MOBİL TİCARET REHBERİ

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: MOBİL TİCARET REHBERİ Hazıriayan: Doç. Dr. İbrahim KİRÇOVA Ekim 2002

3 İTO'nın ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak/ İTO'nın yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nın go. üslerini yansıtmaz. EKİM 2002 İstanbul ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tei Faks E. Posta (212) (212) Baskı: Prive Grafik & Matbacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Tel: (21 2) Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Yirminci yüzyılın sonunda bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişmeler ekonomik ve sosyal hayatta büyük bir değişim sürecini başlatarak, toplumun tüm kesimlerinde, günlük hayatımızın her alanında bilgisayar kullanımının çağın gereği olduğu düşüncesini yaygınlaştırmış ve bunun sonucunda da internet ve elektronik ticaret konulan hem günlük hem de ticari hayatımızın vazgeçilmezleri arasında yer almaya başlamıştır. Ancak bu büyük teknolojik gelişmeye rağmen halen ülkemizde elektronik ticaret ve uygulamaian konusunda büyük bilgi ve donanım eksikliği bulunmaktadır. Özellikle son yıllarda hızla gelişen internet ve elektronik ticarette donanım eksikliğinden kaynaklanan sorunları giderecek olan "Mobil Ticaret: ülkemiz için oldukça yeni ve bilinmeyen bir konudur. Bu nedenle, kablosuz iletişim araçlarının sadece haberleşme aracı olarak değil, ticari amaçla da kullanılmasını sağlayan Mobil Ticaretin, iletişimde çağdaş teknoloji kullanımı çok yaygın olan ülkemiz için çok önemli bir potansiyel olduğu düşüncesinden hareketle, elektronik ticarete başlamak isteyen firmalar başta olmak üzere tüm üyelerimizi bilgilendirmek amacıyla Oda'mızca "Mobil Ticaret Rehberi" isimli bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmayı hazırlayan Yıldız Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç.Dr. İbrahim Kırçova'ya teşekkür eder, yayının ilgililere faydalı olmasını dilerim. Prof. Dr İsmail ÖZASLAN Genel Sekreter

5

6 İÇİNDEKİLER GİRİŞ «9 BİRİNCİ BÖLÜM 13 ' İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ iletişim Teknolojilerinin Gelişimi İnternette Ticaretten Mobil Ticarete Geçiş Mobil Ağ Altyapı Teknolojilerinin Bileşenleri Küresel Mobil Sistem Hızlı Mobil Veri Paket Temelli İletişim Hizmeti (GPRS-General Packet Radio Services) Paket Temelli İletişim Hizmetleri Sisteminin Sorunları Paket Temelli İletişim Hizmetleri Sistemin Gelişme Süreci Paket Temelli İletişim Hizmetleri Sisteminin Uygulaması Paket Temelli İletişim Hizmetleri Sisteminin Tarafları Zenginleştirilmiş Küresel Mobil Sistem İkinci Nesil Altyapı Teknolojileri (2G Technologies) İkinci Nesil Sonrası Altyapı Teknolojileri (2.5G Technologies) Üçüncü Nesil Altyapı Teknolojileri Kablosuz uygulama Protokolü (Wireless Aplication Protocol-WAP) Mobil İletişim ve Mobil Ticaret Üstyapısı Mobil Araçların İşletim Sistemleri Fiziksel Mobil İletişim Araçları 32 L42.L Mobil Telefonlar Akıllı Telefonlar (Smartphone) Telefon-Cep Bilgisayarı Karışımı Araçlar Taşınabilir Kişisel Bilgisayarlar (Laptop PC) Mikro Tarayıcılar (Micro Browser) Bluetooth Akıllı Kartlar (Smartcards) Açık Anahtarı Güvenlik Altyapısı (Public Key Infrastructure) Telematik Hizmetleri Mesh Radyo. 38 İKİNCİ BÖLÜM, 41 MOBİL TİCARETİN YAPISI, İŞLEYİŞİ VE UYGULAMALAR Mobil Ticaretin Yapısı Mobil Ticaretin Bileşenleri Mobil Ticaretin Temel Özellikleri Mobil Ticaretin Gelişme Süreci Mobil Ticarette Ürünler ve Hizmetler Mobil Ürün ve Hizmetlerde Meydana Gelen Gelişmeler Tüketiciler Pazarında Mobil Ticaret Hizmetleri 56

7 2.5.2.L Mobil Bilgi ,1,1. Mobil Bilgi İçerik Türleri Mobil İletişim ,2.2.1.Mobil Mesajlaşma l.Kısa Mesaj Servisi (Short Message Serivce-SMS) Çokluortam Mesajlaşma (Multimedia Messaging) Elektronik Posta Uygulamaları Mobil Anlık Mesajlaşma Mobil Reklam Mobü Reklamda Etkileşim Türleri Mobil Reklam Modelleri Mobil Acil Servis Mobil Eğlence Mobil Oyunlar Mobil Şans Oyunları Mobil Ses Dosyası İletimi Mobil Video İletimi Mobil İşlem ,l,Mobil Perakendecilik , Mobil Finans , Mobil Ödeme Sistemleri Endüstriyel Pazarda Mobil Ticaret Hizmetleri , Mobil Müşteri İlişkileri Yönetimi (M-CRM) 81 2,5,3,1,1, Mobil Müşteri İlişkilerinin Kullanım Alanları , Mobil Tedarik Zinciri Yönetimi-MTZY , Mobil Satış Gücü Uygulamaları 88 2,5,3,3,1, Mobil Satış Gücü Uygulamalarının Kullanım Alanları Mobil Ticaret Stratejisinin Geliştirilmesi Mobil Ticaret Stratejisinin Sağladığı Yararlar Mobil Ticaret Stratejisinin Uygulanması Çözüm Stratejisinin Oluşturulması Mobil Ticari Uygulamalarda Değer Zinciri Oluşturmak Yeteneklerin Geliştirilmesi , Çözüm Plânı, , Taktiksel Uygulama 105 2,7,Mobil Ticaretin Gelişimini Engelleyen Etkenler Güvenlik Mobil İletişim Araçlarının Güvenliği Mobil Ağların Güvenliği ,l,3,Mobil Ara Geçitlerin Güvenliği IP ve Sunucu Güvenliği Teknolojik Sınırlamalar» Mobil İletişimde İzinli Pazarlama 109

