB12 Elazığ TRB24 Hakkari TR715 Kırşehir TRB22 Muş TR711 Kırıkkale Kaynak: SEGE 2011 Raporu Aşağıdaki haritada gelişmişlik endeksine göre 6 kademeli bir biçimde tanımlanan İllerin dağılımı yer almaktadır. 14

15 Birinci kademede Türkiye nin en gelişmiş 8 İli bulunmaktadır. Bu İller, İstanbul, Ankara, İzmir, Kocaeli, Antalya, Bursa, Eskişehir ve Muğla dır. İkinci kademede 13 İl bulunmaktadır. Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeks sıralamasına göre bu İller; Tekirdağ, Denizli, Bolu, Edirne, Yalova, Çanakkale, Kırklareli, Adana, Kayseri, Sakarya, Aydın, Konya ve Isparta olarak sıralanmıştır. Üçüncü kademede yer alan 12 İl; Balıkesir, Manisa, Mersin, Gaziantep, Samsun, Trabzon, Zonguldak, Uşak, Burdur, Bilecik, Karabük ve Karaman dır. Dördüncü kademede 17 İl bulunmaktadır; Hatay, Malatya, Afyon, Sivas, Kütahya, Elazığ, Çorum, Kastamonu, Düzce, Amasya, Rize, Nevşehir, Kırıkkale, Kırşehir, Erzincan, Bartın, Artvin, Samsun dördüncü kademe İllerdir. Beşinci kademede yer alan 16 İl; Sinop, Giresun, Osmaniye, Çankırı, Aksaray, Niğde, Tokat, Tunceli, Erzurum, Kahramanmaraş, Ordu, Kilis, Bayburt, Yozgat ve Adıyaman dır. Altıncı kademede yer alan İller; Diyarbakır, Kars, Iğdır, Batman, Ardahan, Bingöl, Şanlıurfa, Mardin, Van, Bitlis, Siirt, Şırnak, Ağrı, Hakkâri, Muş İlleridir. Van, en az gelişmiş İlleri barındıran 6. Kademe gelişmiş İller kategorisinde yer almaktadır. 6. Kademe İller içinde 15 İl bulunmaktadır. 6. Kademe gelişmiş İllerin tümü Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan İllerden oluşmaktadır. 15

16 Harita 1: SEGE 2011, 6 Kademeli Yeni Teşvik Sistemi Haritası Kaynak: SEGE Kademe İllerin Özellikleri ve Gelişme Düzeyleri 6. kademede yer alan İller içinde nüfusu 1 milyonun üzerinde olan İller; Şanlıurfa, Diyarbakır ve Van dır. Van İl Nüfusu, 2007 yılından sonra 1 milyon kişinin üzerine çıkmıştır. Metropoliten kentleri tanımlamada kullanılan Nüfus Ölçütü ne göre ve üzeri nüfusu olan kentler, metropol kent olarak ele alınmaktadır (bkz: ÇABUK, S. ve DEMİR, K., 2010). Nüfus ölçütüne göre değerlendirildiğinde Van, nüfus büyüklüğü açısından metropol İller sınıflamasına giren, ancak gelişmişlik göstergeleri açısından ise Türkiye nin en geri kalmış İllerinden birisi konumundadır. Bu anlamda Van ın geri kalmış genç metropoliten İl olarak değerlendirilerek, Van İlinin gelişme hızının ve kalkınmışlık göstergelerinin yukarıya çekilmesi büyük önem taşımaktadır. 6. kademe gelişmiş İllerin içinde yer alan Diyarbakır, Şanlıurfa ve Van İlleri bölgeleri içerisinde önemli göç çekim merkezleri konumundadır. Buna paralel olarak istihdam düzeyinin çok düşük ve kayıt dışı ekonominin yüksek olduğu 6. Kademe İllerde okuryazarlık oranlarının ve eğitim düzeyinin ülke ortalamalarının çok altında olması ortak özellikleri olarak öne çıkmaktadır. Kadınlarda okuryazarlık oranlarının erkek nüfusun okuryazarlık düzeyinden çok daha düşük olması ve kadınların eğitim olanaklarına erkeklere göre çok daha zor ulaşıyor olması 6. Kademe İllerde görülen diğer ortak sorunlar olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, işsizlik ve bağımlı nüfusun oranlarının yüksekliği, işgücüne katılma oranının düşük düzeyde olması da bu İllerin ortak yönleridir. 16

17 6. kademe İllerin ortaklaşan en önemli sorunlarından birisi de eğitime devam etme süresinin çok kısa olmasıdır. Bu durum, düşük eğitim düzeyinin genç kuşaklarda da devam etmesine neden olmaktadır. Bu sorun, beraberinde 6. Kademe gelişmiş İllerin tümünde nitelikli insan kaynağının yetersiz sayıda kalmasına ve bu İllerde yetişen nitelikli insan gücünün de daha gelişmiş İllere göç etmesine neden olmaktadır. 6. kademe İllerin tümünde, eğitim ve işgücü göstergelerinin ülke ortalamasının gerisinde olmasının yanı sıra sanayi altyapıları da yetersiz ve az gelişmiştir. Diyarbakır, Şanlıurfa ve Van İlleri sanayi sektörü alanında yetersiz olmakla birlikte sınırlı düzeyde sanayi altyapısını barındırmaktadır. Ancak, bu İllerin dışında kalan diğer 6. kademe İllerinde sanayi altyapıları tamamen yetersiz düzeydedir. Kısmi düzeyde de olsa sanayi sektörü altyapısını barındıran Diyarbakır, Şanlıurfa ve Van İllerinde ise sanayi sektörünün teknoloji yenilenme düzeyi, yenilikçilik kapasitesi ve nitelikli insan kaynağının yetersiz olduğu görülmektedir. Ayrıca, doğurganlık oranının çok yüksek, bağımlı nüfusun (özellikle 0-14 yaş çocuk bağımlılık oranının) ülke ortalamalarının çok üstünde olması 6. kademe İllerin en görünür diğer ortak özelliklerindendir. Yoksulluk, 6. Kademe İller içerisinde yüksek oranda görülmektedir. Kırsal alandan göç alan kent merkezlerinde, yoksulluk ve sosyal destek sistemlerine ulaşamayan nüfus oranı yüksek düzeylerdedir. Yeşilkart sahibi olan nüfusun, toplam nüfusa olan oranının yüksekliği yoksulluğun tespit edilmesinde yararlanılan bir göstergedir. Yeşilkart sahibi nüfusun, toplam İl nüfusu içerisindeki oranına göre Ağrı, Van, Bitlis ve Hakkari İlleri, Türkiye İlleri arasında ön sıralarda yer almaktadır. Bu İllerde nüfusun hemen hemen yarısı yeşilkart sahibidir. 6. Kademe İller grubunun 3 büyük İlinde yeşilkart oranları değerlendirildiğinde; Van da her 100 kişiden 50'sinin, Şanlıurfa da 35'inin ve Diyarbakır da ise 37'sinin yeşil kartı bulunduğu görülmektedir. Türkiye genelinde ise bu oran %13 tür (SEGE, 2011: 71). Sağlık göstergeleri açısından 6. Kademe İller değerlendirildiğinde yüzbin kişiye düşen yatak ve onbin kişiye düşen doktor sayısına göre Mardin, Şırnak ve Ağrı ülkedeki son sırada yer alan üç İldir. Sosyal güvenlik kapsamı dışında kalan nüfus oranının en yüksek olduğu İller açısından ise 6. Kademe İllerden Muş, Hakkari ve Ardahan nüfusunun %15 inin herhangi bir sosyal güvencesinin bulunmadığı görülmektedir (SEGE, 2011: 84). 17

18 Erişebilirlik göstergelerinin (ulaşım, yol, asfalt-beton köy yolu oranı) en düşük olduğu İller de yine 6. Kademe İllerdir. Gelişmiş İllerde %95 in üzerinde olan erişebilirlik göstergeleri, 6. Kademe İllerinde %10 düzeyine kadar düşmektedir. İletişim olanakları da (internet, GSM aboneliği) gelişmiş kademe İller ile kıyaslanamayacak kadar düşük düzeyde kalmaktadır Van İli nin Sosyal Yapısı Van İli nin sosyal yapı profilinin değerlendirildiği bu başlık altında önce İl genelindeki veriler, ardından ilçeler özelindeki demografik ve sosyal veriler irdelenmiştir. Sosyal yapının profili; Demografik Göstergeler İstihdam Göstergeleri Eğitim Göstergeleri Sağlık ve Sosyal Güvenlik Göstergeleri Yaşam Kalitesi Göstergeleri Kültürel Göstergeler alt başlıkları kapsamında ele alınmıştır Nüfusun Yapısı ve Gelişimi Van İli Nüfusunun Gelişimi 2012 yılı itibari ile Van İlinin nüfusu kişidir. Kentleşme oranı açısından % 52,16 olan Van, Türkiye de % 77,28 olan kentleşme oranının altında yer almakta ve kentleşme düzeyi ülke sıralamasında 72. sırada bulunmaktadır. Türkiye de nüfus yoğunluğu kilometrekareye 98 kişi iken, Van da kilometre kareye 55 kişi düşmektedir. Tablo 3: 2014 Yılı Van İli Nüfus Verileri Nüfus Türkiye Sıralaması İl-İlçe Merkezleri Nüfusu Oranı Türkiye Sıralaması Nüfus Yoğunluğu Türkiye Sıralaması % 52, Kaynak: TÜİK, 2014(a) Aşağıdaki grafik ve tablolardan da görülebileceği üzere Van İli nin nüfusu yılı nüfus sayımlarında 2. Dünya Savaşı nın etkileriyle tüm ülkede olduğu gibi düşüş göstermiş ve 18

19 bu tarihten itibaren nüfusun artışı süreklilik kazanmıştır yılında -% 21,2 olan İlin nüfus artış hızı, 1940 yılı ve sonrasında yükselişe geçmiştir. Van nüfusunun gelişiminde, 1950 yılından sonra yaşanan nüfus artış hızındaki yükseliş dikkat çekmektedir. Bu tarih ülke genelinde kırdan kente ekonomik nedenli göçün hız kazandığı ve kırsal alanda yaşayan nüfusun büyük oranda kentlere göç ettiği dönemin başına işaret etmektedir. Van İli nin de bu süreçte diğer kentler gibi göç aldığı belirtilebilir. Veriler incelendiğinde 1935 yılından günümüze kadar olan süreçteki nüfus değişimlerinde en göze çarpan nüfus artışının 1990 yılında yaşanmış olduğu görülmektedir yılında % 16,5 olan nüfus artış hızı, 1990 yılında % 37,7 ye yükselmiştir. Bu ani ve hızlı artış, bölgenin genelinde yaşanmış olan zorunlu göç dönemine işaret etmektedir. Zorunlu göçle birlikte, bölgedeki çatışmalar nedeniyle kırsal alanda yerinden edilen haneler, hazırlıksız, birikimsiz olarak kentlere göç etmek zorunda kalmış ve zorunlu göç bölgedeki tüm kentlerde olduğu gibi, Van da da büyük travmalara yol açmıştır. Zorunlu göçün neden olduğu yoksulluk, işsizlik ve nüfusun karşı karşıya kaldığı güçlükler, göç ile ilgili verilerin ele alındığı bölümde daha detaylı bir biçimde değerlendirilmiştir. Tablo 4: Van İli Nüfusu'nun Tarihsel Gelişimi Yıl Nüfus Nüfus Artış Hızı % , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 19

20 Van İl nüfusunun gelişim tablosu incelendiğinde; 1940 yılından itibaren artış gösteren nüfusun 2011 yılında azalma gösterdiği görülmektedir. Nüfus değişimlerine ilişkin veriler; Van İli nin çevresinde yer alan daha az gelişmiş İllerden ve kırsal alanından göç aldığını ve yüksek doğurganlık oranı ile nüfus artışının 2011 yılına kadar kesintisiz sürdüğünü ve Van İlinde yaşanan son depremle birlikte nüfusunda düşüş yaşandığını göstermektedir. Grafik 1: Van İl Nüfusunun Gelişimi Kaynak: Seçilmiş Göstergelerle Van; TÜİK, 2012(a); DAP Nüfusun İlçelere Göre Dağılımı Aşağıdaki haritada Van İli ve ilçelerinin 2013 yılı nüfusunun ilçelere göre dağılımı gösterilmektedir. Van İlinde en yoğun yerleşim yeri Van merkez ilçedir. İkinci en fazla nüfusa sahip yerleşim yeri ise Erciş tir. Üçüncü en fazla nüfusa sahip yerleşim yerinin ise Edremit olduğu görülmektedir. Çaldıran, Muradiye ve Özalp ilçelerinin nüfuslarının aynı aralıkta bulunduğu ve Edremit ten sonra en fazla nüfusa sahip yerleşim yerleri oldukları, en az nüfusa sahip ilçenin ise Bahçesaray olduğu görülmektedir. İl genelindeki nüfus dağılımı mekansal olarak incelendiğinde ise Van İlinin batı yönünde olan ve Van gölüne sınırı olan ilçelerin daha fazla nüfusa sahip olduğu anlaşılmaktadır. 20

21 Harita 2: Van İli ve İlçeleri 2013 Nüfusunun İlçelere Göre Dağılımı Haritası Kaynak: TÜİK,2014 (a) Van ın çevre ilçelerinin nüfusunun değişiminin ele alındığı aşağıdaki tabloda da görüldüğü gibi, Van Merkez ve Erciş nüfusunun artışı, doğum oranlarının yüksekliğinin yanı sıra aldıkları göçle de ilgilidir. Van İlinin diğer ilçeleri ise ekonomik koşulların ve iş olanaklarının yetersizliği, eğitim, sosyal ve sağlık hizmet kalitesinin düşüklüğü nedeniyle daha düşük düzeyde göç almaktadır. İlçe nüfuslarının son beş yılda gösterdiği değişimler incelendiğinde; Merkez ilçe nüfusunun 2008 yılından 2010 yılına kadar geçen 2 yıllık kısa sürede % 7,2 artış gösterdiği ve

22 yılından sonra yaşanan depremle birlikte düşüşe geçtiği görülmektedir. Bu kapsamda, Van Merkez ilçenin 2010 yılında kişi olan nüfusu, 2012 yılında kişi azalarak kişiye gerilemiştir arasında geçen beş yıl dikkate alındığında; Edremit, Çaldıran ve Erciş ilçe nüfusları artış eğilimindeyken, Gevaş, Muradiye ilçe nüfuslarında belirli bir değişim görülmemiştir. Nüfusu azalma eğilimi içinde olan ve son beş yılda nüfus kaybetmiş olan ilçeler ise Bahçesaray, Başkale, Çatak, Gürpınar, Özalp ve Saray dır. Tablo 5: İlçeler Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi ( ) İlçeler Yıllara Göre Nüfusun Gelişimi Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Van İli Kentleşme Düzeyi Aşağıda yer alan grafik, TRB2 İllerindeki toplam nüfusun yerleşim yerlerine göre dağılımını göstermektedir. İl-ilçe merkezlerinde yaşayan nüfus İllerin kentleşme düzeyini belirlerken, belde-köy yerleşimlerinde yaşayan nüfus kırsal alanda yaşayan nüfusa işaret etmektedir. Türkiye genelinde kentleşme oranı % 77,28 dir. Bu durum ülke nüfusunun % 77,28 inin kentsel alanlarda yaşamakta olduğunu ortaya koymaktadır. Kentleşme düzeyi en yüksek olan İl % 98,96 ile İstanbul, en düşük olan İl % 35,18 ile Ardahan dır. 22

