YAZ STAJI RAPORU. Temmuz Gaziantep

Transkript

1 Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Mühendislik & Mimarlık Fakültesi Tekstil Mühendisliği Bölümü 2012 YAZ STAJI RAPORU Ad Soyadı : Okul Numarası : Dersin Adı : TM340 Yaz Stajı 2 Staj Yapılan Yer : Me-AS Tekstil A.S. Staj Yapılan Alan : Örme - Boyama Tarih : Temmuz Gaziantep

2 ME-AS Tekstil Gaziantep 3. Organize sanayi bölgesinde hizmet veren işletmede günlük 3 tona varan üretim miktarı ve 30 personeli ( örme boyama bölümünde ) ile hem kendi konfeksiyon atölyesine hem de fason çalışarak iç pazara yönelik çalışmaktadır. Yuvarlak örme makinelerinde pazarlama bölümünün satın aldığı iplikleri örerek bu örülen kumaşların boyamasında, baskısında, sanforlanmasında, şardonlamasında yoğun bir şekilde çalışan işletmede düz gabardin türü kumaşların ramlanmasında da hizmet vermektedir. İşletmede işlem akışı aşağıdaki gibidir; YUVARLAK ÖRME MAKiNELERI İLE ORME BOYAMA MAKİNALERİNDE ÖRME KUMAŞI BOYAMA BOYANMIŞ KUMAŞIN YIKANMASI SUYUN KUMAŞTAN UZAKLAŞTIRILMASI ÖRME KUMAŞI KURUTMA SANFOR MAKİNESI ŞARDON MAKİNESİ 8 9 RAM MAKİNESİ İSTENİYORSA BASKI Satın alınan ipliğin örme kumaş haline getirildiği bölümdür. Örme kumaşın istenen renge göre boyaması veya ağartılması Boyalı kumaşın üzerindeki olu boyayı atması ve haslıkların iyileşmesi için yıkamanın yapılması Yıkama makinesinden alınan kumaşın üzerindeki fazla suyun sıkılması balon sıkma makinesi ile gerçekleştirilir Kurutma makinesi ile örme kumaş kurutulur. Sanfor makinesi ile kumaşın eni istenen boyutlarda ayarlanır. Şardon makinesi ile kumaş tüylendirilir ve daha yumuşak bir tutum kazandırılır. Ram makinesi kumaşın yatışmasını ve dik duran lif ve tüylerin kumaşı sarmasını sağlayarak güzel görünüm kazanmasını sağlayan makinedir Örme kumaşın kullanılacak yere göre gerekiyorsa veya isteniyorsa rotasyon baskı makinesinde baskı işlemi gerçekleştirilir Örme İşletmesine Giriş ve İşlem Akışının İzlenmesi

3 ÖRME BÖLÜMÜ Yuvarlak Örme Makinesi Me-As Tekstilde 2 adet pilotelli marka, 8 adet Mayer & Cie marka ve 3 adet eski model yuvarlak örme makinesi bulunmaktaydı. Yuvarlak örme makineleri üretim hızını artırmak için silindirlerin çevresine iğnelerin dizilmesiyle oluşmuşlardır. İplik sabit, iğneler hareketli prensiple çalışırlar. Örme dairesel bir düzlemde oluşur ve bir kumaş tüpü oluşturur. Silindirin çevresine sabit kamlar yerleştirilip, iğnelerin üzerinde yer aldığı silindir döndürülerek örgü örülür. Örülen örgü makinenin silindiri içinden aşağı doğru çekilir. İplikler sistemlere yukarıdan beslenir. Yuvarlak örme makineleri triko makinelerine göre daha ince (yüksek faynlı) makinelerdir. Bu nedenle yuvarlak örme makinelerinde elde edilen kumaşlar daha zariftir. Resim 1: Yuvarlak Örme Makinesi Örme Prensibi Yuvarlak örme makineleri, iğnelerin yan yana ve dairesel (Kovan halindeki) iğne yatakları üzerine açılmış iğne kanallarına dizilmişlerdir. İğne yatağının dairesel hareketi sırasında kanallar içinde hareket eden iğnelere, iğne yatağı ve kanallar üzerinde hareketsiz duran, iğnelere hareket veren kilit mekanizmalarının yardımı ile ayrı ayrı hareket ettirilmesi ve buna uygun sabit iplik yatırımı ile örme işlemi yapan makinelerdir. Yuvarlak örme makinelerinde örme elemanları ve mekanizmaları dairesel olarak yatay ve dikey konumlardaki iğne yatakları üzerinde bulunurlar. Örme işlemi, ipliklerin iğne yatağı çevresine belirli aralıklarla sıralanmış çalışma yerlerinde bu iğneler topluca dönüş hareketi yaparken aynı zamanda sabit olan kilit sistemlerinden uygun hareketleri almaları ve üzerlerine yatırılan iplikleri çekerek ilmek oluşturmaları ile gerçekleşir. Örme Bölümünün ve Örme işleminin incelenmesi