8 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM..,.,,..»,. o. o DÜNYADA VE TÜRKİYEDE MOBÎL TİCARET UYCULAMALARL..,, L Mûbi! Ticarei îjygulaiîialarıııda (selişmeler.,...e,o..o,..o<...«.,,.c,o..o.»,ooooo... III 3.2. Mobil Ticaret Uygulamalarımn Başarısını Etkileyen Faktörler.o Mobil JeMmSñhlpVm...,,..,...^^^^^^ 32,2. Bilgisayar, İnternet ve Bant Cenlşliği Kullanımı.o.,.oo...,.o.o..» o.,.o.o..ocJ Î J, İki Yönlü Veri Ağları ve Cep Bilgisayarları Pazarı...,»...,,...o»... o...,co..j 15 3J.4.Kısa Mesaj llizmetlerincjeki Çelişme...o, Japonya'da Mobil Ticaret Uygulaması l-mode..=o o «,..0^.0, ,.,0.00, ,3.L NTT DoCoMo Şirketinin Pazarlama Stratejisi.c.o.o...oo,e,oo.c.o...co...,.=...»ooJ Î 7 3JoLLFazarııı Bütününe Yönelme0000,00,000.0,0000.,»o.,., ,,o»,o,o..,.oo...,..,oco..o.»,. I H 3 o 3 o î o 2 Saldırgan Pazarlama ve Fiyatiandırma Stratejisi.oooooooo.oooo , Uygulamanın Programlama Dili Standartları.o.c..o.,o...oo,.,o..o.,...o...o, Ses İletiminden Veri İletimine Yönelme..o..o,.,..,,..,,,..,0.00..,o.,,0.0.= o 3, 2, l-mode Hizmetlerin Gelişimi.,..,.o...,.o...o..o,.o...o,...oo.,.,.,...oo.o... o..oj22 3.4o Türkiye'de Durum...o o,..»o,...,.o...,oo,...ocoo.oo...oo J. Özel ve Kamu Sektöründe Uygulama Örnekleri..o.;...,..o...,.,...o,.<.oJ26 SONUÇ o,o,o oooooo.,oo.ooo..o o ,000, KAYNAKÇA 00,0 o.,..,..,.,. o.oooooooooo.oo, o.o.ooooooo

9 TABLO LİSTESİ TABLO l.l PAKET TEMELLİ İLETİŞİM HİZMETLERİ 22 SİSTEMİNDE TEKNOLOJİK GELİŞME TABLO 1.2. KABLOSUZ UYGULAMA PROTOKOLÜ KATMANLARI 30 TABLO 2.1. MOBİL TİCARET UYGULAMA ÖZELLİKLERİ 53 TABLO 2.2. MOBİL TİCARET UYGULAMALARİ GENEL GÖRÜNÜŞÜ 90 TABLO 2.3. MOBİL TİCARET STRATEJİSİ GELİŞTİRMEDE ÖNEMLİ SORULAR 95 TABLO 2.4. MOBİL İŞ GELİŞTİRMEDE ÖNEMLİ SORULAR 101 GRAFİK LİSTESİ GRAFİK LL U-TİCARETEN İLEŞENLERİ 16 GRAFİK.L2. DÜNYADA MOBİL TELEFON KULLANICILARIN SAYISINDA YILLARA GÖRE ARTIŞ 18 GRAFİK L3. GRAFİK MESH RADYO ÇALIŞMA SİSTEMİ 39 GRAFİK 2.L MOBİL TİCARETİN BİLEŞENLERİ 43 GRAFİK 2.2. MOBİL İLETİŞİM ARAÇLARINDA YER BELİRLEME 45 GRAFİK 2.3. MOBİL HİZMETLER VE UYGULAMALAR 55 GRAFİK 2.4. AVRUPA MOBİL MÜŞTERİ HİZMETLERİ PAZARINDA GELİR TÜRLERİ VE MİKTARLARI 56 GRAFİK 2.5. MOBİL İÇERİK TÜRLERİ GRAFİK 2.6. MOBİL İÇERİK ÖZELLİKLERİ 59 GRAFİK 2.7. DÜNYADA KISA MESAJ SERVİSİ TRAFİĞİNDE BÜYÜME GRAFİK 2.8. MOBİL ELEKTRONİK POSTANIN TELEFON EKRANINDAN GÖRÜNÜMÜ 63 GRAFİK 2.9. TEKNOLOJİ VE REKLAMIN GELİŞİMİ 65 GRAFİK DÜNYADA REKLAM PAZARINDA GELİŞMELER 66 GRAFİK MOBİL PERAKENDECİLİĞİN BAŞARISINI GRAFİK ETKİLEYEN FAKTÖRLER 73 MOBİL PERAKENDEDE KISA MESAJ SERVİSİ UYGULAMASI 74 GRAFİK ENDÜSTRİYEL PAZARDA MOBİL TİCARET UYGULAMALARI 81 GRAFİK MOBİL MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ YÖNETİMİNİN UNSURLARI GRAFİK MOBİL AĞ OPERATÖRLERİN ÇALIŞMA İSTEMLERİ 100 GRAFİK YETENEK DEĞERLENDİRME SÜRECİ 103 GRAFİK BÜTÜNLEŞİK GÜVENLİK YAKLAŞIMI 106 GRAFİK 3.1. AVRUPA, ABD VE JAPONYA'DA MOBİL TELEFON KULLANICI SAYISINDAKİ GELİŞME (MİLYON) 113 GRAFİK 3.2. DÜNYADA KISA MESAJ SERVİSLERİNİN GELİŞİMİ 116 GRAFİK 3.3. I-MODE UYGULAMALARININ DAĞILIMI J 18 GRAFİK MODE ÜZERİNDEN BİLET SATIN ALMA 123 GRAFİK 3.5. MOBİL İLETİŞİM PORTALI 126