23 TRB2 İllerinin kentleşme düzeylerine bakıldığında, bölge içinde Muş İlinin en düşük kentleşme düzeyine sahip olduğu; en yüksek kentleşme oranına sahip İlin ise Hakkari olduğu görülmektedir. TRB2 İllerinin tümünün kentleşme düzeyi oranları Türkiye genel ortalamasının çok altında seyretmektedir. Van İli nin kentleşme düzeyi değerlendirildiğinde ise Van İlinin % 52,16 lık bir kentleşme oranına sahip olduğu görülmektedir. Van İli bu kentleşme oranı ile ülke genelinde 81 İl içinde 70. sırada yer almaktadır. Tablo 6: TRB2 İlleri Kentleşme Düzeyi (%) İller Kentleşme Oranı (%) Türkiye 77,28 Van 52,16 Muş 37,38 Bitlis 54,24 Hakkari 55,76 Kaynak: Seçilmiş Göstergelerle Van; TÜİK, 2012 (a); DAP Van İli, İlçelerin Kentleşme Düzeyi Van İlinin, İlçelere göre nüfus büyüklüğü ve kentleşme düzeyleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tabloda yer alan verilere göre, Van ın en yüksek nüfuslu ilçesi kişi ile Merkez ilçe, en düşük nüfusa sahip ilçesi ise kişi ile Bahçesaray'dır. Edremit ve Erciş İlçeleri 100 binin üzerinde nüfusa sahip olmaları nedeniyle bölge içerisinde öne çıkmaktadır. Gevaş, Çatak, Gürpınar ve Saray ilçelerinin nüfusu 20 bin ile 50 bin arasında, Çaldıran, Muradiye, Özalp, Başkale ilçeleri ise 50 bin ile 100 bin nüfus aralığındadır. Kentleşme düzeyine ilişkin veriler değerlendirildiğinde; Merkez ilçe, Erciş ve Edremit dışındaki ilçelerde kentleşme düzeyinin çok düşük olduğu, başka bir ifadeyle nüfusun çoğunluğunun ilçelerin kırsal alanında yaşadığını göstermektedir. En yüksek düzeyde kentleşme oranına sahip olan ilçe Merkez İlçe dir (% 78,4). Edremit in kentleşme düzeyi % 54,2, Erciş in kentleşme düzeyi % 48,9 dur. Kentleşme düzeyi en düşük olan ilçeler % 14,7 kentleşme oranı ile Gürpınar, % 15 ile Özalp, % 15,7 ile Saray ilçeleridir. Bu ilçelerde kırsal nüfusun, kentsel nüfusa oranı ülke ortalaması ve Van İli ortalamasının çok üstünde yer almaktadır. 23

24 Tablo 7: 2014 Yılı İlçelerin Nüfusu ve Kentleşme Düzeyleri Toplam İl/İlçe Kentleşme İlçeler Belde/Köy Nüfus Merkezi Oranı (%) Merkez ,4 Bahçesaray ,6 Başkale ,4 Çaldıran ,3 Çatak ,5 Edremit ,2 Erciş ,9 Gevaş ,7 Gürpınar ,7 Muradiye ,1 Özalp Saray ,7 Toplam ,1 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 1.3. Van İl Nüfusunun Demografik Yapısı Van İli nüfusunun demografik yapısı; nüfusun yapısı, cinsiyet, yaş, eğitim, evlenme, doğum verileri, yaş gruplarına göre nüfusun dağılımı, bağımlı yaş analizi, göç istatistikleri ve kentleşme düzeyi verilerinden hareketle ortaya koyulmuştur. Diğer taraftan nüfusun; bağımlı yaş analizi, yaş gruplarına ve eğitim düzeyine göre dağılımı ayrı başlıklar altında ele alınarak değerlendirilmiştir Van İl Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı 2013 yılı Van İl nüfusunun cinsiyete göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Nüfusun cinsiyete göre dağılım verilerine göre, nüfusun % 50,9 u erkek, % 49,1 i kadın nüfustan oluşmaktadır. Tablo 8: Van İli 2013 Yılı Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı Toplam Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2014(a) 24

25 Van İli Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ve Bağımlı Yaş Analizi Van İli Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Van İli nin nüfus piramidi ve ardından Türkiye genelinin nüfus piramidi aşağıda verilmiştir. Türkiye nüfus piramidi ile kıyaslandığında Van İli nin 20 yaş altındaki genç nüfusunun çok yüksek olmasının; Türkiye geneli ile arasındaki en belirgin farklılık olduğu görülmektedir. Van nüfusu içinde genç yaş çok büyük oranda yer almakla birlikte, 60 yaş üstü nüfusun düşüklüğü de dikkat çekmektedir. Van İli nüfus piramidinden de görüleceği üzere Van da yaş grubu yükseldikçe nüfus içindeki payı düşmektedir. Grafik 3: 2012 Yılı Van İli Nüfus Piramidi Kaynak: TÜİK,2013 (a) verilerinden elde edilmiştir. Grafik 4: 2012 Yılı Türkiye'nin Nüfus Piramidi Kaynak: sayfasından alınmıştır. Van İl nüfusunun % 38,24 ünü 0-14 yaş arası çocuk nüfus, % 58,5 ini yaş arası aktif nüfus ve % 3,2 sini 65 yaş üzeri yaşlı nüfus oluşturmaktadır. İl nüfusunun yaş gruplarına göre dağılımı değerlendirildiğinde, 0-14 yaş arası çocuk nüfus oranının yüksek olduğu, 65 yaş üzeri yaşlı nüfusun oranının ise oldukça düşük olduğu görülmektedir. 25

26 Tablo 9: 2013 Yılı Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş Grubu Toplam Erkek Kadın '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65-69' '70-74' '75-79' '80-84' '85-89' '90+' Toplam Kaynak: TÜİK, 2013 (a) Van İli Bağımlı Yaş Verileri Bağımlı nüfus, 0-14 yaş arası genç bağımlı nüfus ve 65 yaş üzeri yaşlı bağımlı nüfus olarak ayrılmaktadır. Bu yaş gruplarındaki nüfusun aktif çalışma yaşındaki yaş arası nüfusa oranı, bağımlı yaşı göstermektedir. Başka bir ifadeyle; çalışmayan ve aktif nüfusa bağımlı olarak yaşayan nüfusun oranı bağımlı nüfusu oluşturmaktadır. TRB2 İlleri Toplam Yaş Bağımlılık Oranları; TRB2 İllerinin birlikte verildiği aşağıdaki grafikte, Türkiye de % 47 olan yaş bağımlılık oranının, TRB2 İllerinde daha yüksek olduğu görülmektedir. TRB2 İlleri arasında yaş bağımlılık oranın en yüksek olduğu İl Van, en düşük olduğu İl ise Hakkâri dir. Van İli, yaş bağımlılık ortalamasında Türkiye ortalamasının çok üzerinde yer almaktadır. 26

27 Grafik 5: Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Türkiye Genel Değerlendirmesi ve İller Sıralaması Kaynak: TÜİK, 2012 (a); DAP 2014 Türkiye ve Van İlinde bağımlı yaş oranları aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Türkiye de toplam yaş bağımlılık oranı % 47,64 iken, Van da yaş bağımlılık oranı Türkiye nin çok üstünde % 70,91 oranındadır. Özellikle genç yaş bağımlılık düzeyi Van İlinde çok yüksek oranda seyretmektedir. Ülke içinde yaş bağımlılık sıralamasında Van 7. sırada yer almaktadır. Tablo 10: Bağımlı Yaş Verileri, 2014 Toplam Yaş Bağımlılık Oranı % Ülke İçindeki Sıralaması 0-14 Çocuk Yaş Bağımlılık Oranı % 65 Yaş Üstü Bağımlı Yaş Oranı % Türkiye 47,64-36,3 11,34 Van 70, ,35 5,55 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 27

28 Van İli, İlçeler Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımları ve Yaş Bağımlılık Analizi Van İli, İlçelerinin yaş gruplarına göre dağılım tablosunda, tüm ilçelerde 0-14 yaş arası nüfusun yüksekliği ilk dikkat çeken veridir. Nüfus piramidinde yaş yükseldikçe, yaş gruplarının nüfus içindeki oranları düşmektedir. Ayrıca, 20 yaş altı genç nüfusun en yüksek olduğu ilçelerin Bahçesaray, Özalp Muradiye olduğu görülmektedir. Tablo 11: Van İlçeleri Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş grubu Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Merkez Bahçesaray Başkale '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65-69' '70-74' '75-79' '80-84' '85-89' '90+' Toplam Çaldıran Çatak Edremit '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65-69' '70-74' '75-79'

29 '80-84' '85-89' '90+' Toplam Erciş Gevaş Gürpınar '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65-69' '70-74' '75-79' '80-84' '85-89' '90+' Toplam Muradiye Özalp Saray '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65-69' '70-74' '75-79' '80-84' '85-89' '90+' Toplam Kaynak: TÜİK,2014(a) 29

30 İlçelerin Bağımlı Yaş Analizi: Türkiye de toplam yaş bağımlılık oranı % 47,64 dür yaş arası bağımlılık oranı % 36,3, 65 yaş üstü bağımlılık oranı % 11,34 dür. Van ilçelerinin yaş bağımlılık oranları incelendiğinde, çok yüksek oranda bağımlılık oranları görülmektedir. İlçeler içinde Bahçesaray, Özalp, Çaldıran ilçelerinin toplam yaş bağımlılık oranlarının % 90 lar oranında olması ilk dikkat çeken veridir. İlçeler arasında en düşük toplam yaş bağımlılık oranı Merkez ilçededir. İlçelerin toplam yaş bağımlılık oranlarının yüksekliği, 0-14 yaş arası nüfusun toplam nüfus içerisindeki payının çok yüksek oranlarda olmasından kaynaklanmaktadır. İlçelerin tümünde 65 yaş üzeri bağımlı nüfus oranları Türkiye ortalamasının çok altındadır. Bu nedenle toplam yaş bağımlılık oranlarını etkileyen öncelikli etken yüksek doğurganlık hızı ve toplam nüfus içerisinde çocuk nüfus oranının çok yüksek olmasıdır. Van İli, ilçelerinin aktif nüfus oranları değerlendirildiğinde, ilçelerde aktif nüfus olarak tanımlanan yaş arası çalışma çağındaki nüfus oranının düşük olduğu gözlenmektedir. Bu durum iki önemli noktaya işaret etmektedir: Birincisi, Van daki aktif çalışma çağındaki nüfus, daha gelişmiş, sosyo-ekonomik olanakları daha gelişkin olan şehirlere göç etmekte ve Van İli insan kaynağını yitirmektedir. Bu durum bir şehrin gelişmesi için öncelikli alanlardan olan beşeri sermayenin de kaybedilmesi anlamına gelmektedir. İkincisi ise çok kalabalık hane nüfusuna sahip olan ailelerde aktif çalışma çağındaki nüfusun, kalabalık bir hanenin geçiminden sorumlu olduğuna işaret etmektedir. Bu durum, en çok eğitim süresinin kısalmasına etki etmektedir. Hanenin geçiminden sorumlu yaşa gelen genç bireylerin eğitimlerini sürdürmesi ve çok çocuklu kalabalık hanelerde her çocuğa eğitim imkanı sağlanması ekonomik, sosyal ve fiziksel koşullar nedeniyle mümkün olmamaktadır. Genç yaş nüfusun yüksekliği ile beraber kentleşme oranları da değerlendirildiğinde; Kentleşme oranı düşük olan ilçelerde, toplam yaş bağımlılık oranları daha yüksektir. Kırsal alanda yaşayan nüfusun oranı arttıkça, aktif nüfusun toplam içindeki oranı düşmekte; doğurganlık ve genç yaşın toplam nüfus içindeki oranı ise yükselmektedir. 30

31 Tablo 12: Van İlçelerinin Toplam Yaş Bağımlılık Oranları, 2014 (%) İlçeler Aktif Nüfusun Oranı Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Bağımlı Yaş Oranları 0-14 Yaş Arası Genç Yaş Bağımlılık Oranı 65 Yaş Üstü Yaşlı Bağımlılık Oranı Merkez 61,1 63,4 58,3 5,1 Bahçesaray 51, ,8 7,2 Başkale 55,4 75,4 80,2 4,8 Çaldıran 52,7 89,4 84,8 4,6 Çatak 54,5 83,2 76,7 6,5 Edremit 60,8 64,3 58,9 5,3 Erciş 56,6 76,5 70,3 6,2 Gevaş 60, Gürpınar 57,4 73,9 67,8 6,1 Muradiye 54,5 83,4 77,7 5,7 Özalp 52,2 91,4 86,5 4,8 Saray 55,2 80,9 75,9 4,9 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) verilerinden hesaplanmıştır Van İli ve İlçeleri Eğitim Göstergeleri Van İli Eğitim Göstergeleri Van İli eğitim göstergeleri, İl genelinde okuryazarlık oranı, eğitim düzeyi, okullaşma oranları üzerinden değerlendirilmektedir. Okuryazarlık ve Eğitim Düzeyi Verileri; Okuma-yazma oranları incelendiğinde 2013 verilerine göre 6 yaş ve üzeri nüfusun % 91,3 ü okuryazardır. Van İli, Türkiye okuryazarlık sıralamasında 72. sırada yer almaktadır. Van İli nin eğitim göstergelerinde Ülke genelinde geri sıralarda yer almasının, kentsel nüfusun İl genelinde düşük olması ve kırsal alandaki eğitim olanaklarının, eğitim sürelerinin, eğitim konusunda kadınların dezavantajlı konumda olmasının yarattığı olumsuz etkilere bağlı olduğu söylenebilir. Cinsiyete göre okuryazarlık durumu değerlendirildiğinde, okuryazar olmayan nüfusun % 80,8 ini kadınların oluşturduğu görülmektedir. Bu oran, İlde kadınların okula gönderilme ve düzenli devam etme oranın erkeklere göre çok daha düşük düzeyde olduğunu göstermektedir. 31