4 Yuvarlak Örme Makinesinin Temel Elemanları Yuvarlak örme makinelerinde örme kumaşın oluşabilmesi için aşağıda sıralanmış olan mekanizmalara ve örme elemanlarına ihtiyaç vardır. a) Makine iskeleti (Gövde, şasi) b) Silindir plakası, c) Kapak plakası, d) Silindir kilitleri, e) Silindir kilit plakası, f) Kapak kilitleri, g) Kapak kilit plakası, h) Mekik, i) İplik bobini, j) Bobin cağlığı, k) İplik kontrol ünitesi, l) İplik dolaşmasını engelleyen kılavuz, m) İplik gerginlik kontrol ünitesi, n) İplik besleme ünitesi (Furnisör), o) Yuvarlak örme kumaş, Şema 1: Yuvarlak Örme Makinesi Örme Elemanları p) En açıcı sistem, r) Kumaş çekme tertibatı, s) Kumaş sarma silindiri. Resim 2: Yuvarlak Örme Makinesi Yuvarlak Örme Makinesinin Örme Elemanlarının İncelenmesi

5 Makinenin İskeleti Yuvarlak örme makinelerinde makine gövdesi yekpare blok veya birleşik konstrüksiyon halinde yapılan ve bütün hareketli ve hareketsiz çalışan parçaları üzerinde taşıyan, çalışma esnasında makinenin hareketsiz durmasını ve sarsıntılardan etkilenmemesini sağlayan temel iskelet yapıdır. Yuvarlak örme makinelerinde makine iskeletinin şematik gösterimi; a) Alt şasi kısımları, b) Üst şasi kısımları Yuvarlak örme makinelerinin şasi kısmı ikiye ayrılabilir. Bunlar: Şema 2: Makine İskeleti 1. Alt Şasi Kısmı: Ayaklar motor ve hareket verme şanzıman sistemi ile kumaş çekme aparatını üzerinde taşıyan gövde kısmıdır. Kumaş çekme mekanizması alt şasinin yarı yüksekliğine dizayn edilmiştir. 2. Üst Şasi Kısmı: Silindir iğne yatağı ile silindir taşıyıcı gövde ve kapak iğne yatağı ile silindir taşıyıcı gövde ve kapak iğne yatağı ile kapak iğnesi taşıyıcı diskinin oluşturduğu gövde üst kısmıdır. Yuvarlak örme makinelerinde iskeleti dizayn edilirken şunlara dikkat edilmelidir ; - Eleman oluşan kumaşı rahat görebilmeli - Makine fazla yer kaplamamalıdır - Çalışma anında ki hareketlere rağmen, sarsıntısız ve dengeli bir halde durabilmeli ve oluşabilecek titreşimleri absorbe etmelidir. Resim 3: Yuvarlak Örme Makinesi Makine İskeleti Görünümü Yuvarlak Örme Makinesi Makine İskeletinin İncelenmesi

6 Hareket verme ve iletme Mekanizmaları Yuvarlak örme makinelerinde hareket verme mekanizmalarının asıl görevi, makine işletme güvenliğini ve üretilen kumaş kalitesinin yüksek olmasını sağlamaktır. Hareket verme mekanizmasından istenilen özellikler aşağıda genel olarak açıklanmıştır. Makinenin, frenlemeden sonra çalıştırıldığı zaman işletme hızına kesintisiz bir şekilde yükseltilmesi gerekir, Oluşabilecek bir kaza anında makinenin geciktirilmeden durdurulabilmesi gerekir, Makine devrinin ve örgünün kontrolü için elle çalışan hareket mekanizmasının olması gerekir, Otomatik seyir için dönme sayısının verilmesi gerekir, Bakım ve temizleme işlemi için devir sayısının verilmesi gerekir, Boşa çalıştırma ve silindir ile kapak iğne yataklarının dönüşünü senkronize eden mekanizmanın, silindir ve kapak iğne rayı arasında bulunması gerekir. Yuvarlak örme makineleri ya direk olarak elektrik motoruyla ya da ortak bir transmisyon teşkilatı ile hareket ettirilirler. Her makine; makine çapı, sistem sayısı, makine inceliği, iplik ve örme kumaş özelliklerine göre makine farklı hızlarda ve yüklemelerde çalıştırılabildiğinden, motor gücüde makinenin bu özelliklerine göre değişmektedir. Yuvarlak örme makinelerinde uygun güçteki elektrik motorundan alınan hareket, kayış kasnak vasıtasıyla iletilirler. Ana milden de gerekli yerlere uygun dişliler ve şanzıman yardımı ile dağıtım yapılarak, iplik sevk organlarına, örücü üniteye, kumaş sarma ve çekme kısımlarına aktarılır. Aynı hareket kaynağından yararlanılarak toz üflemek için pervane donatımına, toz emme teşkilatına, hava ve yağlama teşkilatına da hareket verilebilmektedir. Özellikle pervane, toz emme ve yağlama teşkilatları ana motordan ayrı olarak, küçük özel motorlardan aldıkları hareket ile çalıştırılmaktadır. Resim 4: Yuvarlak Örme Makinesinden Bir Görünüm Yuvarlak Örme Makinesi Hareket Verme ve İletme Mekanizmalarının İncelenmesi