10 GÎRtŞ İletişim teknolojilerinde son yıllarda meydana gelen hızlı gelişmeler günlük yaşamın her alanında kendisini göstermeye başlamıştır. Özellikle internetin ticari amaçla kullanılmaya başlanm.ası gerek tüketiciler pazarında, gerekse de endüstriyel pazarda önemli miktarlarda iş hacminin elektronik ortama taşınması sonucunu doğurmuştur. Yılın her günü ve her saatinde dünyanın her yerine ulaşılabilme imkanı sağlayan iletişim teknolojileri, zaman ve mekân kavramlarının yeniden tanutilanmasına yol açmıştır. Buna göre dünyanın her yerinden, her zaman, her türden ürün ve hizmetin ticaretini yapmak mümkündür. Öte yandan internet teknolojilerini kullanan şirketlerin de geleneksel ortamda faaliyet gösteren şirketlere göre önemli rekabet üstünlüğü sağladıkları yadsmam.az bir gerçektir. Bu nedenle internet ve diğer iletişim teknolojilerini ticari alanda kullanmak kaçınılmazdır. Bundan dolayı her kişi, şirket ve kurumun ve hatta devletlerin zaman içinde internette yer alması kaçınılmazdır. Ancak bu gelişmenin de bir sınırı olduğu yaşanan gelişmelerle görülmüştür. Özellikle internet bağlantısı için gerekli altyapı gerek bireysel gerekse de kurumsal bazda belli bir yatırım yapmayı gerektirmekdedir. Basit bir internet bağlantısı için kişiler ya da şirketler en azından bir bilgisayar, bir fax modem, internet servis sağlayıcı ve elektronik posta hesabına ihtiyaç duymaktadırlar. Bu tarz bir yaklaşımla bile internete bağlanmanın ya da internette ticaret yapmanın belli bir maliyeti vardır. Bu durum dünya nüfusunun önemli bir bölümünün internet bağlantısından yoksun olması nedeniyle internet eşitsizliği olarak tanımlanmaktadır. İnternet eşitsizliği elektronik ticaretin önündeki önemli engellerden birisidir. Ancak teknolojik gelişmeler internet eşitsizliğinin yarattığı engelleri de ortadan kaldıracakır. Mobil ticareı bu gelişmelerden birisidir. Elektronik ticaret için olmazsa olmaz unsurlar olarak saydığımız fiziksel donanıma ihtiyaç kalmaksızın mobil iletişim araçlarına sahip her kişinin ya da kurumun elektronik ticaret ortamına dahil edilmesi elektronik ticaret alanında bir devrim olarak kabul edilmektedir. Mobil telefonların sadece iletişim amacıyla değil, ticari amaçla çeşitli alanlarda kullanılmaya başlanmasıyla elektronik toplum olarak adlandırdığımız internet kuiianıcılannm sayısı çok büyük oranda anmıştır. Ses, veri ve görüntü iletişiminin tek bir platformda toplanarak ve yüksek kalitede gerçekleştirilmesi geleneksel iş süreçlerinde önemli yenilikler yaratılmasını bu yolla aynı zamanda verimlilik ve etkinlik artışı elde edilmesini sağlamıştır. Elektronik ticaretin doğal bir uzantısı olarak ortaya çıkan "Mobil Ticaret" mekan ve zaman kavramına yeni boyutlar eklemiştir.