32 Tablo 13: Van İli 6 Yaş üzeri Nüfusun Okuryazarlık Durumu, 2014 Okuma Yazma Durumu Toplam Erkek Kadın Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Bilinmeyen Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Van İlinin okuma yazma bilen nüfus sıralamasında Türkiye de 72. İli konumunda olması, eğitim konusunda sürekli ve uzun yıllara yayılmış politikalara ihtiyaç duyulduğunu da ortaya koymaktadır. Tablo 14: Van İli Okuryazarlık Durumu Türkiye Sıralaması Okuma Yazma Bilen Oranı Ülke İçindeki Sıralaması Türkiye 95,78 - Van 91,3 72 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Van İli, İlçeleri Okuryazarlık Düzeyi Van İli ve ilçelerinin 6 yaş ve üzeri nüfusunun okuryazarlık düzeyi ve eğitim durumlarına ilişkin verilere ait ayrıntılı tablolar aşağıda yer almaktadır. Türkiye de okuryazarlık düzeyi % 95,78 dir. Bu ortalama ile kıyaslandığında Van İli, ilçelerinin tümü Türkiye ortalamasının çok altında kalmaktadır. İlçeler arasında en yüksek okuryazarlık oranı Gevaş (% 93,5), Edremit (% 91,7) ve Merkez ilçe de (% 90); en düşük okuryazarlık düzeyi ise Bahçesaray dadır (% 77,9). İlçelerin okuryazarlık düzeyinin yıllara göre dağılımına bakıldığında tüm ilçelerin okuryazarlık düzeyinde belirgin bir yükselişin olduğu görülmektedir yılından 2012 yılına kadar Bahçesaray, Gürpınar ilçelerinin okuryazarlık oranının % 20 artmış olduğu görülmektedir. 32

33 Tablo 15: Van İli, İlçeleri 6 Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazarlık Düzeyinin Yıllara Göre Dağılımı, 2014 Yıllara Göre Okuryazarlık Düzeyi İlçeler Merkez 90 88,2 85,6 79,8 75,6 Edremit 91,7 90,4 88,3 85,1 81,1 Erciş 86, ,8 78,1 73,1 Bahçesaray 77,9 75,2 70,7 61,7 55,1 Başkale 84,9 82,7 79,5 75,1 68,5 Çaldıran 86,6 84,2 80,7 75,3 69,7 Çatak 87,6 85,3 81,6 73,2 64,8 Gevaş 93,5 89,3 87,4 83,6 79,3 Gürpınar 86,2 84,4 80, ,3 Muradiye 87,5 86,1 84,1 78,6 74,5 Özalp 85,2 83,2 80,9 75,5 69,4 Saray 89,1 86,8 84,8 80,2 75 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Cinsiyete göre okuryazarlık durumuna ilişkin veriler değerlendirildiğinde; Bahçesaray, Başkale, Özalp ve Çatak ilçelerinde nüfusun % 10 undan fazlasının okuma yazma bilmediği görülmektedir. Bu ilçelerde eğitim olanaklarının çok düşük düzeyde olduğu ve özellikle kadın nüfus içerisinde okuma yazma bilmeme oranlarının çok yükseldiği dikkat çekicidir. Bahçesaray ilçesinde kadın nüfusun dörtte birinden daha da fazlası (% 26,6) okuma yazma bilmemektedir. Başkale, Özalp, Muradiye, Erciş ilçelerinde ise kadınların erkeklere oranla çok yüksek oranda eğitime ulaşamamış olduğu görülmektedir. Van ın ilçelerinde eğitim olanaklarına ulaşan nüfusun oranının yetersiz, eğitim düzeyinin çok düşük olmasının yanında, kadınların eğitimde dezavantajlı durumda olduğu ve önemli düzeyde fırsat eşitsizliği de göze çarpmaktadır. 33

34 Tablo 16: Van İli, İlçelerinin 6 Yaş Üzeri Nüfusun Okuryazarlık Düzeyinin Cinsiyete Göre Dağılımı, 2014 Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilmeyen İlçeler Toplam Oranı* Erkek Oranı* Kadın Oranı* Merkez 7,5 2,5 12,6 Edremit 3,4 1,49 5,4 Erciş 9,1 3,1 15,6 Bahçesaray 18,6 10,4 26,6 Başkale 11,1 5,7 17,14 Çaldıran 9,6 3,9 15,9 Çatak 10,6 6,7 14,8 Gevaş 4,8 1,5 8,1 Gürpınar 9,2 3,6 15,0 Muradiye 9,6 3,0 16,5 Özalp 11,9 4,1 19,9 Saray 8,6 3,0 14,5 *Nüfus ve cinsiyet grubu içerisinde okur yazar olmayan oranını göstermektedir. Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Okuryazarlık düzeyinin düşük olduğu Van da eğitim düzeyine ilişkin veriler aşağıda yer almaktadır. İlde 15 yaşın üzerindeki nüfusun son mezun olduğu okula göre eğitim düzeyi değerlendirilmiştir. Tabloya göre, nüfusun % 74,48 i ilköğretim ve daha altında eğitim düzeyine sahiptir (okuma yazma bilmeyen+okuma yazma bilip bir okul bitirmeyen+ilkokul mezunu+ilköğretim okulu mezunu). İl genelinde, 15 yaş üstü nüfusun yalnızca % 25,52 si ilköğretimden sonra eğitimine devam etmiştir. Bu veriler İl düzeyinde, eğitime devam süresinin çok kısa olduğuna işaret etmektedir. Tablo 17: Van İli 15 Yaş Üstü Nüfusun Eğitim Düzeyi Bitirilen Eğitim Düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen İlkokul Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Bilinmeyen Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 34

35 Eğitim düzeyine ilişkin verilere bakıldığında çevre ilçelere göre merkez ilçenin daha uzun süre eğitim alma sürelerine sahip olduğu söylenebilir. Merkez ilçe 6 yaş üzeri nüfusunun % 75 i ilköğretim ve daha düşük düzeyde eğitim düzeyine sahipken, Bahçesaray İlçesi nin % 90 ı, Başkale İlçesi nin % 89 u, Özalp İlçesi nin % 91 i, Çaldıran İlçesi nin % 91 i, Muradiye İlçesi nin % 86 sı, Çatak İlçesi nin % 89 u ilköğretim (ilkokul) ve daha düşük eğitim düzeyine sahiptir. Bu oranlar İl genelinde ve ilçelerde eğitimin çok kısa süreli devam ettiğini göstermektedir. Yalnızca ileri yaşlar için değil, Van İli ve ilçelerindeki genç-çocuk nüfus için de eğitim süresi halen oldukça kısadır. Bölgesel ve üst ölçekli planlarda da vurgulanan; okullaşma oranları özellikle kız öğrenciler açısından daha olumsuz bir tablo sergilemektedir. Bölgede okullaşma oranlarında da cinsiyet açısından belirgin bir dengesizlik mevcuttur. Eğitim kademesi yükseldikçe bu dengesizlik kız çocukları aleyhine daha da büyümektedir (DAP, 2000). Ortalama hanehalkı büyüklüğü verilerinde ele alındığı gibi çok çocuklu kalabalık ailelerde çocukların eğitimlerini sürdürmesi güçleşmekte; hanenin ekonomik sorunları ve fiziksel koşulları eğitime devam etmelerini engellemektedir. Çocuklar erken yaşlarda okuldan ayrılmakta, vasıfsız ve eğitimsiz işgücü olarak yoksulluk ve sürekli işsizlikle karşı karşıya kalmaktadır. Tablo 18: Van İli, İlçelere Göre 6 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Düzeyi, 2014 Bitirilen Eğitim Düzeyi Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Merkez Bahçesaray Başkale Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen İlkokul Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Bilinmeyen Toplam Çaldıran Çatak Edremit Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen

36 İlkokul Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Bilinmeyen Toplam Erciş Gevaş Gürpınar Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen İlkokul Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Bilinmeyen Toplam Muradiye Özalp Saray Okuma Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen İlkokul Mezunu İlköğretim Mezunu Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Lise veya Dengi Okul Mezunu Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Yüksek Lisans Mezunu Doktora Mezunu Bilinmeyen Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 36

37 TRB2 ve Van İli Düzeyinde Okullaşma Verileri TRB2 İlleri Okullaşma Verileri TRB2 İlleri ve Van İlinin ilkokul okullaşma oranlarının yer aldığı aşağıdaki grafikte, TRB2 bölgesinde en yüksek okullaşma oranına sahip İlin Muş, en düşük okullaşma oranına sahip İlin ise Hakkari olduğu görülmektedir. İlkokul düzeyinde Van İlinin net okullaşma oranı % 98,62 dir. Grafik 6: TRB2 İlleri İlkokul Net Okullaşma Oranları, 2012 (%) Kaynak: TÜİK, 2012 (a); DAP 2014 Aşağıdaki grafikte, Türkiye geneli ve TRB2 Bölgesi İllerinde ilkokulda öğretmen başına düşen öğrenci sayısı verileri yer almaktadır. Türkiye genelinde, ilkokulda öğretmen başına 20 öğrenci düşmektedir. TRB2 İlleri içinde ilkokulda öğretmen başına en yüksek öğrencinin düştüğü İl Hakkâri, öğretmen başına en düşük sayıda öğrencinin düştüğü İl ise Bitlis tir. Van ortalaması Türkiye genelinin üstünde yer almaktadır. İlde ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 25 dir. 37

38 Grafik 7: TRB2 İlleri İlkokulda Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı, 2012 Kaynak: TÜİK, 2012 (a); DAP 2014 Aşağıdaki grafikte TRB2 İllerinin ortaöğretim net okullaşma oranları yer almaktadır. İllerin tümünde ortaöğretim düzeyinde net okullaşma oranları Türkiye ortalamasının altında ve çok düşük düzeydedir. Ortaöğretim net okullaşma oranı verilerinden yola çıkılarak bölgenin eğitim görme süresinin çok kısa olduğu belirtilebilir. Grafik 8:TRB2 İlleri Ortaokul Net Okullaşma Oranları, 2012 (%) Kaynak: TÜİK, 2012 (a); DAP

39 Van İli Okulöncesi Eğitim Okullaşma Verileri Van İlinin okullaşma oranları değerlendirildiğinde, İlin okulöncesi eğitim okullaşma oranının yılları arasında Türkiye genelinin üzerinde olduğu, ancak eğitim öğretim yılından 2013 yılına kadar geçen sürede büyük oranda düşüş yaşandığı görülmektedir. Bu düşüşün en büyük nedeninin Van depremi olduğu söylenebilir. Depremin en çok zarar verdiği alanlardan biri eğitim olmuştur. Okul öncesi okullaşma oranında deprem öncesinde oldukça yüksek bir orana sahip olan Van, deprem sonrasında Türkiye ortalamasının altına düşmüştür. Tablo 19: Van İli ve Türkiye Geneli, Okul Öncesi Okullaşma Oranları, 2012 Okul Öncesi Eğitim Van 43,06 35,35 26,51 28,41 Türkiye 26,92 29,85 30,87 30,93 Kaynak: DAP, 2014 (a) Van ın ilkokul düzeyindeki okullaşma oranları Türkiye genelinin altında, ancak genel ortalamaya yakındır. Van İli % 98,62 lik oranıyla, ilkokul okullaşma oranında Türkiye de 49. sırada yer almıştır. İlde 2007 yılından 2012 yılına kadar önemli bir yükseliş olduğu belirtilebilir yılında % 88,96 düzeyinde olan ilkokul okullaşma oranı, 2012 yılında % 96,96 ya yükselmiştir. Son yıllarda yaşanan yükselişe rağmen Van İli ilkokul okullaşma oranında halen Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Türkiye genelinde ortaöğretim okullaşma oranı % 70'dir. Ancak, Van İlinde ortaöğretim okullaşma oranı % 39,67 düzeyindedir. Türkiye ortalamasının çok altında olan Van; Muş ve Ağrı ile birlikte ülke geneli ile kıyaslandığında son üç sırada yer almaktadır. İlde, genç kuşakların eğitimlerini devam ettirmesi, nitelikli ve eğitimli yeni kuşakların yetişmesi için eğitim olanaklarının yetersiz kaldığı görülmektedir. Çok yüksek oranda genç nüfusa sahip olan Van İli, ülkenin eğitim konusunda en geri kalmış İlleri arasında yer almaktadır. Ortaöğretimdeki okullaşma oranının düşüklüğü, eğitime devam etme süresinin çok kısa olmasıyla paralellik göstermektedir. Ortaöğretimdeki okullaşma oranının düşüklüğü, yalnızca önceki kuşakların değil, genç kuşakların da büyük çoğunluğunun eğitimlerini ilköğretimden sonra devam ettirmediğini göstermektedir. Genç nüfusun eğitim süreçlerinden erken 39

40 ayrılması, vasıfsız ve eğitimi yetersiz bir genç nüfusun oluşmasına neden olmakta ve genç nüfusun işsizlik ve yoksulluk risklerini arttırmaktadır. Tablo 20: Van İli ve Türkiye Geneli, İlköğretim ve Ortaöğretim Okullaşma Oranları (%) İlköğretim Ortaöğretim Van 88,96 88,24 93,94 95,29 86,77 96,96 26,66 28,06 32,79 34,38 26,71 39,67 Türkiye 97,37 96,49 98,17 98,41 98,67 98,80 58,56 58,52 64,95 66,07 67,37 70,06 Kaynak: DAP, 2014 (a) Cinsiyete göre okullaşma oranları değerlendirildiğinde ilkokul okullaşma oranlarında belirgin bir farklılık gözlenmezken, Ortaöğretime -Lise- gelindiğinde kız öğrenci oranının (% 35,38), erkek öğrenci oranından (% 43,65) oldukça düşük olduğu dikkat çekmektedir. Bu veriler Van İli için eğitimde kadın erkek fırsat eşitliğinin sağlanması konusunda daha etkin çalışmalara ihtiyaç duyduğunu ortaya koymaktadır. Tablo 21: Van İli Cinsiyete Göre Okullaşma Oranları, 2012 (%) Okul Okullaşma Oranı (Toplam) Okullaşma Oranı (Erkek) Okullaşma Oranı (Kız) İlkokul 98,62 98,79 98,45 Ortaokul 83,05 84,03 82,03 Ortaöğretim-Lise- 39,67 43,65 35,38 Kaynak: TÜİK, 2012 (a) Van ın yıllara göre derslik sayılarının verildiği aşağıdaki tabloda, 2011 yılından sonra depremin maddi ve manevi olumsuz etkilerinin en çok yaşandığı alanlardan birisinin eğitim olduğu bir kez daha görülmektedir. Van daki ilköğretim derslik sayısı, 2011 yılından sonra çok yüksek oranda düşüş göstermiştir. Ortaöğretim ve okul öncesi eğitimde bu oranda düşüş yaşanmamış olsa da İlde eğitim koşullarının geriye gitmiş olduğu görülmektedir. Tablo 22: Van İli Yıllara Göre Derslik Sayıları Yıllar Okul Öncesi İlköğretim Ortaöğretim Kaynak: DAP, 2014(a) 40