7 İplik Cağlığı Ve İplik Sevk-Kontrol Elemanları Yuvarlak örme makinelerinde örme işlemine katılan iplikler, bobinler halinde işletmeye gelir. Bu iplik bobinleri, ipliklerin düzgün bir şekilde örme bölgesine sevk edilmesi için cağlık adı verilen bir taşıyıcı üzerine yerleştirilmiştir. Yuvarlak örme makinelerinde cağlıklar makineden bağımsız olarak ayrı bir parça halinde dizayn edilmiştir. İşletmede yandan besleme tipi cağlıklar kullanılıyor. Bu durum yer tasarrufu sağlar. Büyük bobin kullanabilme imkânını artırır, iplik rezerve kontrolünün rahat bir şekilde yapılmasını sağlar, daha rahat ve güvenilir çalışılabilmesi bakımından ve yüksek sistemli makinelere çok uygun olması v.b. sebeplerden dolayı tercih edilmektedir. Şema 3: Bobinlerin makinenin yan tarafına yerleştirildiği, yandan cağlıklı yuvarlak örme makinesinin şematik gösterimi; a) Bobin cağlığı, b) İplik bobinleri, c) İplik sevk boruları, d) iplik besleyiciler (furnisör), e) Örme ipliği, f) Örme elemanları, g) Yuvarlak örme kumaş, h) Vantilatörler Cağlıktaki bobin üzerinden sağılan iplikler, örme iğnelerine gelinceye kadar şu kısımlar üzerinden sevk edilirler: a) Kalınlık (Düzgünlük) Yoklama ve Kontrol Elemanları: Çalışılan ipliğin numarasına bağlı olarak farklı iplik geçme delikleri bulunur. Her iplik numarasına uygun delikten geçmez ise kalın ve hatalı kısımlar örücü iğnelerden geçer ve örme hataları oluşur. b) Gerginlik Kontrolü ve Sinyal Lambaları Gerginliği fazla olan ve kalınlık yoklama kısmından zor geçen ipliklerin, örme kumaş üzerinde hata oluşturmaması için, ipliğin gerilim etkisi altında kontrol lambası yanması suretiyle makinenin durmasını sağlarlar. İplik Sevk Sistemi İplikler yukarıda belirtilen ön kontrollerden geçtikten sonra örgünün iplik ihtiyacına göre, çeşitli ayar durumlarına uygun şekilde, belirli bir sevk hızı ve gerilim ile örme iğnelerine iletirler. Bunun için yuvarlak örme makinelerinde kullanılan iplik sevk prensipleri şunlardır; a) Negatif iplik sevki, b) Pozitif iplik sevki, c) Birleşik iplik sevki. Yuvarlak Örme Makinesinde İplik Cağlığı ve Sevk Kontrol Elemanlarının İncelenmesi

8 Bu sistemlerden işletmede kullanılan pozitif iplik sevkidir. Negatif sistem bazı olumsuz yanlarından dolayı kullanılmazken birleşik iplik sevki ise yeni geliştirilmiş bir metottur ve henüz işletmede denenmemiştir. Pozitif İplik Sevki İpliklerin merkezi bir mekanizma ile hız ve sevk miktarlarının ayarlanarak, örme iğnelerine ihtiyacı kadar olan ipliğin üstten beslenerek sevk edilmesidir. Buna, şekle bağlı iplik sevki de denir. Bu prensipte ilmek boylarına gelen iplik eşitlenebilir. Doku kalitesi daha düzgün ve yüksek olur. Sevk Edici Sevk edici olarak furnisörler kullanılır. Furnisörler; Band Furnisörü Yığmalı Furnisör Dişli Furnisör Röleli Furnisör Resim 5: Yuvarlak Örme Makinesinde İplik Sevki Yuvarlak Örme Makinesinde İplik Sevk Edici ve Furnisörlerin İncelenmesi

9 Bunlardan İşletmedeki yuvarlak örme makinelerinde kullanılan Band Furnisörü dür. Şu şekilde çalışır; Band Furnisörü Şema 4: A.Yuvarlak örme makinelerinde band furnisörü ile pozitif iplik sevk mekanizması; ( a) İplik bobini b) İplik besleme kasnağı c) Besleme bandı d) İplik verici rölesi e) iplik yakalayıcısı f) İplik kılavuzu ) B.Band furnisörünün büyütülmüş hali Band furnisörleri özellikle her sistemdeki iplik miktarını sabit tutmak amacıyla kullanılırlar. Her sistemin üzerinden sonsuz band geçen bir role takılmıştır. Band hareketini bir alın dişlisi üzerinde bulunan kasnaktan alır. Kasnak çevresini büyültüp küçültmek suretiyle, band hızı değiştirilir ve sevk edilen iplik miktarı da değiştirilebilir. İpliklerin hepsi aynı hızla çalışır ve bu sistemde bobin üzerine direkt düğüm yoklayıcısıda yerleştirilmiştir. Elektrikli kopuk yoklayıcı üzerinden iplik, band furnisöre gelir ve iplik band ve role arasından dönen bandın hızına uygun olarak bobinden çekilir. Resim 6: Yuvarlak Örme Makinesinde Furnisör Yuvarlak Örme Makinesinde İplik Sevk Edici ve Furnisörlerin İncelenmesi