11 Buna göre internet ortamına bağlanmak ses, veri, ve görümü iletişimi sağlamak için artık bilgisayar, fax modem, internet servis sağlayıcısma da ihtiyaç yoktur. Bir mobil telefonla ve GSM hizmeti almabilen her ortamdan elektronik ticaret ortam ma katılmak ve iletişimde bulunmak mümkündür. Yeni iş süreçleri ve yeni iş modellerini destekleyen mobil ticaret özgürlük kavramıyla özdeşleşmektedir. Mobilité (Mobility) gerek bireyleri gerekse de şirketleri hareketsizlikten ve belli bir mekana bağımlılıktan kurtarmaktadır. Mobilitenin getirdiği avantajlarla satış otomasyonu, uzak ofis yönelimleri, lokal promosyon çalışmaları, mikro marketing uygulamaları, bire bir pazarlamaya yönelik kampanyalar hem daha etkili hem de çok düşük maliyetlerle çok kolay bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir. İnternet teknolojilerinin ticari uygulamalara uyarlanmasını bir devrim olarak ele alırsak, mobil ticaret olarak adlandırdığımız ve çalışmamızın konusunu oluşturan uygulamalar da ikinci bir devrim olarak nitelendirilebilir. Halen dünya üzerinde 300 milyondan daha fazla kişinin mobil teletbn kullandığı bilinmektedir. Bu rakam her geçen gün hızla artmaktadır yılında 1 milyarın üzerinde kişinin mobil telefona sahip olması beklenmektedir. Bu rakam mobil iletişimin televizyonlar kadar yaygın olması anlamına gelmektedir. Yeni bir iletişim kanalının ticari alanda yaygın olarak kullanılması ise rekabete farklı boyutlar ekleyecektir. Ülkemiz açısından da durum farklı değildir Halen üç büyük GSM operatörünün faaliyet gösterdiği ülkemizde yaklaşık 20 milyon mobil telefon abonesi bulunmaktadır. Bu rakam ülke nüfusunun yaklaşık üçte biri kadardır. Gayri safı milli hasıla ve kişi başına milli gelir gibi parametreler bakımından gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırıldığında bu rakam mobil ticaret bakımından çok anlamlıdır. Ayrıca Türk tüketicisinin özellikle iletişim araçlarına karşı ilgisi ve iletişim teknolojisini yakından izlemesi mobil ticaret uygulamaları açısından olumlu gelişmelerdir. Gerek elektronik ticaret gerekse de onun devamı sayılabilecek mobil ticaret yüksek teknolojinin çok yoğun kullanıldığı alanlardır. Daha çok belli bir eğitim seviyesini, teknolojik gelişmelere ilgili olmayı ve de yeniliklere açık olmayı gerektiren bu alanlar ne yazık ki ülkemizde çok fazla kabul görmemiştir. Elektronik ticaretin bugüne kadarki performansına baktığımıza gelişmiş batılı ülkelerin ve hatta gelişmekte olan ülkelerden bir çoğundan geri kaldığımızı görmekteyiz. Bu durumun nedenleri arasında ekonomik gelişmişlik düzeyimiz, sosyo-kültürel koşullarımız gibi bir çok faktör sayılabilir.

12 Ancak ihmal edilmemesi gereken bir başka neden, ileri teknolojili uygulamalara karşı bilgisizlikten gelen çekingenliğimizdir. Elektronik ticarette geç kalan şirketlerimizin dünya pazarlarma açılmada önemli bir fırsatı büyük ölçüde kaçırdıklarını izlerken, aynı olgunun mobil ticaret alanında yaşanmaması için geç kalmadan en azından bu alandaki gelişmelerin yakından izlenmesine çalışmak gerekmektedir. Mobil ticaret de elektronik ticaret gibi yeni bir açılımdır. Geleneksel pazarlama ve satış kanallarına yeni bir seçenek olarak ortaya çıkmıştır. Bilgi teknolojisini yoğun olarak kullanmaktadır. Uzmanlık gerektirse de deneyim gerektirmemektedir. Zira yenidir. Henüz denenmektedir. Ancak görülen odur ki yakın bir gelecekte gerek bireysel olarak her insanın, bilgi, haber, yer bulma, yön bulma, acil yardım gereksinimi, satın alma gibi ihtiyaçlarına cevap verecektir. Aynı zamanda şirketlerin de pazarlamadan satışa, tedarikten üretime, finansmandan satış sonrası hizmetlere, halkla ilişkilerden stoklamaya kadar her alanda çokça kullandıkları bir araç olacaktır. Bu noktada mobil ticaretin aynı elektronik ticarette olduğu gibi geleneksel ticari kanallara rakip olarak görülmemesi, onları tamamlayan,bütünleyen ve onlarla birlikte verimliği ve kadılığı arttıran bir unsur olarak görülmesi önemlidir. Aynı zamanda unutulmaması gereken önemli bir başka nokta da bu alana ilk giren şirketlerin öğrenme maliyetleri yüksek olsa da önemli üstünlükler sağlayacağı bir gerçektir. Çalışmamız hemen her geçen gün hızla gelişen ve elektronik ticaretin bir tamamlayıcısı olarak görülen mobil ticareti çeşitli yönleriyle ele almaktadır. Çalışmanın amacı, mobil ticaretin bileşenlerini tanımlamak, mobil ticareti şekillendirecek altyapı, içerik ve uygulama etkenlerini irdelemek ve de mobil ticaret uygulamalarının işletmede hangi alanlarda ve nasıl uygulanacağını ortaya koymaktır. Bu yolla Türk şirketlerinin ve bu şirketlerde çalışan ilgili kişilerin de mobil ticaret hakkında ihtiyaç duydukları temel bilgileri edinmeleri amaçlanmıştır. Çalışmada mobil ticaret içinde bulunduğu kavram karmaşasından olabildiğince soyutlanarak ele alınmaya gayret edilmiştir. Yeni bir alan olması, ileri teknolojili altyapı ve üstyapı gerektirmesi ve de kullanılan kavramların tamamına yakınının orijinal kavramlar olması dilimize çevrilmelerinde sorun yaratmıştır. Ancak yine de Türkçe karşılıklar bulmak ve kullanmak konusunda özel çaba sarfedilmiştir. Benzer şekilde elektronik ticaret konusunda da henüz bir kavram birliği oluşturulamamıştır. Bu durum çeşitli anlaşmazlıkları ortaya çıkarmış ve aynı sektörde çalışan* kişiler de birbirlerini anlayamaz duruma gelmiştir. Bu nedenle bu alanda yapılan ilk çalışmaların yabancı kavramların Türkçeye çevrilmesinde bir misyonunun olması gerekmektedir. Bu misyonu bir