41 Yıllara göre derslik sayılarında yaşanan azalma, öğrenci sayılarında da görülmektedir. Depremle birlikte yıkılan ve ağır hasar alan okullarda eğitimin sürdürülememesinin etkileriyle birlikte, Van İlinde afet sonrasında yaşanan göç, eğitim süreçlerinin aksamasına neden olmuştur. Depremden sonra, tüm öğretim düzeylerinde öğrenci sayılarında önemli oranda düşüş yaşanmış, 2010 yılında olan ilköğretim öğrenci sayısı, 2011 yılında a gerilemiştir yılına gelindiğinde ise öğrenci sayılarının yeniden yükselmeye başladığı görülmektedir. Tablo 23:Van İli Yıllara Göre Öğrenci Sayıları Yıllar Okul Öncesi İlköğretim Ortaöğretim Kaynak: DAP, 2014 (a) Derslik başına düşen öğrenci sayıları aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tabloya göre, İlköğretimde 2008 yılında derslik başına 44,6 öğrenci düşerken, 2012 yılında bu rakam üç katına çıkarak 121,9 a yükselmiştir. Türkiye ortalamasının çok üstünde olan ve sağlıklı eğitim koşullarının sağlanmasını engelleyen bu rakam Van da eğitim koşullarının deprem sonrasında halen düzeltilemediğini göstermektedir. Yukarıdaki tabloda gösterilen derslik sayısındaki büyük orandaki düşüş ile Van da çok yüksek bir oranda olan çocuk nüfusunun eğitim ihtiyacının karşılanması imkânsız hale gelmiştir. Tablo 24:Van İli Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları Yıllar Okul Öncesi İlköğretim Ortaöğretim ,6 44,6 40, ,5 45,8 46, ,7 45,7 44, ,9 38,1 39, ,1 121,9 46,1 Kaynak: DAP, 2014 (a) 41

42 HANEHALKI VE AİLEYE İLİŞKİN GÖSTERGELER Van İlinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü: Türkiye de ortalama hanehalkı büyüklüğü 3,7 dir. Van İlinin ortalama hanehalkı büyüklüğünün Türkiye ortalamasının iki katına yakın 6,43 kişi olduğu görülmektedir. Kentsel alandaki (il-ilçe merkezi) hane halkı büyüklüğü 5,61 olan Van ın, kırsal alandaki (belde-köyler) ortalama hanehalkı büyüklüğü çok daha yüksek, 7,63 kişidir. Van da kalabalık ailelerin oranının yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 25: Van İli Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü Toplam İl-İlçe Merkezi Belde-Köy 6,43 5,61 7,63 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Van İli, İlçelerine Göre Hanehalkı Özellikleri: İlçelere göre ortalama hanehalkı büyüklüğü verilerine bakıldığında, Türkiye ortalaması olan 3,7 kişilik hane büyüklüğünün çok üstünde ortalama hanehalkı büyüklükleri ile karşılaşılmaktadır. Özellikle ilçelerin kırsal alanında, hiçbir ilçede hanehalkı büyüklüğü 6 kişinin altına düşmemektedir. En yüksek ortalama hane halkı büyüklüğüne sahip olan ilçenin Çaldıran (8,09), en düşük ortalama hanehalkı büyüklüğüne sahip olan ilçenin ise Edremit (5,62) olduğu görülmektedir. Ortalama hanehalkı sayısının yüksekliği, pek çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu sorunların başında, yetersiz kişisel mahremiyet alanına bağlı olarak çocukların sosyal ve psikolojik olarak gelişme güçlükleri; sıhhi koşulların yetersiz kalması, hane bireylerinin asgari ihtiyaçlarını karşılamak için gelir düzeyinin yetersiz kalması, çocukların eğitimlerini sürdürememesi, sosyal kültürel olanaklardan yoksunluk ve kronik yoksulluk gelmektedir. Ortalama hanehalkının sayısının büyüklüğü en fazla çocukları etkilemektedir. Eğitim sürelerinin kısa olması, okula devamın düzensizliği, ekonomik koşullar nedeniyle eğitimin yarıda kalması Van İli genelinde yaygınlık kazanmış önemli sorunlar haline gelmiştir. 42

43 Tablo 26: İlçelere Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü İlçe Toplam İl-İlçe Merkezi Belde-Köy Bahçesaray 6,90 5,87 7,19 Başkale 7,31 6,57 7,51 Çaldıran 8,09 7,06 8,42 Çatak 6,53 5,82 6,81 Edremit 5,62 4,65 7,41 Erciş 6,96 5,97 8,19 Gevaş 7,00 5,79 7,95 Gürpınar 7,31 5,77 7,62 Merkez 5,67 5,45 6,67 Muradiye 7,50 6,32 8,09 Özalp 7,94 6,52 8,23 Saray 7,21 5,92 7,49 Kaynak: TÜİK, 2014 (a) Van İli, Evlenme ve Doğum İstatistikleri Yaş grubu ve cinsiyete göre evlenme istatistiklerine göre Van da son beş yılda, en yüksek oranda yaş arasında evlenildiği görülmektedir. Evlilik yapan nüfusun % 37,25 i yaş arasında evlenmiştir. Bu oranı yaş arasında evlenenler takip etmektedir. Toplam evlenen nüfusun % 28,7 si bu yaş grubundadır. Van da dikkat çeken bir diğer veri, yaş arasında yaşanan erken evliliklerin oranının çok yüksek olduğudur. Son beş yılda evlenen nüfusun % 22,13 ü yaş aralığındadır. Tablo 27:Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Evlenme İstatistikleri Yıl Cinsiyet Toplam Bilinmeyen Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Toplam Kaynak: TÜİK, 2014(b) Van İli nde doğum istatistikleri kapsamında, annenin yaş gruplarına göre doğum istatistikleri ve doğan bebeklerin cinsiyetlerine göre dağılımı aşağıda yer alan iki tabloda verilmiştir. 43

44 Cinsiyete göre evlilik yaş oranlarına bakıldığında, Van da son beş yılda evlenen kadınların % 38,8 gibi büyük bir oranının yaş grubunda olduğu görülmektedir. Bu oranın erkeklerde % 5,4 olduğu göz önüne alındığında kız çocuklarının erken yaşta evlendirilmesinin Van İli genelinde önemli bir sorun alanı oluşturduğu görülmektedir. Yaş gruplarına göre doğum oranlarına bakıldığında, Van da son beş yılda gerçekleşen doğumların % 29,7 lik ağırlıklı dilimini, yaşları arasındaki kadınlar yapmıştır. Evlenme istatistiklerinde olduğu gibi, doğum istatistiklerinde de annenin 19 yaşın altında olduğu doğum oranının yüksekliği dikkat çekmektedir. Son beş yılda gerçekleşen doğumların % 12,9 unu 19 yaşın altındaki kadınların yaptığı dikkat çekmektedir. Bu veriler, Van daki kadınların oldukça yüksek bir oranının erken yaşta evlendirdiğini ve erken yaşlarda çocuk sahibi olduğunu göstermektedir. Tablo 28: Annenin Yaş Gruplarına Göre Doğum İstatistikleri Yaş Grupları Yıllar Toplam < Bilinmeyen Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (c) Van da gerçekleşen doğumların cinsiyete göre dağılımı aşağıda verilmektedir yılında doğan bebeklerin % 51,3 ü erkek, % 48,7 si kızdır. Yıllara göre doğumların cinsiyete göre dağılımına bakıldığında yılları arasında doğan bebeklerin ağırlıklı diliminin erkek olduğu görülmektedir. Tablo 29: Yıllara ve Cinsiyete Göre Doğum İstatistikleri Yıllar Erkek Kız Toplam Kaynak: TÜİK, 2014 (c) 44

45 İlçelere Göre Evlenme ve Doğum İstatistikleri: Aşağıda yer alan tabloda Van İli, ilçelerinde evlenen nüfusun cinsiyet ve yaşa göre dağılımları sunulmaktadır. Tüm ilçelerde 19 yaş altı kadın nüfusun evlenme oranlarının yüksek olduğu dikkat çekmektedir. Bahçesaray da evlilik yapan kadınların % 31,9 u, Başkale de % 32,9 u, Çaldıran da % 48,5 i, Çatak ta % 41,4 ü, Edremit te % 34,6 sı, Erciş te % 43,5 i, Gevaş ta % 31,7 si, Gürpınar da % 39,5 i, Merkez de % 32,5 i, Muradiye de % 44,4 ü, Özalp te % 47,8 i ve Saray da % 48,5 i, yaş aralığında evlenmiştir. Erken yaşta evlenmeler kadınlar arasında çok yüksek oranda olmakla birlikte, erkekler ağırlıkla yaş arasında evlilik gerçekleştirmektedir. Tablo 30: Cinsiyet ve Yaşa Göre Evlenmeler İlçeler Cinsiyet Toplam Erkek Bahçesaray Kadın Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Merkez Muradiye Özalp Saray Kaynak: TÜİK, 2014 (b) Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın

46 Aşağıda yer alan tabloda, ilçelerde gerçekleşen doğumların, cinsiyetlerine göre dağılımı verilmektedir yılı doğum rakamlarına bakıldığında ilçelerin nüfuslarına göre doğum oranlarının oldukça yüksek düzeyde olduğu görülmektedir. Tablo 31: İlçelerde Cinsiyete Göre Doğumların Dağılımı İlçeler Toplam Erkek Kız Merkez Edremit Erciş Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray Kaynak: TÜİK, 2014 (c) 1.4. VAN İLİ İSTİHDAM GÖSTERGELERİ TRB2 Bölgesi ve Van İli ne ait istihdam göstergeleri, işsizlik, işgücüne katılım, istihdam, istihdamın sektörel dağılımı, sosyal güvenlik sistemine dahil olma, sigorta sahipliği, kazanç istatistiklerini içermektedir. Veriler, TÜİK, DAKA, DAP, SGK kurumlarının güncel veri tabanlarından elde edilerek derlenmiş ve analiz edilmiştir TRB2 Bölgesi İşgücü ve İstihdam Verileri TRB2 Bölgesi işgücü ve istihdam verilerinin yıllara göre dağılımı aşağıda verilmiştir yılından 2012 yılına kadar işgücüne katılma oranları değerlendirildiğinde bölgede 2008 yılında % 38,9 olan işgücüne katılım oranının, 2012 yılında % 45,8 e yükselmiş olduğu görülmektedir. İşgücüne katılım oranının en yüksek olduğu yılın, 2011 yılı olduğu görülmektedir. Bölgede kadınların işgücüne katılma oranlarının çok düşük olduğu görülmektedir yılında % 12,2 olan kadınların işgücüne katılma oranı, Türkiye ortalamasının yarısı kadardır yılında bu oran % 21,9 a çıkmıştır. Ancak, TRB2 bölgesinde işgücüne katılım oranı her dönemde Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. 46

47 İşsizlik oranlarının yıllara göre dağılımı değerlendirildiğinde, en düşük işsizlik oranının 2012 yılında, en yüksek işsizlik oranının ise 2010 yılında yaşandığı görülmektedir. Erkekler arasındaki işsizlik oranının kadınlara göre daha yüksek olması verilerde öne çıkan unsurlardan birisidir. İstihdam oranlarının yıllara göre dağılımına bakıldığında, en düşük istihdamın 2008 yılında, en yüksek istihdamın 2012 yılında gerçekleştiği görülmektedir. Tablo 32: TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) Bölgesi İşgücü ve İstihdam Verileri TOPLAM (%) Erkek (%) Kadın (%) Yıllar Bölge İşgücüne İşgücüne İşgücüne İşsizlik İstihdam İşsizlik İstihdam İşsizlik İstihdam Katılma Katılma Katılma Oranı Oranı Oranı Oranı Oranı Oranı Oranı Oranı Oranı 2008 Türkiye 46,9 11,0 41,7 70,1 10,7 62,6 24,5 11,6 21,6 TRB2 38,9 14,2 33,3 67,6 15,4 57,2 12,2 8,1 11, Türkiye 47,9 14,0 41,2 70,5 13,9 60,7 26,0 14,3 22,3 TRB2 41,5 16,4 34,6 69,6 18,1 57,0 13,7 8,0 12, Türkiye 48,8 11,9 43,0 70,8 11,4 62,7 27,6 13,0 24,0 TRB2 43,9 17,0 36,4 71,2 17,9 58,4 17,4 13,4 15, Türkiye 49,9 9,8 45,0 71,7 9,2 65,1 28,8 11,3 25,6 TRB2 47,3 12,3 41,5 72,9 13,4 63,2 22,7 8,8 20, Türkiye 50,0 9,2 45,4 71,0 8,5 65,0 29,5 10,8 26,3 TRB2 45,8 8,9 41,8 70,2 10,3 63,0 21,9 4,5 20,9 Kaynak: TUİK, 2014 (d) Aşağıdaki tabloda TRB2 bölgesi 15 yaş üzeri nüfusunun eğitim düzeyine göre işgücü ve istihdam verileri yer almaktadır. Eğitim düzeyine göre işgücüne en yüksek oranda yükseköğretim mezunlarının katıldığı görülmektedir. Okuma yazma bilmeyenlerin işgücüne katılım oranı en düşük düzeydedir. Bölgede eğitim ile işgücüne katılım arasında doğrusal bir ilişki olduğu görülmektedir. Eğitim düzeyine göre işsizlik oranlarında, en yüksek işsizlik oranının lise ve dengi okul mezunları arasında olduğu görülmektedir. Bölgede en düşük düzeyde işsizlik oranına sahip kesim okuryazar olmayan nüfustur. Bu grubun işsizlik oranının düşüklüğünün, işgücüne katılım oranının da düşük olması ile ilgili olduğu söylenebilir. İstihdam oranları değerlendirildiğinde, yükseköğretim mezunlarının en yüksek istihdam oranına sahip grup olduğu, en düşük istihdam oranının ise okuma yazma bilmeyen nüfusun istihdamında yaşandığı görülmektedir. 47

48 Tablo 33: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Düzeyine Göre İşgücü ve İstihdam Verileri (%) İşgücüne İşsizlik İşgücüne Dahil İstihdam Oranı Katılma Oranı Oranı Olmayan Nüfus Okuma Yazma Bilmeyen 31,3 2,4 30,6 221 Lise Altı 47,8 9,7 43,1 372 Lise ve Dengi Meslek Okulu 49,7 12,9 43,3 72 Yükseköğretim 84,3 10,4 75,5 11 Toplam 45,8 8,9 41,8 676 Kaynak: TÜİK, 2014 (d) TRB2 Bölgesinde işgücüne dahil olma oranlarının Türkiye genelinin altında olduğu ortaya konulmuştur. Aşağıdaki iki tabloda erkek ve kadın nüfusun işgücüne dahil olmama nedenleri verilmiştir. TRB2 Bölgesi istihdama dahil olmayan 15 yaş üstü erkek nüfusun, dahil olmama nedenleri eğitim düzeyine göre değerlendirilmiştir. Okuma yazma bilmeyen nüfus içinde işgücüne dâhil olmama nedenlerinde öncelikli sırayı özürlü veya hasta olma durumu almaktadır (% 69,2). Lise ve dengi eğitim düzeyine ve yükseköğretim mezunu nüfus içinde öncelikli işgücüne dahil olmama nedeni öğrenciliğin sürmesi olarak belirlenmiştir. Lise ve altındaki nüfusun % 11,8 i, yükseköğretim mezunu nüfusun % 14,2 si, lise ve dengi okul mezunlarının % 8,8 i iş bulma ümidi olmadığı için işgücüne dahil olmadığını belirtmiştir. Tablo 34: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Erkek Nüfusun İşgücüne Dahil Olmama Nedeni (%) Eğitim Düzeyi İş Bulma Ümidi Yok İş Aramayıp Çalışmaya Hazır Olan Öğrenci Emekli Özürlü Yaşlı veya Hasta Ailevi ve Kişisel Nedenler Diğer Toplam Okuma yazma bilmeyen 5,1 7,6 0 12,8 69,2 0 5,1 100 Lise altı 11,8 11,8 34,6 12,5 17,3 2,3 9,4 100 Lise ve dengi meslek okulu 8,8 8,8 44,1 14,7 5,8 2,9 14,7 100 Yükseköğretim 14,2 28,5 42, ,2 100 Kaynak: TÜİK, 2014 (d) TRB2 Bölgesi 15 yaş üstü istihdama dahil olmayan kadın nüfusun, dahil olmama nedenleri değerlendirildiğinde, okuma yazma bilmeyen nüfus içinde işgücüne dahil olmama nedenlerinde öncelikli sırayı ev işleri ile meşgul olmak almaktadır (% 85,1). Lise ve dengi eğitim düzeyine ve lise altında eğitim düzeyine sahip kadınlar için de öncelikli işgücüne dâhil olmama nedeni ev işleri ile meşgul olmaktır. 48