10 ÖRÜCÜ MAKİNE ELEMANLARI Makine üzerinde örme işlemi yapan, hareketli ve hareketsiz kısımlar örücü makine elemanlarını oluşturmaktadır. Örücü makine elemanları şu kısımlardan oluşmaktadır: 1. Örme iğneleri, 2. İğne yatakları, 3. Kilit mekanizmaları, 4. İplik kılavuzu, Yardımcı elamanlar ise; 5. Kumaş sarma ve çekme tertibatı, 6. Kontrol ve güvenlik elemanları 1. Örme İğneleri Şema 5: İğneler Yuvarlak örme makinelerinde tek ucu kancalı iğneler, yuvarlak örme haroşe makinelerinde ise çift ucu kancalı iğneler kullanılmaktadır. Esnek uçlu iğne ise; hızlı çalışmaya ayak uyduramadığı, yeni desenlendirme imkânlarına uygun olmadığı, dayanıksız olduğu ve sistem sayısını azalttığı için yuvarlak örme makinelerinde bugün önemini yitirmiştir. Çözgülü örmede kullanılan ve hızın artmasında büyük rolü olan sürgülü iğneler ise yuvarlak örme makinelerine uygulanmaya çalışılmaktadır. Esnek Uçlu Dilli Sürgülü İğne iğne iğne Me-As tekstil yuvarlak örme makinelerinde kullanılan dilli iğnedir 2. İğne Yatakları Basit olarak yuvarlak örme makineleri, düz örme makinelerindeki iğnelerin daire şeklindeki yerleştirilmesiyle elde edilmiştir denebilir. Ancak burada iğneler, iğne yatağındaki iğne kanallarına yerleşmiş olup, bu kanallar üzerinde bulunan hareketsiz kilit parçaları tarafından ilmek hareketinin yapılabilmesi için tahrik edilirler. İğne yataklarının numarası makinede kullanılacak iğnelerin numarasına daha doğru bir deyimle makine inceliğini belirler. 3. Kilit Mekanizmaları (Örme Çelikleri) İğne ve platin kilitlerinin temel görevleri, istenilen örme şekline göre iğnelerin tek tek hareketlerini sağlamak, örgü hareketlerini (ilmek, askı, atlama) düzenlemek ve ilmek sıklığını ayarlamaktır. Hareketin büyüklüğü iğnenin ebadına, formuna ve tutma düşürme platinine bağlıdır. Bundan başka eğer farklı ayak boylarında iğnelerle veya yardımcı platinlerle çalışılıyorsa bunların çalışmaması veya çalışması için seçme görevini de yapar. Yuvarlak Örme Makinesinde Örücü Makine Elemanlarının İncelenmesi

11 Kilitlerin iğnelere hareket verebilmesi için iç kısmında sabit veya hareketli bir mekanizma şekli bulunmaktadır. Bu makinenin şekil almasında iğne ayağı yüksekliği ve boyu rol oynar. Bundan dolayı mekanizmanın şekli ayak genişliğine göre ve verilebilecek örgü hareketi türüne göre belirlenir. İğne, kilit içindeki kanallardan hareket ederken şu pozisyonlardan geçer; 1. İlmek için tam yükselme pozisyonu 2. Askı için yarım yükselme pozisyonu 3. Atlama için düz bir kanal içerisinden (yükselmesiz) geçme pozisyonu 4. Mekanizmanın geliş kısmına ileri geri veya yukarı aşağı hareketli ek bir parça ile ilmek boyu ve sıklık ayar pozisyonu 5. İlmek aktarma pozisyonu Şema 6: Silindir kilidinin içyapısı; a) Uzun ayaklı iğne, b) Kısa ayaklı iğne, c) Kısa iğne çekme parçası, d) Kısa iğne karşı çekme parçası, e) Uzun iğne çekme parçası, f) Uzun iğne karşı çekme parçası, g) İlmek kamı, h) Askı kamı, ı) Atlama kamı, j) Rölyef kam Kilitler silindir ve kapakta olmak üzere, makinenin inceliğine ve çapına bağlı olarak sistem sayısı ile besleme sayısının adedi ile aynı olmalıdır ki her sistemde ayrı bir örgü hareketi ve ayarı yapılabilsin. Yukarıda sayılan hareketlerin yapılabilmesi içinde buna uygun kilit parçaları lazımdır. İğne Kaldırıcı: İğneleri normal düz konumda örme pozisyonuna getirir. İğne İndirici: İğneleri aşağı indirmede yardımcı olan karşılama parçasıdır. İğneleri normal pozisyondan ilmek sıkma ve düşürme pozisyonuna getirir. Karşılama Parçası: Bu parça, iğneleri ilmek sıra pozisyonundan normal pozisyona getirir. Emniyet ve İğne Sevk Parçaları: İğnelerin düzgün bir şekilde sevkini sağlar ve aynı zamanda kilidin üst kısmını kapatır. Kilit mekanizması içinde ilmek sıralarının düzgün olarak yapılmasını sağlamak amacıyla, ilmek sıklığını ve yüksekliğini ayarlayan bir sıklık parçası vardır. Yuvarlak örme makinelerinde kilit mekanizması daha ziyade sabit olarak görev yapar. Şema 7: Tek plakalı yuvarlak örme makinelerinde örme iğnelerinin kilit kanallarına göre şematik gösterimi ; (Bu şekilde iğneler yükselip alçalarak ilmek oluştururlar.) a) İğne yatağı, b) Örme iğneleri, c) Kilit, d) Kilitteki iğne kolu, e) İğne ayağı. Yuvarlak Örme Makinesinde Kilit Mekanizmasının İncelenmesi