13 parça olsun başarmak amacıyla mobil ticaret kavramlarına Türkçe karşılıklar bulmaya ya da daha önce yapılan çalışmalarda kullanılan terimler kullanılmaya çalışılmıştır. Karmaşık olmaktan kaçıp, olabildiğince açık ve anlaşılır olmak tercih edilmiştir. Orijinal kavramlar parantez içlerinde yeri geldiğinde yazılmış ve tekrar edilmiştir. Buna karşın konunun içeriği gereği yine de tam anlamıyla bazı kavramları Türkçeye çevirmekte güçlüklerle karşılaşılmıştır. Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde iletişim teknolojilerinin gelişimi ve mobil ticaretin altyapısı incelenmektedir. Mevcut teknolojiler ve kullanım alanları ile yakın bir gelecekte kullanılmaya başlanacak yeni teknolojilerden de söz edilmiştir. Bu alanda yatırım yapmayı düşünen girişimcilerin bu teknolojileri tanıması ve geleceğe yönelik yatırımların öneminden hareketle teknolojik gelişmeler üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Ayrıca teknolojik yapıyı bütünleyen diğer sistem elemanlarına da yine bu bölümde ayrıntılı olarak yer verilmiştir. İkinci bölümde uygulamaya yönelik olarak mobil ticaret kavramları üzerinde durulmuştur. Mobil ticarete katılanlar, değer zinciri ve mobil ticaret uygulamaları ele alınmıştır. Bu bölümde mobil ticaret uygulamalarının organizasyon yapılarında yarattığı değişiklikler, etkinlik, verimlilik ve kârlılığa etkisi ele alınmıştır.mobil ticaret stratejisi oluşturma ve strateji oluşturmanın aşamaları hakkında bilgiler verilmiştir. Ek olarak mobil ticaretin gelişmesine engel olan çeşitli etkenlere de yer verilmiştir. Üçüncü bölümde ise mobil ticaretin dünyadaki ve ülkemizdeki uygulamalarına yer verilmiştir. Özellikle bu alandaki dünyanın en önemli örneği olan Japon NTT DoCoMo şirketinin 1-Mode uygulaması ele alınmıştır. Ayrıca ülkemizdeki örneklerde incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise mobil ticaret uygulamalarındaki trendler ele alınarak Türk işletmeleri için bazı öneriler geliştirilmiştir.

14 BİRİNCİ BÖLÜM İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ 1.1. iletişim Teknolojilerinin Gelişimi Son yıllarda iletişim teknolojisi alanında meydana gelen gelişmeler iletişimi şekil, nitelik ve boyut bakımından büyük ölçüde değiştirmiştir. Bu gelişmelerin başında yer alan internet, bütün dünyayı saran bir bilgisayar ağı sistemi oluşturarak, zaman ve mekan kavramının yeniden tanımlanmasmı sağlamıştır. Bu aynı zamanda küresel dünya düzeninin temelini oluşturmaktadır. Artık yılın her günü ve günün her saati dünyanın her yerinden kişiler, kurumlar ve ticari şirketler birbirleriyle iletişim kurabilmekte ve istedikleri türden bilgiye istedikleri anda ulaşabilmektedirler. Telekomünikasyon sistemlerinin gelişen teknolojiye paralel olarak değişmesiyle dijital dünya kavramına ulaşılmıştır. Dijitalizasyon ile iletişim son derece hızlı, kolay ve düşük maliyetle gerçekleşmektedir. Bilgi iletiminde ağların kapasitesini ifade eden bant genişliği giderek artmış ve günümüzde çokluortam (multimedya) adı verilen uygulamalarla aynı anda ses, görüntü ve veri iletişimi mümkün hale gelmiştir. Bu uygulamalar ticari hayata çok olumlu bir şekilde yansımıştır. Sadece yazılı mesaja dayalı geleneksel iletişim sistemleri yerini yazı, resim, tablo, grafik ve sesle desteklenen mesajlara bırakmıştır. Bu yolla ürün ve hizmet ticareti için gerekli olan zengin içerikte iletişim gerçekleşmiş ve ticaret hacmi eskiye oranla çok hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır. İletişim teknolojilerinde meydana gelen değişimler sadece internetle sınırlı değildir. İnternetle birlikte başta sesli iletişim kurmaya yönelik değişik teknolojiler de kullanılmaya başlanmıştır. Klâsik kablolu iletişim ağlarında radyo teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte daha yüksek kapasitede iletişim imkanı ortaya çıkmıştır. Geniş bant iletişim olarak tanımlayabileceğimiz bu sistemler üzerinden ayrıca veri iletişiminin de gerçekleştirilmesi mümkündür. Ayrıca optik kablo sistemleri ile denizaltı transmisyon maliyetleri alanında da meydana gelen gelişmelerle iletişim maliyetleri büyük ölçüde düşürülmüştür. Uydu sistemlerinin yaygın kullanımı ile iletişim kalitesi büyük ölçüde artmıştır. Tüm bu gelişmelerle iletişim maliyetleri geleneksel sistemlere göre önemli ölçüde düşürülmüştür.