49 Kadınlarda yükseköğretim mezunu nüfus içinde öncelikli işgücüne dahil olmama nedenleri arasında ilk sırayı eşit oranlarla, ev işleri ile meşgul olmak ve iş aramayıp çalışmaya hazır olmak almaktadır. Kadınların işgücüne dahil olmama nedenleri genel olarak değerlendirildiğinde, kadınların büyük çoğunluğunun ücretsiz aile işçisi, ev kadını, olma nedeninin işgücüne dahil olmamada ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Tablo 35: TRB2 Bölgesi 15 Yaş Üzeri Kadın Nüfusun İşgücüne Dahil Olmama Nedeni (Bin Kişi) Eğitim Düzeyi Özürlü İş Bulma İş Aramayıp Ailevi ve Yaşlı Ümidi Çalışmaya Öğrenci Emekli Kişisel veya Yok Hazır Olan Nedenler Hasta Diğer Toplam Okuma yazma bilmeyen 0 2,2 85,1 0 12, Lise altı 0,3 8, ,3 0,3 0,7 100 Lise ve dengi meslek okulu 2,4 14,6 46,3 31, ,3 100 Yükseköğretim 14,2 28,5 28,5 14, ,2 100 Kaynak: TÜİK, 2014 (d) Aşağıdaki tabloda, Türkiye geneli, TRB bölgesi ve TRB2 bölgeleri için tarım, sanayi, hizmet sektörlerine göre işgücünün genel dağılımı verilmiştir. Buna göre, her üç düzeyde de istihdam edilen toplam kişi sayısı belirtilen yıllar içinde düzenli olarak artmıştır. Türkiye de nüfusun en çok istihdam edildiği sektörler öncelikle hizmet, daha sonra sanayi ve son olarak da tarım sektörüdür. TRB Bölgesinde ise nüfusun en çok istihdam edildiği sektörler; yılları arasında hizmet, tarım, sanayi olarak sıralanırken, 2012 yılında tarım, hizmet ve sanayi olarak sıralanmıştır. TRB2 Bölgesinde de benzer şekilde nüfusun en çok istihdam edildiği sektörler yıllarında hizmet, tarım ve sanayi iken yıllarında tarım, hizmet ve sanayi sektörleri olmuştur. Türkiye de istihdam edilen nüfusun yaklaşık % 50 si hizmet sektöründe, % 26 sı sanayi sektöründe ve % 24 ü tarım sektöründe çalışmaktadır. TRB Bölgesi nde ise istihdam edilen nüfusun yaklaşık % 44 ü hizmet sektöründe, % 40 sı tarım sektöründe ve % 16 sı sanayi sektöründe çalışmaktadır. Benzer şekilde TRB2 Bölgesi nde ise istihdam edilen nüfusun yaklaşık % 44,5 i hizmet sektöründe, % 40 ı tarım sektöründe ve % 5 i sanayi sektöründe çalışmaktadır. Buna göre TRB Bölgesi nde ve TRB2 Bölgesi nde nüfusun istihdam edildiği birincil sektör tarım sektörü 49

50 olma eğilimde iken, belirtilen yıllarda Türkiye genelinde nüfusun istihdam edildiği birincil sektör hizmet sektörüdür. Tablo 36: Bölgesel Düzeyde İstihdamın Sektörel Dağılımı Tarım Sanayi Hizmet Toplam Yıl Düzey Bin Kişi % Bin Kişi % Bin Kişi % Bin Kişi % Kaynak: TUİK, 2014 (d) TR , , , TRB , , , TRB , , , TR , , , TRB , , , TRB , , , TR , , , TRB , , , TRB , , , TR , , , TRB , , , TRB , , , TRB2 Bölgesi 2012 yılı istihdamının cinsiyete ve sektörlere göre dağılımı verileri aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Bölgede toplam istihdamın en yüksek oranda tarım sektöründe gerçekleştiği, bunu hizmet ve sanayi sektörlerinin izlediği görülmektedir. Cinsiyete göre sektörel istihdam oranları değerlendirildiğinde işgücüne katılan kadınların büyük çoğunluğunun tarım işçisi olduğu görülmektedir. Kadınlarda tarım sektöründe çalışma oranı % 78,2 dir. Kadınlarda ikinci sıradaki istihdam alanı hizmet sektörüdür. Hizmet sektöründe istihdam edilen kadınların oranı %19,5'dir. Erkeklerde istihdama göre sektörel dağılım oranları kadınlara göre farklılık göstermektedir. Erkeklerde hizmet sektöründe istihdam edilenlerin oranı % 44,9 ile ilk sırayı almaktadır. Erkekler ikinci olarak % 32,9 oranında tarım sektöründe istihdam edilmiştir. Bölgede tarım sektöründe istihdam edilen nüfusun büyük çoğunluğunu kadınların oluşturduğu görülmektedir. 50

51 Grafik 9: TRB2 Bölgesi 2012 Yılı İstihdamının Cinsiyete ve Sektöre Göre Dağılımı Kaynak: TUİK, 2014 (d) Bölgedeki istihdamın cinsiyete ve yıllara göre değişimine bakıldığında tarımda istihdam edilen nüfusun oranının 2008 yılından, 2012 yılına kadar sürekli yükselmiş olduğu görülmektedir. Bununla birlikte hizmet sektörü istihdamı son 5 yılda düşüş göstermiş ve 2008 yılında % 52,5 olan hizmet sektörü istihdam oranı, 2012 yılına gelindiğinde % 32,9 a gerilemiştir. Erkeklerin istihdamında yıllara göre yaşanan değişim değerlendirildiğinde, tarım ve sanayi sektörleri istihdam oranlarında artış, hizmet sektörü istihdam oranında düşüş olduğu görülmektedir. Kadınların istihdamındaki değişim ile tarım sektöründeki istihdam oranındaki artışın yanı sıra hizmet ve sanayi istihdamında düşüş paralellik göstermektedir. Verilerden hareketle bölge genelinde tarım dışı istihdamın düşük olduğu ve özellikle kadınların büyük çoğunluğu için tarımın temel gelir kaynağı olduğu görülmektedir. Bunun nedenleri arasında kadınların kamusal alanda erkeklere oranla dezavantajlı olması, sosyal ve ekonomik yaşama katılamaması, iş imkânlarında kadınların tercih edilmemesi önemli sorunlar olarak belirtilebilir. 51

52 Erkek nüfus içinde de tarım sektöründe istihdamın önemli paya sahip olmasının nedenleri olarak, bölgede ticaret, turizm ve sanayi sektörlerinin gelişkin olmamasının yanı sıra nüfusun çoğunluğunun eğitimsiz ve vasıfsız işgücünden oluşmasının da etkisi olduğu söylenebilir. Tablo 37: TRB2 Bölgesinde İstihdamın Cinsiyet ve Sektöre Göre Dağılımı Yıllar Toplam (%) Erkek (%) Kadın (%) Bölge Tarım Sanayi Hizmet Tarım Sanayi Hizmet Tarım Sanayi Hizmet ,2 13,6 52,5 25,7 15,9 58,1 74,5 2,5 21, ,3 12,9 50,8 28,1 15,4 56,6 73,4 1,8 23, ,4 13,6 48,0 28,6 16,2 55,2 75,5 3,7 20, ,3 17,0 40,7 29,7 22,3 48,0 79,4 1,2 19, ,3 17,1 38,5 32,9 22,2 44,9 78,4 2,0 19,5 Kaynak: TUİK, 2014 (d) Aşağıdaki tabloda, TRB2 bölgesinin eğitim durumu ve yıllara göre işsizlik oranları yer almaktadır. Tabloda yer alan verilere göre, bölgede lise ve dengi okul mezunu olan işgücünün 2010 yılı dışında kalan yıllarda en yüksek işsizlik oranına sahip olduğu görülmektedir. Diğer yüksek işsizlik oranı, lise altı eğitim düzeyine sahip işgücüne aittir. Nüfusun eğitim düzeyinin yüksek olmadığı göz önüne alındığında ve genç nüfus oranının yüksekliği düşünüldüğünde, çoğunlukla vasıfsız ve yarı vasıflı işgücünü oluşturan lise ve altı eğitim düzeyine sahip nüfusa yönelik istihdam olanaklarının yetersiz kaldığı görülmektedir. Tablo 38: TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) İlleri Eğitim Durumuna ve Yıllara Göre İşsizlik Oranları (%) Okuma Yazma Lise ve Dengi Meslek Yıllar Lise Altı Yükseköğretim Bilmeyen Okulu ,4 9,7 12,9 10, ,2 14,1 16,9 9, ,7 20,7 19,7 7, ,2 19,4 18,4 8, ,4 15,1 16,1 13, ,8 13,7 17,9 7,5 Kaynak: TÜİK, 2014(d) Van İli İşgücü ve İstihdam Verileri TRB2 Bölgesinin ardından aşağıdaki tablolarda Van İli ne ait işgücü ve istihdam verileri verilmektedir. İşgücü ve istihdam verilerine göre; Van İli ülkenin istihdam konusunda geri kalmış İlleri arasında yer almaktadır. 52

53 İstihdama ilişkin verilere bakıldığında, İldeki istihdamın 2008 yılında % 34, 2009 yılında % 35,1, 2010 yılında % 37,3, 2011 yılında % 42 ve 2012 yılında % 43,4 olduğu görülmektedir. Van İli 2010 yılında % 17,2 lik işsizlik oranı ile Türkiye genelinde, Adana ve Hakkâri nin ardından işsizliğinin yüksek olduğu üçüncü İl olmuştur. Van da işsizliğin en yüksek olduğu yıl 2010 yılı olmuştur yılında işsizlik oranı % 7,8 olan Van İli nde, esas dikkat çeken nokta İldeki işgücüne katılım oranının düşüklüğüdür. İşgücüne katılım oranının tüm yıllarda, % 50 nin altında olması dikkat çekmektedir. İşgücüne katılımın 2012 yılında % 47 olduğu Van da geçmiş yıllara oranla işsizliğin azalmış olduğu, fakat işgücüne katılım oranının çok düşük düzeyde kaldığı görülmektedir. Verilerden hareketle, işsizliğin azalmasına mevcut işgücüne katılım oranının azalmasının etki ettiği söylenebilir. Tablo 39: Van İli İşgücü ve İstihdam Verileri Yıllar İşgücüne Katılma Oranı İşsizlik Oranı İstihdam Oranı ,8 43, ,1 12, ,2 37, ,6 15,6 35, ,1 13,0 34,0 Kaynak: TÜİK, 2014 (d) Önceki bölümlerde ifade edilen yaşa göre nüfusun dağılımı verilerinde ortaya konulan toplam yaş bağımlılık oranını ile işgücüne katılım oranı birlikte değerlendirildiğinde; istihdamın yetersizliği ile yoksulluğun birbiri ile ilişki içinde olduğu söylenebilir. İlde toplam yaş bağımlılık oranının % 70,91 olduğu göz önüne alındığında, aktif çalışma çağındaki nüfusun oranı olan % 29,1 düzeyinin çok düşük düzeyde kaldığı anlaşılmaktadır. Bağımlı nüfusun yüksek olmasının yanında işgücüne katılma oranlarının da düşük olması, hanelerde çalışan kişi sayısının çok kalabalık bir nüfusa bakması gerektiğini göstermektedir. Nüfusun çoğunluğunun eğitimsiz ve vasıfsız olduğu göz önüne alındığında, elde edilen gelirin düşüklüğü de hanenin ekonomik koşullarını olumsuz yönde etkilemektedir. Tüm bu göstergelerden hareketle İldeki yoksulluğun, istihdam alanlarının yetersizliği ile birlikte işgücüne katılma oranlarının düşük olması, çok çocuklu hanelerdeki aktif çalışma çağındaki nüfusun eğitimsiz ve vasıfsız olması gibi etkenlerin bir arada yaşanması ile derinleştiği ve uzun süreli hale geldiği söylenebilir. 53

54 1.5. VAN İLİ SAĞLIK VE SOSYAL GÜVENLİK GÖSTERGELERİ Van İli, sağlık konusunda önemli sorunları olan İllerin başında gelmektedir. Doktor sayısının ve hastanelerin, sağlık kurumlarına başvuran nüfusun karşısında yetersiz kalması; yalnızca Van ın kendi nüfusunun değil, çevre ilçe ve illerin hastalarının da Van ın sağlık kurumlarına yönlendirilmesi nedeniyle, sağlık koşullarını daha da yetersiz düzeye itmektedir. Aşağıdaki grafikte, yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısı verileri yer almaktadır. Verilere göre Van, yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısında Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Grafik 10: Yüz Bin Kişi Başına Düşen Hastane Yatak Sayısı Kaynak: TÜİK, 2012(a) Van İli nin yıllara göre kurum-yatak sayıları aşağıda verilmiştir. Van da en yüksek yatak kapasitesi Sağlık Bakanlığı na bağlı devlet hastanelerine aittir. Bunu, üniversite hastaneleri ve özel hastaneler takip etmektedir. Tablo 40: Yıllara Göre Kurum-Yatak Sayısı Toplam Sağlık Bakanlığı Üniversite Özel Diğer Kamu Yıllar Kurum Sayısı Yatak Sayısı Kurum Sayısı Yatak Sayısı Kurum Sayısı Yatak Sayısı Kurum Sayısı Yatak Sayısı Kurum Sayısı Yatak Sayısı 2008 Türkiye Van Türkiye Van Türkiye Van Türkiye Van Kaynak: DAP 2014 (a); Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü 54