12 4. İplik Kılavuzları (Mekikler) Yuvarlak örme makinelerinde iplik kılavuzları çeşitli şekillerde değişik örme amaçlarına göre yapılabilen, üzerinde ipliğin geçtiği kanal ve gözleri bulunan örmeye yardımcı elemanlardır. Her sistem için en az bir adet olmak üzere iplik kılavuzu yerleştirilir. Şema 8: Yuvarlak örme makinelerinde kullanılan iplik kılavuzlarının iğnelere göre çalışma pozisyonlarının şematik gösterimi; a) İplik kılavuzu (mekik), b) Silindir iğneleri, c) Kapak iğneleri, d) Mekik gözü. İplik kılavuzlarının yuvarlak örme makinelerindeki ana görevleri bobinlerden gelen kontrol edilmiş, gerginliği ayarlı ipliği örme iğnelerine en uygun şekilde yatırarak vermektir. Bundan başka örme esnasında serbest halde kalan kapanacak iğne dillerini tutmak ve kapanmasına engel olmak görevini de yerine getirirler. Her sistemde incelik ve sistem genişliğine göre çalışılan iğne sayısı, iplik kılavuzu genişliğini belirler. İplik kılavuzu genişliği ise makine inceliğine ve kilit konstrüksiyonuna bağlı olarak değişir. İplik kılavuzunda, arasından iplik sevk edilen özel bir delik açılmıştır. İplik kılavuzunda ipliğin kesilmesini önlemek için delikler porselen vb. ile kaplanmış ve iğneye zarar vermemesi için iğne tarafındaki iç yüzü sertleştirilerek iyice parlatılmıştır. 5. Kumaş Çekme ve Sarma Tertibatı Yuvarlak örme makinelerinde örülen kumaş örüldüğü kadar uygun gerginlikte çekim silindirleri tarafından çekilerek sarılmak zorundadır. Kumaş çekme ve sarma mekanizmasından istenilen özellikler şunlardır: 1) Kullanılan iplik ve yapılan örgünün çeşidine göre çekim kuvvetinin kademesiz olarak ayarlanabilir olması, 2) Çekilecek olan kumaş miktarının, örülmüş olan miktara göre ayarlanabilmesi gerekir, 3) Bütün iplik materyallerinin kumaş çekme silindirleri arasından geçebilmesi gerekir, 4) Çekim kuvvetinin, örgünün bütün genişliğince eşit olması gerekir, 5) Kumaş yüzeyinde hasar oluşturmaması gerekir. Şema 9: Çekim işleminin yapıldığı mekanizmanın şematik görünüşü Yuvarlak Örme Makinesinde Örmeye Yardımcı Elemanların İncelenmesi

13 6. Kontrol ve Güvenlik Elemanları Yuvarlak örme makinelerinde kontrol elemanları, mekanik, elektrikli ve optik olarak çalışan bir hata oluşumunda örme işleminin hatalı olarak devam etmemesi makinenin zarar görmemesi için makineyi durduran güvenlik elemanlarıdır. İplikler, iğneler ve kumaşlar için tertiplenmişlerdir. a) İplik Kontrol Elemanları İplik sevkini ve iplik beslemesini tamamlayan bir işlemdir. Şema 10: Yuvarlak örme makinelerinde iplik sevki ve iplik kontrol elemanlarının kesit görünüşü a) Bobin cağlık sehpası, b) Bobin, c) İpliğin ters yönde kaçmasını önleyen sistem, d) İplik tansiyon yoklayıcı, e) İplik besleme sistemi (furnisör), f) İplik kılavuzu, g) Tek ucu kancalı iğne. Resim 7: Yuvarlak Örme Makinesinde İplik Kontrolü Yuvarlak Örme Makinesinde Mekiklerin ve Örmeye Yardımcı Elemanların İncelenmesi