15 Diğer yandan küresel dünya düzeniyle birlikte yaşam biçimleri ve kültürel değişimler de söz konusu olmaktadır. İletişim alanında meydana gelen gelişmelerle dünya tek pazar haline gelirken insan yaşamı eskiye oranla farklılaşmıştır. Teknolojik gelişmeyle ortaya çıkan yeni iş modelleri insan yaşamını büyük ölçüde değiştirmiştir. Evlerini ofis haline getiren insanlar, küreselleşme nedeniyle yerel çalışma saatlerine uymayarak esnek çalışma saatleri sisteminde çalışan insanlar, herkes işe giderken evine dönen insanlar gibi örnekler artık sıradanlaşmıştır. Yemek yeme, dinlenme, eğlenme alışkanlıkları büyük ölçüde değişmektedir. Dünyanın her yeri ile iletişim kurabilme imkanı kişilerin mobil olarak da iletişim kurma ihtiyacı duymalarına neden olmuştur. Her yerden, her mekandan ve her an iletişim talebi Küresel Mobil Sistem'in oluşmanın temelindeki en önemli etkendir. Çeşitli araştırmalara göre dünya üzerinde kurulu bulunan çok sayıdaki mobil iletişim ağlarını kullanan çok sayıda kullanıcı bulunmaktadır. Bazı araştırmalara göre 1 milyar mobil kullanıcının bulunduğu belirtilmektedir. Bu sayının yaklaşık 650 milyonu Küresel Mobil Sistem kullanıcısıdır'. Bu sisteme kullanıcıların yoğun ilgisi vardır. Ülkemizde de yerleşik telefon sistemini uzun yıllardan beri kullanan kayıtlı abone sayısı 18 milyon iken Küresel Mobil Sisteme kayıtlı abonelerin sayısı beş yıl gibi bir zaman dilimi içinde 20 milyonu aşarak çok ciddi bir sayıya ulaşmıştır. Gartner Group tarafından yapılan araştırmaya göre de 2002 yılında 1 milyon kablosuz telefon satılması beklenmektedir. Bu rakamın % 2Ti Kuzey Amerika'da, % 35'i Batı Avrupa'da ve % 27'si Asya Pasifik ülkelerinde satılacaktır. Yine bu araştırmaya göre halen dünya üzerinde 500 milyon üzerinde mobil kullanıcı bulunmaktadır. Bu rakamın 2005 yılı sonunda 1 milyara ulaşması beklenmektedir. Aynı araştırmada 2002 yılı boyunca kablosuz ses ve veri iletişimi için 300 milyar dolar harcanması beklenmektedir. A.B.D.'de yetişkin nüfusun % 60'ı, İngiltere ve Japonya'da ise bu oran % 80'1 ere ulaşmaktadır.^ 1.2.İnternette Ticaretten Mobil Ticarete Geçiş Teknolojik gelişmeler mekana ve zamana olan bağımlılığı önemli ölçüde^ ortadan kaldırmaktadır. İnternet üzerinden yapılan ticaret, yeni kanallar, yeni pazarlar ve yeni yöntemler yaratmıştır. Buna karşın mekana ve zamana olan bağımlılık internette ticarette de tam anlamıyla aşılabilmiş değildir. Bilgisayar, internet bağlantısı, modem, web sitesi gibi temel gereksinimler, zaman açısından olmasa da mekan açısından kullanıcıyı belli bir noktadan hareket etmeye yönlendirmektedir. Ancak mobil iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte zaman ve mekan sorunu da tamamen ortadan kalkmıştır. ' wvvw.gsmworid.com/news/statistics/index.html, ' Brad Adrian, ^'A Market Model for Wireless Financial Services" S

16 Mobil kavramı ile birleşen internet kavramı mekana olan bağımlılığı tamamen ortadan kaldırmış ve her zaman her yerde anlamına gelen u-ticaret olgusu gelişmeye başlamıştır. "U" ingilızcede "her yerde m.evcut" anlamjna gelen "ubiquitous" kelimesinden gelmektedir.' Türkçeye her yerde ticaret olarak çevirebileceğimiz bu kavram mobil ticaretle ilgili olarak anlatılmak istenen bütün detayları kapsamaktadır. Zamana ve mekana bağlı olmaksızın her yerden ticaret yapabilme imkanı sağlayan bu olgunun temel özellikleri aşağıdaki gibidir; Mobi! ticaret olgusu ile ortaya çıkan bu yeni ticaret ortamında sürekli ve hızlı bir internet erişimi ile her yerden ve şeffaf bir şekilde ticaret yapma imkanı vardır, Bu yeni iletişim ortamında bütün iletişim platformları (İnternet, Mobil iletişim araçları. Sabit Algılayıcılar ve benzeri tüm araçlar birbirleriyle etkileşim halindedir. f üni mobil iletişim araçları, kablosuz telefon, kişisel el bilgisayarı, ve diğer- bilgisayarlar kişilerin en vazgeçilmez yardımcıları olarak yerlerini almaktadır. Şirketlerin ihtiyaç duydukları verilere çok hızlı bir şekilde anında ulaşabilme ve veriler üzerinde analiz yapabilme imkanına sahip olmaktadırlar. Verilerin çok düşük maliyetlerle saklanması farklı kaynaklardan hızlı ve etkin bir şekilde bir araya getirilmesi imkanını yaratmaktadır.4 Mobi! iletişim ile birlikte günlük hayatta hemen her konuda ihtiyaç duyduğumuz bilgi başta olmak üzere çeşitli ticari işlemlerin üzerinde rahatça >api!abiiecegî bir kanal elde edilmiş olacaktır. Bu kanalla ilgili olarak yaşanan ürecîn ilk aşiması sesiz ticaret ile başlamıştır. Telematik servisleri, interaktif ieleviz>on. mobi i ticaret ve elektronik ticaret "her yerden ticaretsin bileşenleridir. Bu ik-ktâda üzerinde durulması gereken bir konu elektronik ticaretle mobil ticaretin birbirini tamamlayan uygulamalar olmasıdır. Elektronik ticaret; İnternet teknolojilerinîn getirdiği ağ sistemi içine mobil ticareti de içine alan bir uygulama haline gelmiştir. Buna göre yakın gelecekte giderek genişleyen ağ sistemleri her zaman her yerde ve her an iletişime ve ticari işlemlere imkan verecek yapılara dönüşeceklerdir. 'K'dip Ersin C ig- "Mobil Internet'te Yeni Bir Kavram:IJ-Commerce", turk.internet. com/haber'yaziyaz.php3?yazi!d= ,2002 ^ ^\ yst-iii Time Information: Insight When You Need If' X d xd. a sp? en W eb& xd serv i=,. op in ion all xm I & xt=print.xsl