55 Yıllara göre sağlık personeli sayısı değerlendirildiğinde Van da 2011 yılında 630 uzman hekim, 528 pratisyen hekim, 235 asistan hekim olmak üzere toplam 1393 hekim görev yapmaktadır. Nüfusa göre değerlendirildiğinde Van da hekim başına 734 kişi düşmektedir. Van da diş hekimi sayısı 2011 yılında 100 dür. Van da diş hekimi başına düşen kişi sayısı 10225,3 tür. Van da 2011 yılında 1285 hemşire ve 1137 sağlık memuru hizmet vermektedir. Verilere göre Van da hemşire başına 795,7, sağlık memuru başına 899,3 kişi düşmektedir. Tablo 41: Yıllara Göre Sağlık Personeli Sayısı Yıllar Uzman Hekim Pratisyen Hekim Asistan Hekim Toplam Hekim Diş Hekimi Hemşire Sağlık Memuru Ebe Eczacı Türkiye Van Türkiye Van Türkiye Van Türkiye Van Kaynak: DAP 2014 (a); Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sosyal Güvenlik Verileri ve Yeşilkart Sahipliği Sağlık ve sosyal güvenlik göstergelerinde diğer bir veri aktif sigortalıların sayısı ve toplam nüfus içerisindeki oranıdır. Van da 2010 yılından 2012 yılına kadar aktif sigortalı sayısı ve aktif çalışan sayısının arttığı görülmektedir yılında toplam nüfus içindeki sigortalı oranı % 44,72 iken, 2012 yılında % 59,13 e yükselmiştir. Tablo 42: Van İli Aktif Sigortalıların Sayısı ve Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı Sigortalı Sayısının Toplam Yıllar Toplam Nüfus Aktif Çalışan Sayısı Aktif Sigortalı Sayısı Nüfus İçindeki Oranı % , , ,13 Kaynak: SGK İstatistik Yıllığı, 2014 (a) 55

56 Van da Yeşilkart sahipliğine ilişkin son veriler 2011 yılına aittir yılında Van daki nüfusun yarıya yakınının (% 48) yeşilkart sahibi olduğu görülmektedir. Yeşilkart sahipliği, Türkiye geneli ile kıyaslandığında Van da çok yüksek düzeydedir. Bu oran Van İli ndeki yoksulluk düzeyine de işaret etmektedir. Nüfusun önemli oranının yoksul olduğu Van da gelir sahibi olmayan hanelerin de çok yüksek oranda olduğu belirtilebilir. Tablo 43: Van İli Yeşil Kartlıların Sayısı ve Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı Toplam Nüfus İçinde Yıllar Toplam Nüfus Yeşilkartlıların Sayısı Oranı % , ,07 Kaynak: SGK İstatistik Yıllığı, 2014 (a) İlçelerin Yeşilkart Sahipliği Verileri: İlçelerdeki yeşilkart sahipliği oranları çok büyük oranda bir nüfusun yoksulluğuna işaret etmektedir. Van Merkez İlçe nin % 37 si, Erciş İlçesi nin % 44,7 si, Edremit in % 30 u, Bahçesaray nüfusunun % 69,6 sı, Başkale nin % 68,6 sı, Çaldıran ın % 63,7 si, Çatak ın % 63,7 si, Gevaş ın % 47,2 si, Gürpınar ın % 67,4 ü, Muradiye nin % 62 si, Özalp ın % 56,7 si ve Saray ın % 70,7 si yeşilkart a sahiptir. Van a ilişkin bu veriler, Van ın Türkiye genelinde en yüksek yeşilkartlı oranına sahip İller arasında olduğunu göstermekte ve ilçelerdeki nüfusun çoğunluğunun yoksulluğuna işaret etmektedir. Tablo 44: Van İli ve İlçeleri Yeşilkart Sahipliği Verileri Yerleşim Yeri Aktif Yeşilkartlı Sayısı Toplam Nüfus Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray Van İli Genel Kaynak: TÜİK, 2014 (a) 56

57 Bebek Ölüm Oranları Van İli önemli sağlık göstergelerinden birisi olan bebek ölüm oranları açısından incelendiğinde; Van da 2008 yılında binde 7,2 olan bebek ölüm oranı, 2011 yılında son beş yıldaki en yüksek seviyeye binde 12,8 e yükselmiştir. Türkiye de 2012 yılında bebek ölüm hızı binde 11,6 dır. Van İlinin Türkiye geneline benzer bir düzeyde olduğu görülmektedir. Tablo 45: Yıllara Göre Van İli Bebek Ölüm Oranları Yıllar Bebek Ölüm Oranı (Binde % 0 ) , , , ,2 Kaynak: DAP 2014 (a) verilerinden hareketle hesaplanmıştır İlçelere bakıldığında en yüksek bebek ölüm hızının binde 17 ile Bahçesaray ve binde 13,2 ile Gevaş ta olduğu görülmektedir. Özalp, Saray, Edremit ve Çaldıran da bebek ölüm hızı Türkiye ve Van ortalamasına göre düşük düzeyde kalmaktadır. Merkez ilçe, Çatak ve Başkale de bebek ölüm hızı binde 10 oranındadır. Tablo 46: İlçelere Göre Bebek Ölüm Oranları İlçeler Bebek Ölüm Oranı (Binde % 0 ) Merkez 10,4 Edremit 6,6 Erciş 8,8 Bahçesaray 17 Başkale 10,4 Çaldıran 7 Çatak 10,1 Gevaş 13,2 Gürpınar 8,9 Muradiye 8,9 Özalp 6 Saray 6,9 Kaynak: DAP 2014 (a) verilerinden hareketle hesaplanmıştır 57

58 İş Kazaları İstatistikleri Van da iş kazalarına ilişkin istatistikler aşağıda yer almaktadır. Son yıllarda iş kazasının en fazla olduğu yıl 2012 olmuş ve 67 iş kazası yaşanmıştır. Bu kazalar 9 sürekli iş göremez ve 9 ölümle sonuçlanmıştır yılında yaşanan 30 iş kazasında 4 sürekli iş göremez raporu alınırken, kazaların 21'inin ölümle sonuçlandığı dikkat çekmektedir. Tablo 47: Van İli İş Kazası Sayısı, Sürekli İş Göremez Raporu Alanların ve İş Kazası Sonucunda Ölenlerin Sayısı Sürekli İşgörmez İş Kazası Sonucu Yıllar İş kazası Raporu Alanların Ölenlerin Sayısı Sayısı Kaynak: SGK İstatistik Yıllığı, YAŞAM KALİTESİ GÖSTERGELERİ Konut Koşulları: Konut koşulları kapsamında konutların ısınma yöntemleri, borulu su sistemi, tuvalet ve banyo gibi konutta bulunan kolaylıklar incelenmiştir. Aşağıdaki grafik ve tabloda, TRB2 İllerinin ısınma sistemlerinin oranları verilmiştir. Isınma koşullarının yeterliliği, kışları çok soğuk geçen bölge için önemli bir yaşam koşulu göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Isınma koşulları merkezi kalorifer ve kat kaloriferinin konutlarda bulunma oranlarına göre incelenmiştir. Türkiye genelinde % 11,36 olan merkezi kalorifer sistemi, Van da % 2,19 oranında bulunmaktadır. Bölge İlleri içinde en yüksek oranda merkezi kalorifere sahip olan İl, bu oranı ile Van dır. Diğer bölge İllerinde merkezi kalorifer sisteminin çok düşük oranda yer aldığı görülmektedir. Kat kaloriferi sisteminin Türkiye deki hanelerin % 22,55 inde bulunduğu görülmektedir. Bölge İllerindeki durum değerlendirildiğinde, kat kaloriferinin bulunma oranının en yüksek olduğu İl % 16,97 oranı ile Bitlis, en düşük olduğu İl ise % 10,22 oranıyla Van dır. 58

59 Toplamda bakıldığında, Van daki hanelerin % 12,39 unun kalorifer ile ısındığı görülmektedir. % 80 nin üzerindeki büyük çoğunluğun soba, elektrikli soba vb. yöntemlerle ısındığı söylenebilir. Bu durum İldeki konutların yaşam koşullarının yeterli düzeyde olmadığına işaret etmektedir. Grafik 11: Isıtma Sistemine Sahip Olma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Kaynak: TÜİK, 2012 (a) Tablo 48: Isıtma Sistemine Sahip Olma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Isıtma Sistemi Merkezi Kalorifer Olan Isıtma Sistemi Kat Kaloriferi Olan İller Hanelerin Oranı Hanelerin Oranı Türkiye 11,36 25,55 Van 2,19 10,2 Muş 0,09 10,99 Bitlis 0,82 16,97 Hakkari 0,21 16,67 Kaynak: Seçilmiş Göstergelerle Van; TÜİK, 2012 Borulu su sisteminin Türkiye genelinde konutlarda bulunma oranı % 97,41 iken, Van daki konutların sadece % 80,59 unda borulu su sistemi mevcuttur. İl, bu oranla Türkiye de 76. sırada, oldukça gerilerde yer almaktadır. Bölge İlleri arasında borulu su sisteminin en yüksek oranda bulunduğu İl Hakkâri (%96,5) ve en düşük oranda bulunduğu İl ise Van olmuştur. İçinde tuvaleti olan konut oranının Türkiye genelinde % 92,47 olduğu göz önüne alındığında Van İlinin % 74 oranıyla oldukça düşük konfora sahip konutlardan oluştuğu değerlendirilebilir. Bölge genelinde bakıldığında ise en düşük oranda konutların içinde tuvalet bulunma oranı Muş İlindedir. 59

60 Konutun içinde banyo olan konut oranı Türkiye de % 97,17, Van da % 87 dir. Bu gösterge ile Van, Türkiye de 72. İl konumundadır. Bölge deki İller arasında Hakkâri, konutlarda banyo bulunma oranında en yüksek düzeydeki İldir. Genel olarak değerlendirildiğinde Van daki konutların sıhhi koşulları, kolaylıkların bulunma durumu, ısınma olanakları açısından Türkiye genelinin altında, bazı koşullar açısından da bölgenin bazı İllerinin gerisindedir. Grafik 12: Kolaylıkların Bulunma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları Kaynak: TÜİK, 2012 (a) Tablo 49: Kolaylıkların Bulunma Durumuna Göre TRB2 İllerinin Konut Koşulları İçinde Borulu Su Sitemi İçinde Tuvaleti İçinde Banyo Olan İller Olan Konut Olan Konut Konut Türkiye 97,41 92,47 97,17 Van 80,59 74,12 87,71 Muş 81,45 65,59 91,92 Bitlis 89,55 83,13 85,89 Hakkari 96,5 96,58 98,04 Kaynak: Seçilmiş Göstergelerle Van; TÜİK, KÜLTÜREL GÖSTERGELER Van İlinin sosyo-kültürel göstergeleri kapsamında İl genelinde yapılan sinema gösterimleri, tiyatro oyunları ve seyirci sayıları değerlendirmeye alınmıştır. Van ili sinema istatistikleri değerlendirildiğinde, 2008 yılından 2012 yılına kadar seyirci sayısında %7,3'lik bir düşüş olduğu görülmektedir. 60

61 Van İlinde 2008 yılında 5 olan salon sayısı, 2012 yılında da değişmemiş, toplam gösterilen film sayısı son beş yılda 79 dan 52 ye gerilemiştir. Tablo 50: Yıllara Göre Sinema İstatistikleri Yıl Salon Sayısı Koltuk Sayısı Toplam Film Sayısı Gösterilen Yerli Film Sayısı Gösterilen Yabancı Film Sayısı Toplam Seyirci Sayısı Yerli Film İzleyen Seyirci Sayısı Yabancı Film İzleyen Seyirci Sayısı Kaynak: TÜİK, 2014 (e) Van İli tiyatro istatistiklerine göre, 2008 yılında 4 olan tiyatro salonu sayısının 2012 yılında 1 e düşmüş olduğu görülmektedir. Toplam oynanan eser sayısı da bu süreçte 11 den 5 e düşmüştür. Van da 2008 yılında tiyatro izleyicisi varken, 2012 yılına gelindiğinde kişi tiyatro izlemiştir. Tablo 51: Yıllara Göre Tiyatro İstatistikleri Sezon Tiyatro Salonu Sayısı Koltuk Sayısı Toplam Oynanan Eser Sayısı Yerli Eser Sayısı Yabancı Eser Sayısı Toplam Gösteri Sayısı Yerli Eser Gösteri Sayısı Yabancı Eser Gösteri Sayısı Toplam Seyirci Sayısı Yerli Eser Seyirci Sayısı Yabancı Eser Seyirci Kaynak: TÜİK, 2014 (e) 2. VAN İLİ GÖÇ SÜRECİ VE GÖÇ İSTATİSTİKLERİ Van İli nin göç süreci, üç farklı nedene dayalı olarak gerçekleşmiştir. Göç nedenlerinden birincisi kırdan kente göç, ikincisi zorunlu göç ve üçüncüsü afetler nedeni ile yaşanan göçtür. Göçe ilişkin değerlendirmeler kapsamında Van ın nüfus artış hızı verileri önemli ipuçlarını içinde barındırmaktadır. Nüfusun gelişiminin ele alındığı bölümde ortaya konulan tabloda, 1950 yılından sonra tüm ülkede yaşanan hızlı kentleşme sürecinin Van ı da etkilediği ve bu tarihten sonra nüfus artış hızının % 20 nin üzerine çıktığı görülmektedir. Tarımdaki gerileme, kırsal alanın itici ve kentsel alanların çekici etkisiyle; ekonomik temelli olarak başlayan bu göç hareketleri ile ülkede kentleşme ve kentsel sorunların da ortaya çıktığı, kentsel yoksulluğun en önemli kent sorunu haline geldiği sürecin başlangıcına da işaret etmektedir. Sayısı 61

62 Kırdan kente göç sürecinde Türkiye nin kentleri, kırsal alandan gelen yoğun göçler sonrasında göçle gelenlerin barınma, iş bulma sorunları karşısında yetersiz kalmış, kentsel yoksulluk, kaçak yapılaşma, enformel sektör, hemşerilik ağları kentlerin yapılarını değiştirmiştir. Türkiye kentleri ile benzer bir süreç yaşayan Van kenti için de kırdan kente göç süreci beraberinde birçok sorunu getirmiştir. Ancak, Van ekonomik göç ile birlikte yaşadığı depremden kaynaklı göçün ve 1990 lı yıllarda travmatik biçimde yaşanan zorunlu göçün sonrasında sosyal ve ekonomik olarak ülkenin en geri kalmış İlleri arasına girmiştir. Yaşanan bu süreçler sonrasında Van, Türkiye nin yoksul nüfus oranı en yüksek, eğitim ve sağlık göstergeleri en düşük İlleri arasında yer almıştır. Mevcut durum raporunda ise Van İli göç süreci iki ana başlık altında değerlendirilmiştir: ilk bölüm, son beş yılın göç verilerine dayanılarak ortaya konulan, ekonomik nedenli göç ve göç hareketleri üzerinde depremin etkilerini ortaya koyan ve mevcut durum değerlendirmesini içeren Van İli Göç İstatistikleri ; ikinci bölüm ise, 1990 sonrasında yaşanan zorunlu göç sürecini, bu sürecin etkilerini değerlendiren Van İli Zorunlu Göç Süreci ve Zorunlu Göç Sürecinde Sosyal Yapı bölümüdür. Göç Hareketleri ve Göç İstatistikleri alt bölümü, son beş yılın nüfus değişimi ve göç verilerinden hareketle Van ın nüfusunun hareketliliğini yaşadığı göç sürecini, deprem öncesi ve sonrası değişimleri ortaya koymaktadır. Van İli Zorunlu Göç Süreci ve Zorunlu Göç Sürecinde Sosyal Yapı alt bölümü içinde ise 1990 yılından sonra başlayan zorunlu göç sürecinin Van İli ne ve bölgeye etkileri, Van sosyal yapısının bu süreçteki değişimi değerlendirilmiştir Van İli Göç İstatistikleri Van İli, 1950 yılından beri kırsal alandan, vasıfsız ve tarımsal işgücüne dayalı nüfusa dayalı bir göçü almaktadır. Bu süreç, sanayi, ticaret ve turizm sektörleri gelişkin olmayan Van kentinde işsizlik ve yoksulluğu çok yüksek oranlara ve derin boyutlara taşımıştır. Vasıfsız işgücünü istihdam edecek iş kollarının olmaması, nüfusun eğitimsizliği nedeniyle iş olanaklarını geliştirecek veya iş bulacak kapasitede bulunamayışı işsizlik ve yoksulluğu kalıcılaştırmış ve uzun süreli hale getirmiştir. Van ın diğer bir kırılma noktası da geçirdiği depremler olmuştur. Van İli, yaşadığı depremlerle birlikte büyük değişimler geçirmiş ve bu değişim nüfusun sosyal, ekonomik yapısını da 62