14 - Gerginlik Yoklayıcı: İpliklerin kılavuzlara belirli bir gerginlik altında verilmesini sağlamak amacıyla konulmuşlardır. Makine üzerinde iplik gerginliğinin belirli bir değerin üzerine çıkmasına izin vermeyerek kırmızı ışığı yakar ve makine durur. - Kopuş Yoklayıcı: İplik kopmalarında veya iğne hasarlarından doğan sorunlarla elektromanyetik veya mekanik koparma faaliyetine geçer. - Düğüm Yoklayıcı: İğnelere hatalı iplik gitmesini önler. İplikteki çok kalın yerler, düğümler, vs. bu yoklayıcılardan geçerken takılır. Eğer bu iplik kontrol edilmeden giderse iğneye hasar verebilir. - Koparma Tesisatı: İplik durdurucu ve iğne denetleyicisinden oluşur. Makinede doğacak sorunlarda, iplik durdurucu ve iğne denetleyicisi ipliğin kopmasını sağlar ve makineyi durdurur. b) İğne Kontrol Elemanları - İğne Yoklayıcılar İğne kırılmalarında ve hatalarında kırmızı sinyal vererek makineyi durduran ve bu sayede de arızanın nerede olduğunun tespit edildiği iğne kontrol elemanlarıdır. Makineyi durdurma olayı, iğne dilinin herhangi bir sebeple açılamadığı durumlarda, kapak dil yoklayıcısına çarpar ve yukarı doğru itilen yoklayıcı elektrik sinyali ile makineyi durdurur. Şema 11: İğne dilinin herhangi bir sebeple kapalı kalması durumunda devreye giren iğne yakalayıcılar; Kapak iğnelerinin kontrolü, Silindir iğnelerinin kontrolü, a) İğne dedektörleri, b) Kapak iğnesi, c) Silindir iğnesi. c) Doku Kontrol Elemanları Örülen doku, genişletici çemberden geçerek sarma silindirine gelir. Burada kontrol fotosel yardımı ile olur. Delik olduğunda fotosel ışığı dışarıya geçireceği için makineyi durdurur. Yuvarlak Örme Makinesinde Örmeye Yardımcı Elemanların İncelenmesi

15 BOYAHANE Açık en Açma İşlemi Bu işlemin fabrikada yapılma amacı ve işlemin ana hatları şu şekildedir. Top halinde gelen örme kumaşlar yuvarlak örme makinelerinde örülmüş olup tüp şeklinde toplara aktarılmışlardır. Bu işlemi yapan açık en makinesi basit bir tertibattan oluşur. Birkaç mil üzerinden geçen top kumaş bombeli bir açıcının içine girmesiyle şişer, bu şişme ve alttan gerçekleştirilen çekme sayesinde gerilen kumaş düzgün bir hal alır. Şişen noktada bulunan bir bıçak kumaşı düzgün olarak belli bir noktadan kesmek sureti ile açık en haline getirir. Tüp halindeki kumaşların açık en haline getirilmesi sırasında meydana gelebilecek en büyük problem may dönmelerinden sağlanan ve kesilen noktanın iyi ayarlanamamasından kaynaklanan kıvrılama ve dönme problemleridir. Açık en makinelerinde en çok dikkat edilmesi gereken nokta budur, çünkü burada yapılan bir hata kumaşın tüm üretim aşamalarında çalışılmasında çok büyük zorlukları beraberinde getirir. Kasar İşlemi Pamuklu ürünler ham halde sarımtırak bir renge sahiptir. Bu da içerdiği renkli pigmentlerden kaynaklanır. Ağartıcılar lifler içerisindeki renk bileşikleri ile tepkimeye girerek onları etkisiz hale getirir. Ağartmanın amacıda budur. Yani ağartma; tekstil mamulünün hem rengini giderip daha iyi bir görünüm kazanması hem de beyazlatılması işlemidir. Bu işlem sırasında ayrıca, elyaf üzerindeki yabancı maddelerde uzaklaştırılmaktadır. Açık renkte boyanacak ya da basılacak kumaşlar mutlaka ağartılmalıdır. Koyu renk boyanacak mamullerde ise ağartma yapılmayabilir ya da isteğe göre hafif bir ağartma yapılabilir. İşletmede de her türlüsü yapılmakta olan kasar işlemleri aşağıda açıklanmaktadır. a) Tam Ağartma, Tam Kasar Bu işlem, beyaz olarak piyasaya sürülecek işlemlerde uygulanır. Mamul piyasaya beyaz olarak çıktığı için çok iyi bir beyazlatma işleminden geçirilmektedir. Buda; Daha etkili bir beyazlatma maddesi kullanmak Ağartma süresini ve koşullarını ağırlaştırmak Kombine ağartma yapmak ile sağlanır. Ağartmanın fazla yapılması, hidrofilliği ve beyazlığı arttırır. Fakat kullanılan kasar maddesinin fazla olması sürenin uzamasını ve maliyet artışını beraberinde getirir. Ayrıca mamullerde ağırlık kaybı fazla olur. Üzerindeki yağlar ve yumuşatıcı maddeler ortamdan uzaklaşacağı için mamul sertleşir ve tuşesi olumsuz etkilenir. İşletme kasarlamada hidrojen peroksit kullanmaktadır. Çevreyi kirletmemekte ve ekolojik hayata hiçbir zarar vermemektedir. Bu ağartma yönteminde meydana şu reaksiyonlar meydana gelmekte ve kumaş beyazlamaktadır. Boyahanede Temel İşlemlerin İncelenmesi