17 üzerinde önemle durulması gereken bir başka olgu da mobil ticaretin elektronik ticaretle birlikte büyüjâip gelişeceğidir. Mobil ticaret elektronik ticareti ikame eden bir uygulama değildir. Elektronik ticareti tamamlayan ve destekleyen bir uygulamadır. Şirketlerin müşterilerine ulaşmada zaman ve mekan sınırlarını tamamen ortadan kaldırmaya yönelik olarak geliştirdikleri bir çözüm olarak görülmelidir. Benzer şekilde günlük yaşamın önemli bir parçası haline gelen ve sıradan bir insanın en az 2-4 saat süresince karşısında oturduğu televizyonlar da müşteriye ulaşmada bir araç olarak kullanılmaktadır. înteraktif televizyon, özellikle kablo televizyon imkanlarının geniş olduğu bölgelerde ticari bir kanal olarak kullanılmaktadır. Bu anlamda interaktif televizyon da elektronik ticaretin bir unsuru olarak değerlendirilebilir.5 GRAFÎKl.l. U-TİCARETÎNBİLEŞENLERİ Kaynak: gy/vision/tech_ucoınmerce.xml ^ Patricia B. Seybold, "Get Ready for M-Commerce and Interactive TV" 10 Şubat 2000, w\vw.customers.com

18 IJ,Mobil Ağ Altyapı Teknolojilerinin Bileşenleri İnternet ve mobil iletişim teknolojilerinde meydana gelen gelişmelerin iş dünyasına yansıması da özellikle hız, verimlilil. etkinlik ve mobilité gibi kavramlar üzerine olmuştur. Bu kavramların üzerine oturtulan yeni iş modelleri ile yeni iş alarlaru yeri iletişim kanalları, yeni medya ortamları ve yeni i^ yapma biçimleri ortaya çıkmıştır. Küreselleşme ve küreselleşmenin itici gücü iletişim teknolojilerinin bir başka sonucu da rekabet baskısının artmasıdır. Hemen her pazara ulaşabilme imkanı her ülkeden her şirketin başka pazarlara girebilme şansı elde etmesine yol açmıştır. Bu gelişme rekabetin her tür iletişim aracmı kullanmasına yol açmıştır. Bu yolla mobil iletişim teknolojileri de ticari bir kanal olarak kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle lokal pazarlama uygulamalarında, detaylı pazar bölümlendirme çalışmalarında önemli bir açığı kapatan mobil uygulamalara e-îicaretin kişisel bilgisayar bağımh konumundan ticaret kaynaklanan eksikliği ortadan kaldırmıştır. Başka bir deyişle e-ticaret için gerekli olan asgari donanım olan kişisel bilgisayarın kullanıcıyı belli bir mekana bağımlı kılan yapısı değişmiş ve kullanıcıların hareketliliği anlamında sınırsız bir ticari kanal ortaya çıkmıştır. Bu yapı Mobil ağ sistemleri ve bu sistemleri oluşturan altyapı teknolojileri alanında meydana gelen gelişmelerle ortaya çıkmıştır. Mobil ağ sistemleri ve altyapısını oluşturan unsurlar aşağıdaki gibidir Küresel Mobil Sistem Küresel Mobil Sistem (KMS) (Global System for Mobile Communication-GSM) Avrupa Telekomünikasyon Standartları Enstitüsü (ETSI) tarafından Avrupa ülkelerinde tek iletişim standardı oluşturmak geliştirilen ve daha geniş bir alanda benimsenerek kullanılan ve en yaygın iletişim ağı sistemidir. KMS, dünya üzerinde 179 ülkede yaklaşık milyon kullanıcıya ulaşan başarılı bir mobil ağ altyapısı olarak tanımlanmaktadır.^ KMS teknik açıdan özellikleri bakımından devre anahtarlamalı (HSCSDlligh Speed Circuit Switched) hücresel yapı özellikleri taşımaktadır. İkinci nesil teknolojilerin başlangıcı kabul edilen KMS veri iletimini, devre anahtarlamalı sistemlerin yapısal özelliği nedeniyle tek bir kanaldan ve tüm kanal kapasitesini kullanarak göndermektedir. Sistemin hızı normalde 9.6kb/saniyedir. Bu hız basit olarak sese dayalı iletişimin gerçekleşmesi için yeterli olsa da veri transferi ve ileri ticari uygulamalar için yetersizdir. Birinci nesil iletişim teknolojileri, analog yapıdaki hatlardan ve sabit telefon ağları üzerinden iletişim sağlayan sistemlerdir. Bu anlamda KMS iletişime mobilité kazandırarak geniş bir alanda kullanım imkanı sağlamıştır. statistics/index.shtml 2L5.2002