63 etkilemiştir. Van İli deprem öncesinde çevresi içinde bir çekim merkezi konumunda iken, bölgenin diğer İlleri olan Şırnak, Ağrı, Muş, Bitlis ve Hakkâri den göç almaktadır. Deprem süreci ve etkilerinin yoğun hissedildiği sonraki 2 yıl kırılma gösterse de, 2012 yılı itibari ile İlden giden nüfusun geri dönmesi ile nüfus yeniden yükselmeye başlamıştır. Van İli nin nüfus yapısı ve bu süreçte yaşanan değişimler ile göç hareketleri aşağıdaki tablolarda ortaya konulmuş ve değerlendirilmiştir. Van nüfusu 2011 yılına kadar sürekli artış göstermekle birlikte, 2012 yılına kadar göç veren bir İl konumunda olmuştur. Van, çevresinden aldığı göçlerden çok daha fazlasını daha gelişmiş İllere vermekte ve nüfus net göç hızı eksi değerlerde seyretmektedir. Bununla birlikte aldığı göçle, yüksek doğurganlık oranları birleştiğinde nüfus sürekli artmaktadır. Van İli göç verilerine göre, Van göç veren bir İl olmasının yanında, son 5 yıl içindeki en yüksek orandaki göçünü deprem sonrasına rastgelen yılları arasında vermiştir yılında -46,6 gibi çok yüksek bir oranda göç hızına sahip olan Van İli nin nüfusu, 1940 lı yıllardan beri ilk kez bu oranda düşüş göstermiştir. Hemen sonraki yılın verilerine bakıldığında ise son 5 yılda ilk kez Van göç veren değil, göç alan bir İl konumuna geçmiş ve % 3,2 oranında göç almıştır. Sonraki tablolarda ele alınan göç eden nüfusun gittikleri İller ve göçle gelen nüfusun geldikleri İllere ilişkin veriler, deprem nedeniyle büyük şehirlere doğru zorunlu olarak yaşanan göçün bir sonraki yıl geri döndüğünü göstermektedir. Tablo 52: Van İli Yıllara Göre Göç Verileri Yıl Nüfus Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı , , , , ,2 Kaynak: TÜİK, 2014 (f) verileri Alınan ve Verilen Göçlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılım Verileri: Van İli nin 2012 yılı verilerine göre, aldığı göçün yaş gruplarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda; verdiği göçün yaş gruplarına göre dağılımı bir sonraki tabloda ortaya konulmuştur. 63

64 Yıllara göre alınan göçlerin yaş gruplarına göre dağılımında yaş grubunun 2008 den 2012 ye kadar tüm senelerde kentin aldığı göç içindeki en yüksek dilimi oluşturduğu görülmektedir. Bu yaş grubunu, yaş ve yaş grubu nüfus takip etmektedir yaş grubu, 2012 yılında alınan toplam göçün % 14,6 sını; yaş grubu % 13,7 sini, yaş grubu % 10,3 ünü oluşturmaktadır. Verilerden hareketle Van ın aldığı göçün ağırlıklı dilimini aktif çalışma yaşındaki genç nüfusun oluşturduğu görülmektedir. Tablo 53:Van ın Aldığı Göçün Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş grubu Cinsiyet Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam '0-4' Erkek Kadın Toplam '5-9' Erkek Kadın Toplam '10-14' Erkek Kadın Toplam '15-19' Erkek Kadın Toplam '20-24' Erkek Kadın Toplam '25-29' Erkek Kadın Toplam '30-34' Erkek Kadın Toplam '35-39' Erkek Kadın Toplam '40-44' Erkek Kadın '45-49' Toplam Erkek

65 '50-54' '55-59' '60-64' '65+' Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2014 (f) yılları arasında Van ın verdiği göçün yaş grupları üzerinden dağılımına bakıldığında, İlin aldığı göçün dağılımında olduğu gibi; aktif çalışma çağındaki genç nüfusun ağırlıklı dilimi oluşturduğu görülmektedir. Van İli nin 2012 yılında verdiği göçün % 13,1 ini yaş grubu, % 14,82 sini yaş grubu, % 11,3 ünü yaş grubu oluşturmaktadır. Van ın nüfus hareketlerinin yaş gruplarına göre dağılım verileri, İl in çevre iller ve kırsal alandan yüksek oranda aktif genç nüfus göçü aldığını, fakat bu nüfusun istihdamını ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacak koşulların yetersiz olması nedeniyle aynı yaş gruplarından büyük oranda göç verdiğini göstermektedir. Toplam yaş bağımlılık oranı ülke ortalamasının çok üstünde olan Van da aktif nüfusun göç etmesi İlin sosyal ve ekonomik gelişimi açısından olumsuz bir gösterge olarak değerlendirilmelidir. 65

66 Tablo 54: Van ın Verdiği Göçün Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş grubu Cinsiyet Toplam '0-4' '5-9' '10-14' '15-19' '20-24' '25-29' '30-34' '35-39' '40-44' '45-49' '50-54' '55-59' '60-64' '65+' Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2014 (f) 66

67 Göç Hareketlerinin Eğitim Durumuna Göre Dağılımı: Van ın göç hareketlerinin eğitim durumuna göre dağılımı aşağıdaki iki tabloda ele alınmıştır. Göçle gelen nüfusun eğitim düzeyinin yıllara göre dağılımı aşağıdaki tabloda ve göçle giden nüfusun eğitim düzeyine göre dağılımı bir sonraki tabloda verilmiştir. Tablo 55: Van İli Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Aldığı Göç (15+ Yaş) Bitirilen Eğitim Düzeyi Cinsiyet Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Okuma Yazma Bilmeyen Erkek Kadın Toplam Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen Erkek Kadın Toplam İlkokul Mezunu Erkek Kadın Toplam İlköğretim Mezunu Erkek Kadın Toplam Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Erkek Kadın Toplam Lise veya Dengi Okul Mezunu Erkek Kadın Toplam Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Erkek Kadın Toplam Yüksek Lisans Mezunu Erkek Kadın Toplam Doktora Mezunu Erkek Kadın Toplam Bilinmeyen Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2014 (f) Van ın aldığı göçün eğitim düzeyine göre dağılımına bakıldığında, 2012 yılında Van ın aldığı göçün % 27 si lise, % 17 si yüksekokul veya fakülte mezunu olan nüfustur yılında göçle gelen nüfusun % 12 sinin yüksekokul veya fakülte mezunu olduğu göz önüne alındığında Van ın eğitimli nüfus içinden göç alma oranının yükselmiş olduğu söylenebilir. Bununla 67

68 birlikte verilerde öncelikli olarak dikkat çeken durum, göçle gelen nüfusun ağırlıkla düşük eğitim düzeyine sahip nüfus olduğudur. İlin 2012 yılında aldığı göçün % 50,49 u, 2011 yılında % 33,91 i, 2010 yılında % 38,1 i, 2009 yılında % 45,8 i ilkokul ve daha düşük eğitim düzeyine sahiptir. Van ın verdiği göçün eğitim düzeyine göre dağılım oranları incelendiğinde, 2012 yılında Van İlinden göç eden nüfusun % 22,8 i lise, % 18,5 i, yüksekokul veya fakülte mezunudur yılında Van dan göç eden nüfusun % 53,17 si, 2011 yılında % 57,9 u, 2010 yılında % 46,2 si, 2009 yılında % 49,5 i ilkokul ve daha düşük eğitim düzeyine sahiptir. Göç hareketlerinin eğitim düzeyine göre dağılımı değerlendirildiğinde; Van yüksek oranda eğitim düzeyi düşük nüfusun göçünü almakla birlikte, dışarıya verdiği göç de düşük eğitim düzeyine sahip olan nüfustur. Bu nüfus, vasıfsız işgücünü oluşturan nüfustur. Bu nedenle istihdam olanağı bulamayan bu nüfusun, enformel sektörde, vasıfsız, geçici, sezonluk işlerde çalışabileceği kentlere göçmekte olduğu söylenebilir. 68

69 Tablo 56: Van İli Cinsiyet ve Eğitim Durumuna Göre Verdiği Göç (15+ Yaş) Bitirilen Eğitim Düzeyi Cinsiyet Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Okuma Yazma Bilmeyen Erkek Kadın Toplam Okuma Yazma Bilen Fakat Bir Okul Bitirmeyen Erkek Kadın Toplam İlkokul Mezunu Erkek Kadın Toplam İlköğretim Mezunu Erkek Kadın Toplam Ortaokul veya Dengi Okul Mezunu Erkek Kadın Toplam Lise veya Dengi Okul Mezunu Erkek Kadın Toplam Yüksekokul veya Fakülte Mezunu Erkek Kadın Toplam Yüksek Lisans Mezunu Erkek Kadın Toplam Doktora Mezunu Erkek Kadın Toplam Bilinmeyen Erkek Kadın Kaynak: TÜİK, 2014 (f) Van Nüfusu Göç Hareketlerinin İllere Göre Dağılım İstatistikleri: Van İli nin göç hareketleri içinde incelenen diğer veri, göçle gelen ve giden nüfusun göç yönleridir. Başka bir ifadeyle Van nüfusunun hangi İllere göç ettiği ve Van ın ağırlıklı olarak hangi İllerden göç aldığına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda bir arada verilmektedir. Göç hareketliliği içinde bulunan nüfusun, gittikleri İllere ve yıllara göre değişimine bakıldığında öncelikle dikkat çeken 2011 yılındaki göçün diğer yıllarda ki gidiş yönlerinden 69

70 farklı nitelikte olmasıdır. Bunun nedeni 2010 yılında yaşanmış Van Depremi dir. Depremle birlikte 2011 yılında özellikle gelişmiş İllere doğru yoğun bir nüfus hareketinin yaşandığı görülmektedir yılındaki göçün % 25,9 unun ( kişi) İstanbul a; % 10 unun (7.246 kişi) Ankara ya; % 5,7 sinin (4.126 kişi) Bursa ya ve % 5,1 inin (3.699 kişi) İzmir e yaşandığı görülmektedir. Deprem sonrası özellikle Türkiye nin büyük şehirlerine göçmüş olan nüfusun, 2012 yılında geri gelmiş olduğu tablodaki karşılaştırmalı değerlendirmeden hareketle belirtilebilir. Van 2012 yılında aldığı toplam göçün % 19,5 ini İstanbul dan, % 8,87 sini Ankara dan, % 4,9 unu Bursa dan almıştır yılındaki göç profilinin geri dönüş niteliği taşıdığı belirtilebilir; diğer bir ifadeyle yılında deprem sonrası göç eden nüfusun devlet eliyle konaklatılma olanaklarının sonlanması ve/veya yaşam koşullarını sağlayamayıp göçmek zorunda kalan nüfusun geri dönüşü ile açıklanabilir. Önceki yıllarla kıyaslandığında büyük bir farklılık gösteren göç verileri, Van nüfusunun eğitim seviyesinin ve vasıflı işgücü oranının düşük olması ile birlikte de düşünüldüğünde sosyal ve ekonomik olarak hazırlıksız, afet nedenli "zorunlu" bir göç yaşadığını ve kısa bir süre sonra bu göçün tersine döndüğünü göstermektedir. Yıllara göre göç edilen İller genel olarak değerlendirildiğinde; Türkiye nin gelişmiş İlleri olan ve iş olanakları daha yüksek olan; İstanbul, Kocaeli, Tekirdağ, Ankara, Antalya, Bursa, Muğla ve İzmir İllerine yılları arasında Van dan önemli oranda göçün yaşandığı görülmektedir. Bu İller, formel iş olanaklarının yüksek olduğu İller olmakla birlikte, göç eden nüfusun eğitim düzeylerinin incelendiği yukarıdaki verilerde de açıklandığı gibi Van dan bu İllere göçen vasıfsız ve eğitim düzeyi düşük nüfus için iş imkanlarını; sezonluk, geçici güvencesiz işler, oluşturmaktadır. Adana ve Gaziantep İlleri 2008 ve 2009 yılında Van dan düşük oranda göç alırken son yıllarda (2010 yılı ve sonrası), Van dan aldığı göç 1000 kişinin üzerine çıkmıştır. Van İli nin nüfus hareketliliğine bakıldığında Van ın; Bitlis, Hakkâri, Şırnak, Ağrı İlleri ile yoğun bir nüfus ilişkisi içinde olduğu görülmektedir. Bu İller ile Van ın yılları arasındaki tüm dönemlerde önemli oranda nüfus alışverişi içinde bulunduğu görülmektedir. 70

71 Van, Doğu Anadolu İllerinden en yüksek oranda Erzurum a, Ağrı ya, Bitlis e, Hakkâri ye göç vermekteyken, en yüksek oranda Bitlis, Hakkâri, Şırnak İllerinden göç almaktadır. Bu veriler, Doğu İllerinin birbiri ile yoğun sosyo-ekonomik ilişkiler içinde bulunduğunu ve yakın bölge içerisinde yüksek oranlı bir nüfus hareketliliğinin yaşandığını göstermektedir. Tablo 57: Van Nüfusu Göç Hareketlerinin İllere Göre Dağılımı İLLER Göçle Gidilen İl Gelinen İller Göçle Gidilen İl Gelinen İller Göçle Gidilen İl Gelinen İller Göçle Gidilen İl Gelinen İller Göçle Gidilen İl Adana Adıyaman Afyon Gelinen İller Ağrı Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Diyarbakır Edirne Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkâri Hatay Isparta Mersin İstanbul

72 İzmir Kars Kastamonu Kayseri Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa Kahramanmaraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Şanlıurfa Uşak Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Kırıkkale Batman Şırnak Bartın Ardahan Iğdır Yalova Karabük Kilis