16 Hidrojen peroksit ( H 2 O 2 )%35 %40 %50 lik konsantrasyonlarda bulunur. H 2 O 2 uygulama kolaylığı ve iyi beyazlatma etkisinden dolayı en çok kullanılan ağartma maddesidir. Yağ mum gibi yabancı maddeler tamamen uzaklaştığı için hidrofilite oldukça artar, fakat tutum sertleşir. PH değeri 11 olmalıdır. Bu değeri aşarsa elyaf zarar görür. Depolama ve ağartma sırasında H 2 O 2 in parçalanmamasına dikkat edilmelidir. Isı ışık hidroksil iyonları gibi birçok etken parçalanma hızını arttırsa da özellikle; altın, gümüş, platin, cıva, bakır, demir gibi metallerin ve bunların oksitlerinin parçalanmaya etkisi çok fazladır. Bunun sonucu olarak, aktif oksijen elyaf makro moleküllerini oksitleyerek parçalanmaya yol açar. Bazı maddeler ise H 2 O 2 nın parçalanma hızını azaltır. Bunlara stabilizatör denir. Pamuklu kumaşların ağartılmasında stabilizatör olarak magnezyum silikat kullanılır. İşletmede tam kasar işlemi aşağıdaki çizelge takip edilmektedir. NaOH %2,5 H 2 O 2 %6 Islatıcı %0,5 Yağ. Sök. %0.2 b) Yarım Ağartma, Yarım Kasar, Şeker Kasar Boyamada ve baskıda parlak renk ve uygun beyazlık derecesi elde etmek için yapılan bir ağartma işlemidir. Koyu boyanacak mamulde her zaman ağartma yapılmaz. Fakat kumaş açık renge boyanacaksa koyu renge nazaran daha fazla, piyasaya beyaz olarak sürülecek mamule nazaran daha ılıman bir ağartma yapılır. Bu şeker kasarı olarak tabir edilir. Yarım ağartma orta ve koyu tonlar için yapılan ağartmadır. Açık ton boyamalarda istenilen parlaklığı ve canlılığı vermez. Bu durumlarda tam ağartma uygulanır. Şeker kasarında tam kasara göre daha az ağartma maddesi ve kimyasal madde kullanılır. Süre daha kısa tutulur. Boyahanede Temel İşlemlerin İncelenmesi

17 İşletmede şeker kasar işlemi aşağıdaki çizelge takip edilmektedir. NaOH %1 H 2 O 2 %1 Islatıcı %0,5 Yağ. Sök. %0.2 c) Optik Kasar Diğer iki ağartma yöntemine göre ağartılmış yani kasarlanmış kumaşlar hafif sarımtırak bir nüansa sahiptir. Bilindiği gibi bir maddenin beyazlık derecesi o madde tarafından insan gözünün görebildiği spektrum bölgesinde ( nm) yansıtılan ışınların miktarına bağlıdır. İlginç olan husus, aynı beyazlık derecesindeki ( yani bahsedilen aralıkta yansıtılan ışınları aynı olan ) iki maddeden insan gözünün hafif mavimtırak nüansa sahip olanını, hafif sarımtırak nüansa sahip olanından daha beyaz algılamasıdır. Bu husus insan gözünün bir yanılgısıdır. Optik beyazlatıcılar morötesi ışınları absorbe ederek aktifleştiklerinden dolayı güneş ışığında çok etkili olmalarına karşı lamba ışığında bu kadar etkili olamamakta ve işlevini tam olarak yerine getirememektedir. İyi beyazlatılmamış bir malda optik beyazlatıcıyı arttırmak bir işe yaramaz. Bu sararmayı arttırarak malın beyazlıktan iyice uzaklaşmasını sağlar. İşletmede optik kasar işlemi aşağıdaki çizelge takip edilmektedir. NaOH %2,5 H 2 O 2 %6 Islatıcı %0,5 Yağ. Sök. %0.2 Boyahanede Temel İşlemlerin İncelenmesi