19 GRAFİK 1.2. DÜNYADA MOBİL TELEFON KULLANICILARIN SAYISINDA YILLARA GÖRE ARTIŞ Millions 800 ' aocı î ma ' " İ9*râ 1994 I99S / ü 2Ü01 Kaynak: Hızlı Mobil Veri Hızlı Mobil Veri (HMV) (High Speed Circuit Switched Data-HSCSD), KMS ağı üzerinde bazı düzenlemeler yapılmak suretiyle oluşturulan bir altyapı sistemidir. Hızlı Mobil Veri, Küresel Mobil Sistem içinde 4 iletişim kanalını aynı anda kullanarak, iletişim hızını teorik olarak 4 katma çıkarmaktadır. Bu hız pratikte bu seviyelere çıkmasa da yaklaşık 28.8 kb/s olarak gerçekleşmektedir. Mobil operatörler daha etkin veri iletişimi sağlamak için bu hızı 44 kb/s seviyelerine çıkarılmak için çalışmalarını sürdürülmektedir.^ ^ Durlacher Mobile Commerce Report. Mayıs 2000, s. 19 *Bu sistem içindeki 8 timeslotun tümünün kullanıldığı varsayılarak hesaplanmıştır.

20 Hızlı Mobil Veri, KMS'e göre daha hızlı olsa da gerçekte bu teknoloji bir ara teknoloji olarak tanımlanmaktadır. Hızlı Mobil Veri teknolojisi, Küresel Mobil Sistem'de var olan hız değerlerinde düşük etkinlikte iletilebilen ve daha yüksek hızlar gerektiren özellikle ticari uygulamaların gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Bu teknoloji ile hıza dayalı uygulamaların söz konusu olduğu alanlarda faaliyet gösteren yeni işletmelerin pazara girmesi söz konusu olmuştur. Hızlı Mobil Veri kullanım açısından çok yaygın değildir. Sadece taşınabilir bilgisayarlara takılan kartlar yardımıyla kullanılmaktadır. Ayrıca bazı üretici şirketler hızlı veri iletişimi sağlayan özelliklerdeki mobil telefonları üretip pazara sundukları halde fazla bir taleple karşılaşmamışlardır Paket Temelli İletişim Hizmeti (GPRS-General Packet Radio Services) Paket temelli iletişim hizmeti (GPRS) ses iletişimine dayalı birinci nesil teknolojilerin yetersiz kaldığı alanlardan birisi olan veri iletimi konusunda gelişmiş bir teknolojik altyapı sistemidir. Paket Temelli İletişim Sistemi Küresel Mobil sistemin altyapısına eklemlenen bir yapıdır. "Düğüm" olarak adlandırılan ve bilginin veri paketlerine eklenmesini sağlayan yapıların eklenmesi sistemine dayanır. Küresel Mobil Sistemden farkı, verilerin paketler halinde iletilmesidir.. Bilgi bu teknoloji sayesinde veri paketleri haline getirilerek taşınmaktadır. Paket temelli iletişim sisteminin temel özelliklen şunlardır; Hız: PTİH ile teorik olarak kbps (kilobit per second) hıza ulaşmak mümkündür. Bu değer günümüz sabit telefon şebekesinin sağladığı hızın yaklaşık 3, GSM ağalarının sağladığı hızın yaklaşık 12 katı bir değerdir. Bilginin bu derece hızlı ve etkin iletilmesi, mobil iletişim hizmetlerinin fiyatlarının mevcut GSM sisteminden daha ekonomik hale dönüşmesini sağlayacaktır. Kesintisiz İletişim: PTİH ile birlikte araçlar artık sisteme sürekli bağlı halde çalışacaktır. Bu şekilde çevirmeli bağlantılar ve modem kullanılarak yapılan alışılmış kesikli bağlantıların çok ilerisinde bir bağlantı gerçekleştirmek mümkün olacaktır. Ticari uygulamaların özellikle borsa, banka ve benzeri fınansal işlemlerin yapılmasında hayati rol oynayan süreklilik bu yolla sağlanmış olacaktır. PTİH bu tür işlemlerde zorunluluk olarak görülen devamlılık ve güvenlik sorunların önemli ölçüde aşabilmektedir. Yeni ve Etkin Hizmetler: Mevcut GSM sisteminin sağladığı 9.6 kpbs hız bir çok ticari uygulamanın gerçekleştiri 1 mesinde yavaş olması nedeniyle önemli bir engel olarak görülmektedir. PTİH bu hızı 10 kat arttırdığından GSM ağı üzerinden yapılamayan bir çok işlem ve uygulama artık yapılabilir hale gelmiştir. Bunların başlıcaları ev otomasyonu, yüksek hacimli dosyaların transferi ve mobil sohbet uygulamalarıdır