73 Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray I Osmaniye Düzce Kaynak: TÜİK, 2014 (f) verileri Van nüfusun kayıtlı olduğu ilk on İl: Van da yaşayan nüfusun kayıtlı olduğu ilk on İl aşağıda grafik ve tablo olarak verilmiştir. Van nüfusunun % 87,8 i Van İli ne kayıtlıdır ( kişi). Van nüfusunun kayıtlı olduğu diğer İllerin başında, Hakkâri (% 3), Bitlis (% 1,44), Ağrı (% 1,31) ve Şırnak (% 1,12) gelmektedir. Bu durum, Van'ın çevresindeki sosyo-ekonomik koşulları daha kötü İllerden ve kırsal alanlarından göç aldığını göstermektedir. Grafik 13: 2014 Yılı Van Nüfusunun Kayıtlı Olduğu İlk 10 İl Kaynak: TÜİK, 2014 (f) verileri İlçelere Göre Nüfusun Kayıtlı Oldukları İller: İlçelerde yaşayan nüfusun kayıtlı oldukları İllere göre dağılımı aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İl genelinde olduğu gibi ilçelerde de Doğu Anadolu nun az gelişmiş İllerine kayıtlı olan nüfusun oranı yüksektir. En yüksek oranda göçü Merkez ilçe nin aldığı görülmektedir. Merkez İlçe de Hakkari ve Şırnak nüfusuna kayıtlı nüfusun oranının yüksekliği dikkat çekicidir. Merkez ilçe de ve Erciş de ayrıca Ağrı ve Bitlis nüfusuna kayıtlı olan nüfusun oranının yüksek olduğu görülmektedir. Tablo 58: İlçelere Göre Nüfusun Kayıtlı Oldukları İller Nüfusa Kayıtlı Olunan İl İkamet Edilen İlçe Adana Adıyaman

74 Afyonkarahisar Ağrı Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Diyarbakır Edirne Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay Isparta Mersin İstanbul İzmir Kars Kastamonu Kayseri Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa K.maraş Mardin Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu

75 Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Şanlıurfa Uşak Van Yozgat Zonguldak Aksaray Bayburt Karaman Kırıkkale Batman Şırnak Bartın Ardahan Iğdır Yalova Karabük Kilis Osmaniye Düzce Kaynak: TÜİK, 2014 (f) Van İli Zorunlu Göç Süreci ve Zorunlu Göç Sürecinde Sosyal Yapı Önceki bölümde, ekonomik temelli göçe değinilmiş ve 2011 yılında yaşanan depremin etkileriyle şekillenen göç sürecine ilişkin veriler ortaya konulmuştur. Van ın sosyo-ekonomik yapısı, nüfus değişimleri ve kentin gelişimi değerlendirilirken, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısındaki en travmatik değişimleri ortaya çıkaran süreç olan zorunlu göç sürecinin değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Zorunlu göç, bölgede uzun süreli olarak yaşanan çatışma döneminde devletin "güvenlik" gerekçelerine dayanarak kırsal ve kentsel alanlarda yaşayan nüfusu zorla yerinden etmesi ile başlayan süreci tanımlamaktadır. Bu süreçte zorla yerinden edilen nüfus hazırlıksız bir biçimde kentsel alanlara göç ettirilmiş ve göçle kentlere gelen nüfus gerek göç sürecinde yaşadıkları travmatik deneyimler ve kayıplar ile bölge içerisindeki kentlere sığınmışlardır. Bir taraftan göç edilen kentlerin hazırlıksızlığı 75

76 durumunun aynı zamanda göç ettirilenlerin hazırlıksızlığı ile birleşmasi ile sorun katlanarak büyümüş ve göç ile kente gelen nüfusun öncelikle barınma sorunlarına yaşamasına yol açmıştır. Aynı zamanda yetersiz istihdam olanaklarına sahip kentsel yerleşimlerde kırsal alandan göçle gelen nüfusun sadece tarımsal faaliyetlerdeki bilgisinin kentsel alanlarda istihdam olanağı sağlamaması ve kentsel işkolları konusundaki deneyimsizliği göçle gelen aktif işgücünün uzun süreli işsizlik sorunu ile karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. Bu durum, bir taraftan zaten yetersiz olan kentsel altyapıyı zorlamış, kentin yakın çeperlerinde düzensiz konut alanları oluşmuş ve göçle gelen nüfus sosyal yardımlarla yaşamak zorunda kalmıştır. Zorunlu göçle birlikte bu tip göçle karşı karşıya kalan bölge kentlerinde derin bir yoksulluk sorunu ile karşılaşılmış aradan geçen yıllara rağmen zorunlu göçle gelen nüfus kentle ekonomik ve sosyal olarak bütünleştirilememiştir. Nüfusun gelişiminin ele alındığı "Van İl Nüfusu'nun Gelişimi" bölümde de ortaya konulduğu gibi, Van ın nüfus değişimi sürecinde 1950 sonrası ekonomik temelli olarak başlayan kırdan kente göç, 1990 yıllarında başlayan zorunlu göç ve 2011 yılında yaşanan depremin ardından yaşanan göç önemli dönüm noktalarıdır. Fakat bu üç göç tipine bakıldığında zorunlu göç sürecinin daha belirgin, daha yoğun ve ani bir kırılmaya işaret ettiği görülmektedir. Kendisinden önceki ve sonraki yıllarla kıyaslandığında, 1985 yılında % 16,5 olan Van İli nüfus artış hızı, 1990 yılında % 37,7 ye çıkmış, 2000 yılında % 11,6 ya gerilemiştir. Bu veriler göstermektedir ki, zorunlu göç, kırsal alanda tarım ve hayvancılıkla geçinen bölge halkını hazırlıksız bir biçimde ve zor yolu ile kentlere itmiştir. Zorunlu göçle birlikte Van da toplumsal yapı ve yoksulluk da değişime uğramıştır. Kırsal alanda tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan, çok çocuklu kalabalık hanelerin kente adaptasyon ve kente tutunma süreci kente önceki yıllarda göçle gelen nüfuslardan çok daha ağır ve zor koşullarda yaşanmıştır. Hiçbir birikime sahip olmadan kente göçmek zorunda kalan; kentte yardım sağlayacak ilişki ağlarına, eğitime veya kentsel iş alanlarında herhangi bir vasfa sahip olmayan nüfus, yaşadığı uzun süreli -sonrasında kronikleşen- işsizlik nedeniyle kentsel yoksulluk olarak adlandırılan yokluk ve yoksunluk sorunlarını yaşamaya başlamıştır. Köylerinde üretici olan ve zorunlu tüketim ihtiyaçlarını kendi üretimleri ile karşılayabilen bu nüfus, kentte üretimden kopmuş, hanesinin zorunlu ihtiyaçlarını ve geçimini sağlayacak üretimi yapamaması nedeniyle tüketiciye dönüşmüştür. Büyük çoğunluğu gelir sahibi olmayan, çok çocuklu kalabalık haneler için bu koşullar yoksulluğun en dezavantajlı halini, 76

77 mutlak yoksulluğu da beraberinde getirmiştir. İş bulma süreçlerinde kentteki formel iş olanaklarına ulaşamayan, iş bulma sürecinde hemşerilik gibi ilişki ağlarını kullanamayan, tarımsal işgücünü oluşturan vasıfsız ve eğitimsiz nüfus, göç ettikleri kentlerde zaten sınırlı sayıda olan iş olanaklarına ulaşamamış, uzun süreli işsizlik sorunuyla karşı karşıya kalarak düzenli iş bulma ümidini kaybetmiştir. Enformel sektörde geçici ve güvencesiz işlerde çalışan hane üyelerinin ekonomik gelir yetersizliği, hanelerdeki çocukların eğitimlerini sürdürmelerini de engellemiş ve zorunlu göçle kente gelenler için yoksulluk, kuşaklar arasında aktarılır hale gelmiştir. Bu koşullara maruz kalan, zorunlu göçle gelen nüfusun kent yaşamına uyum sağlayabilmesi ve yoksullukla mücadele süreçlerindeki zorlukları aşması bu nedenle mümkün olamamıştır Van İli nin sosyal, ekonomik, sağlık ve işgücü verilerinde de ortaya konulduğu gibi İl, Türkiye nin en geri kalmış İllerinden birisidir. Yoksulluk, nüfusun çoğunluğunun yaşadığı sorundur. Sosyal güvenlik sistemine dahil olamama, okullaşma oranlarının çok düşük olması, erken okul terklerinin yaygınlığı, sağlık ve eğitim olanaklarının yetersizliği, sosyal ve kültürel gelişmeye olanak sağlayacak koşulların yok denecek kadar az olması özellikle zorunlu göç sürecinden sonra yaşanan travmatik süreçle birlikte daha da derinleşmiş ve mevcut koşulları oluşturmuştur. Bu nedenlerle kente zorunlu göçle gelen nüfusun yaşadığı mahallelerin sosyal ve ekonomik durumlarının düzenli olarak izlenmesi, bu alanlarda yaşayan nüfusun cinsiyet ve yaş gruplarının ihtiyaçlarına göre biçimlenmiş sosyal hizmetlere ulaşmalarının sağlanması, mesleki eğitim faaliyetlerinin yaygınlaştırılması, barınma koşullarının iyileştirilmesi, göç ettikleri köylerine geri dönmeyi düşünen hanelere sosyal hizmetlerin sunulması, genç kuşakların eğitim süreçlerinde kalma sürelerinin uzatılması konusunda rehberlik hizmetlerinin yaygınlaştırılması gibi konulara önem verilmesi gerekmektedir. Diğer taraftan zorunlu göç mağduru nüfusun göç sürecinde yaşadığı kayıpların ve travmatik sorunların tazmin edilmesi meselesi aradan geçen senelere rağmen halen çözüme kavuşturulamamış sorunlar olarak varlığını sürdürmektedir. Bu nedenle yaşanan kayıplar ve travmalar konularını da içeren bir rehberlik hizmetinin de verilmesinin gerekliliği halen önemini korumaktadır. 77

78 II. İKTİSADİ YAPI İktisadi yapı tarım, sanayi, turizm konularından oluşan üç ana bileşen doğrultusunda incelenmiştir. 1. TARIM 1.1. Van İli Tarımsal Üretim Mevcut Durum Değerlendirmesi Van İli nin tarımsal mevcut durum değerlendirmesi kapsamında; bölgesel tarım Gayri Safi Katma Değer (GSKD) verileri, tarım alanlarının niteliğine göre dağılım verileri, bitkisel ve hayvansal üretim değerleri incelenerek İl bütünü tarımsal yapı değerlendirmesi yapılmıştır. Bu kapsamda Van İli nin içinde bulunduğu TRB ve TRB2 bölgelerinin tarım verileri, Türkiye geneli ile kıyaslanarak verilmiş, bunun yanında Van İli ve ilçelerin tarımsal verileri ayrıca değerlendirilmiştir. Van İli Mevcut Durum Değerlendirilmesi kapsamında elde edilen veriler, TÜİK Ulusal İstatistikler Veri Tabanı ndan derlenen GSKD verileri, Kalkınma Bakanlığı Kamu Yatırımları Veri Tabanı verileri, DAKA ve DAP verilerinden derlenerek hazırlanmış ve analizi yapılmıştır Tarımsal İşgücü Aşağıda yer alan tabloda Türkiye, Ortadoğu Anadolu ve Van, Muş, Bitlis, Hakkari bölgelerindeki tarım istihdamın işteki durumuna ilişkin veriler paylaşılmaktadır. İlgili veriler incelendiğinde, söz konusu ölçeklerdeki birinci farklılık, ücretli/yevmiyeli tarım işçilerinin tarım istihdamı içindeki oranı başlığında ortaya çıkmaktadır. Analiz edilen verilere göre, Türkiye de tarımsal üretim sürecine tarım işçisi olarak katılan işgücünün toplam tarım istihdamı içindeki oranı TRB ve TRB2 bölgelerine kıyasla daha yüksektir. TÜİK İşgücü İstatistikleri Veri Tabanı ndan elde edilen veriler değerlendirildiğinde 2012 yılında ücretli/yevmiyeli tarım istihdamının, toplam tarım istihdamı içerisindeki oranı TR, TRB ve TRB2 için sırasıyla %9,94, %4,22 ve %3,46 olarak hesaplanmaktadır. Buna karşın işveren veya kendi hesabına çalışanların toplam tarım istihdamı içerisindeki oranı her üç ölçekte de benzer eğilimler gösterirken, Ortadoğu Anadolu ve Van, Muş, Bitlis, Hakkari bölgelerinde tarımsal üretim sürecine ücretsiz aile işçilerinin daha yoğun biçimde katılım gösterdiği anlaşılmaktadır. Ücretsiz aile işçilerinin toplam tarım istihdamı içerisindeki oranı 2012 yılında TR, TRB ve TRB2 için sırasıyla % 46,30, % 56,67 ve % 57,58 olarak hesaplanmaktadır. 78

79 Tablo 59: TR - TRB - TRB2 Tarım İstihdamının İşteki Durumu ( ) [Bin kişi ve %] Yıl Düzey Ücretli/Yevmiyeli İşveren/Kendi Hesabına Ücretsiz Aile İşçisi Bin Kişi % Bin Kişi % Bin Kişi % TR , , TRB TRB TR , , TRB TRB TR , , TRB TRB TR , , TRB TRB Kaynak: TÜİK, 2014 (x) İlgili veriler TRB2 özelinde incelendiğinde ortaya çıkan ilk sonuç ise ücretli veya yevmiyeli tarım istihdamının yıllarını kapsayan dönemde mutlak olarak sabit kaldığı, ancak oransal olarak düşüşe geçtiği şeklinde tanımlanmaktadır. Grafik 15:TRB2 Tarım İstihdamının İşteki Durumuna Göre Mutlak Gelişimi ( ) [Bin kişi] Kaynak: TÜİK, 2014 (x) Tarım işçi sayısı 2009 yılından 2010 yılına geçerken iki bin kişilik bir artış göstermekte, devamını izleyen yıllarda ise sabit kalmaktadır. Buna karşın ücretsiz aile işçileri ise yıllarını kapsayan dönemde gerek mutlak, gerekse oransal olarak düzenli biçimde artış göstermektedir. 79

80 Grafik 16:TRB2 Tarım İstihdamının İşteki Durumuna Göre Oransal Gelişimi ( ) [%] Kaynak: TÜİK, 2014 (x) İnceleme döneminde ücretsiz aile işçileri yaklaşık 60 bin kişilik bir artış göstermekte; toplam tarım istihdamı içerisindeki oranları yaklaşık % 4 artmaktadır. İşveren veya kendi adına çalışarak tarımsal üretim sürecine dahil olanlar ise inceleme dönemde 40 bin kişilik mutlak artış gösterirken, toplam istihdam içerisindeki oranları % 2 civarında düşüş göstermektedir. Grafik 14:TR - TRB - TRB2 Tarım İstihdamının İşteki Durumu (2012) [%] Kaynak: TÜİK, 2014 (x) Türkiye, Ortadoğu Anadolu ve Van, Muş, Bitlis, Hakkâri bölgelerinde tarımsal üretim sürecine katılan istihdamın, sosyal güvenlik kurumlarına kayıtlılığını gösterir veriler aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. İlgili veriler incelendiğinde, tarım istihdamının sosyal güvenlik kurumuna 80