18 Bir boya işletmesinde ana hedefler neler olmalıdır? A. Üretimde 1. Yüksek renk verimi 2. Çok iyi yıkanabilirlik 3. Boyamada stabilite 4. Yüksek haslık düzeyi 5. Daha az tuz ihtiyacı 6. Yeni boya formasyonlarıyla uyum B. Müşteri için 1. Atık suyun (renkli kısmın) daha az etkilenmesi 2. Yüksek repete edilebilirlik 3. Yüksek kalitede ürünler 4. Düşük banyo oranlarına uygun tipler 5. Dozajlamaya uygunluk 6. Tuz ve alkali miktarlarının azaltılması 7. Soğuk (sarıp) bekletme ve çektirme metotlarına uygun gam İşletmede Boyama İşletmede boyama dairesinde overflow ve HT tipi jet boyama makineleri kullanılmaktadır. Boyarmadde olarak reaktif boya kullanılmasına rağmen iç pazara çalışıldığı için kaliteden biraz ödün vererek koyu renklerde direkt boyada kullanılmaktadır. Bunun sebebi koyu renklerde reaktif boyanın çok pahalı olması ve direkt boyaların koyu renklerinin özelliklerinin reaktife oldukça yaklaşmasıdır. Bu sebepten dolayı her iki boyamaya da herhangi bir ayar değiştirmesi yapılmasına gerek kalmadan uyum sağlayan overflow boyama makinelerinde koyu renklerde direkt boya kullanılmaktadır. Resim 8: Overflow Boyama Makinesi Boyahanede Temel İşlemlerin İncelenmesi

19 Reaktif boyarmaddelerin genel özellikleri Reaktif boyarmaddeler uygun koşullar altında lif ile kimyasal reaksiyona girerek, kovalent bağ özelliğine sahip tek boyarmadde sınıfıdır. Karakteristikleri küçük ve basit molekül yapılarına sahip olmalarıdır. Küçük parçacık özelliği life hızlı bir şekilde nüfuz etmelerini sağlar. Çok parlak renklere sahip reaktif boyar maddeler basit yapılarının sonucu olarak spektrumlarında çok dar ve yüksek pikler gösterirler. Boyarmadde grubu olarak azo grubu içeren reaktif boyarmaddeler baskılarda yüksek kalite gösterirler. Özellikle pamuk baskısında yüksek ışık ve yaş haslıklarına sahip parlak renkler elde edilir. Reaktif boyarmadde ile boyanacak ya da basılacak iyi bir ön terbiye işlemi görmeleri gerekmektedir. Özellikle nişasta haşılının uzaklaştırılması zorunludur. Aksi halde boyarmadde materyal yerine nişasta haşılı ile reaksiyona girer. Tüm ağartma maddelerinin de iyi bir durulama ile materyalden uzaklaştırılması gerekmektedir. Reaktif boyarmadde ile selüloz elyafı arasındaki reaksiyon Boyarmadde ile selüloz liflerinin bağ yapmasını sağlamak üzere çok çeşitli yöntemler vardır. Boyarmadde bir alkali çözeltisinden tek adımlı emdirme, kurutma yöntemi ile aktarılabilir ya da nötral bir çözeltiden aktarılarak daha sonra ayrıca alkali muamele uygulanabilir. Rengin inkişafı için aynı zamanda ısıda kullanılabilir. Her durumda, kumaş boyamadan sonra fikse olmamış ( boyarmadde banyosundaki su ile bağ yapmış olduğu için boyamada bir değeri olmayan ), elyafa fiziksel bağlarla bağlanmış boyarmaddelerin uzaklaştırılması amacı ile iyice sabunlanır. Boyarmadde bünyesinde iki veya daha fazla reaktif grup bulunabilir, bu tip boyar maddeler elyafla bifonksiyonel reaksiyona girerler. Sonuçta; boyarmaddenin elyafla yaptığı bağın çok sağlam olması nedeni ile fikse edilmeleri de çok iyidir. Bu da boyamanın haslığı ve boyarmadde verimi üzerine etki eden önemli faktörlerden biridir. Direkt Boya İşletmede çok sık olmasa da siyah boyama gerçekleştirileceği zaman kullanılan bu boyarmadde sınıfı reaktif boyarmaddelerin fiyatlarının çok yüksek olmasından dolayı tercih edilmekte ve koyu renklerde özellikle siyah renkte oldukça iyi sonuç vermektedir Buna en basit örnek şu şekilde verilebilir, canlı bir kırmızı boyama için %2 lik bir direkt boya kullanımı yeterli gelirken aynı canlılıkta %4 %5 lik bir reaktif boya sarfiyatı gerçekleşir. İşte bu sebeplerden dolayı çok yüksek haslıklara sahip olmasa da işletmede bazen tercih edilebilmektedir. Direkt boyarmaddelerin bazı genel özelliklerinden bahsetmek gerekirse şunlar söylenebilir. Direkt boyarmaddelerin pamuk boyacılığında kullanımı çevreyle ilgili nedenlerden sınırlandırılmıştır. Molekül yapıları bakımından çok büyük bir kısmı disazo ve poliazo gruplarından meydana gelen direkt boyarmaddelerle selüloz ve rejenere selüloz liflerinde kolay ve ucuz boyamalar yapılabilmektedir. Direkt boyarmaddeler ucuz mallarda tercih edilmelerine rağmen siyah boyamalarda reaktif boyarmaddelerin fiyatları nedeni ile direkt boyarmaddeler daha fazla kullanım alanına sahiplerdir. Direkt boyarmaddelerle pamuğun boyanmasında en önemli etkenler zaman, sıcaklık ve tuz konsantrasyonudur. Boyamada Kullanılan Boyarmaddelerin İncelenmesi