KIRGIZİSTAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE TURİZM VE KÜLTÜREL YAKINLAŞMA. Yrd. Doç. Dr. Eyüp Ayyıldız Atatürk Üniversitesi, öğretim üyesi

Transkript

1 Политология УДК 32 KIRGIZİSTAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE TURİZM VE KÜLTÜREL YAKINLAŞMA Yrd. Doç. Dr. Eyüp Ayyıldız Atatürk Üniversitesi, öğretim üyesi Özet Türk-Kırgız ilişkilerinin temelleri asırlar öncesine dayanmaktadır. Türk Dünyası nın manevi değerleri,türk tarihinin ve Türk kültürününde ortak değerleridir. Birçok Türk-İslam büyüğü Orta Asya topraklarında yetişmiştir. Güney Kırgızistan daki Balasagunda yetişmiş ve Karahanlılar dönemin idrak etmiş olan Yusuf Has Hacib in ünlü eseri Kutadgu Bilig bir siyasetname ve nasihatname örneği olarak Türk edebiyatındaki yerini almıştır.aynı şekilde Manas Destanı da bu topraklarda doğmuştur. Yine sadece umumi Türk edebiyatının değil dünya edebiyatının da büyük simalarından biri olan Cengiz Aytmatov da Kırgızistan ın yetiştirdiği bir değerdir. Kırgızistan, manevi değerlerin yanında maddi zenginliklerede sahip bir ülkedir.teknolojinin gelişmesine paralel olarak insanoğlunun ihtiyaç ve arzularıda artmıştır. Son çeyrek asırda yüzyıllar boyu değişmeyen dünya haritaları değişmiş, insanların yaşam standartları ve dünyayı yorumlamaları farklılaşmış, dünya küçük bir köy haline gelmiştir.nitekim uzayda ve deniz altında yaşamanın yolları araştırılmış, bununla alakalı birçok ön çalışmalarda yapılmıştır. Sovyetler Birliği döneminde Kırgızistan ında diğer Orta Asya ülkeleri gibi dış dünya ile ilişiği kesilmişti. Kırgızistan ın bağımsızlığını alması ile Türk Ulusunun önündeki Orta Asya Türk Kültürünü yansıtan bölgelerdeki sis bulutları dağılmış, halklarımız hasretle kucaklaşma ve yakınlaşma fırsatı bulmuştur. Bu çalışma Türk kültürünün otantik unsurlarını bünyesinde barındıran Kırgızistan ın turizm potansiyelini, Kırgızistan kültürünü, geleneklerini dünya kamu oyununa sunarak milyonlarca turisti ülkeye kazandırma üzerine yapılmıştır. КЫРГЫЗ-ТҮРК КЫЗМАТТАШТЫГЫНДА ТУРИЗМ ЖАНА МАДАНИЙ БАЙЛАНЫШТАР Кыскача мазмуну Макалада Кыргыз-Түрк кызматташтыгы эки өлкөнүн мыйзамдарынын жана адам укугунун негизинде билим берүү, маданий, саясий жана экономика тармактарында активдүү жүргүзүлүп келгендигин белгилөө менен түрк маданиятынын акыйкат элементтерин өзүнө сиңирип алган Кыргызстандын туристтик потенциалын, кыргыз маданиятын, каада-салтын дүйнөлүк аренага алып чыгуу жана миллиондогон туристтин кыргыз жерине келүүсүнө шарт түзүү сыяктуу маселелер изилденди. Ачкыч сөздөр: кыргыз, түрк, кызматташтык, туризм, маданият. 324 ALATOO ACADEMIC STUDIES

2 Eyüp Ayyıldız КЫРГЫЗСТАН ТУРЦИЯ: СОТРУДНИЧЕСТВО В ОБЛАСТИ ТУРИЗМА И КУЛЬТУРЫ Аннотация Статья исследует кыргызское-турецкое сотрудничество в области туризма и культуры. Ключевые слова: кыргызско-турецкое сотрудничество, туризм, культура. CULTURAL AND TOURISTIC COOPERATION BETWEEN TURKEY AND KYRGYZSTAN Abstract The paper analyzes cultural and touristic cooperation between Turkey and Kyrgyzstan. Key words: Kyrgyzstan, Turkey, tourism, culture. Giriş Yirmi birinci yüzyılda Türkiye ve Türk dünyası için de tarihî fırsatlar doğmuştur. Dönemin T. C. Cumhurbaşkanı Turgut Özal Türk Dünyası ile ilişkileri değerdirirken özetle; Türkiye bu bölgenin büyük bir kısmında tarihin en uzun barış ve huzur dönemine damgasını vurmuş bir uygarlığın mirasçısıdır.türkiye Orta Asya ile ilişkileri sayesinde bir Avrasya gücü olma şansını kaçırırsa,parçalanarak daha da küçülme tehlikesiyle yüz yüze gelecektir. Böyle fırsatlar ancak 300 yılda bir gelir, Adriyatik ten Çin seddine kadar Türk Dünyası söylemi, Batı ile Orta Asya ve Kafkaslardaki Türk varlığı arasında köprü olma misyonu biçiminde formüle edilmeye başlandı diyerek özetlemiştir [1]. Bunun gereğini de yapmış olan Turgut Özal ilk olarak bütün Türki Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını hemen tanımıştır. Türkiye-Kırgızistan ilişkileri devlet ve halklarımız bazında siyasi, eğitim, ekonomik, kültürel alanlar başta olmak üzere hızlı ve içten bir şekilde başlamıştır. İki ülke arasında yılları arasında imzalanan anlaşmalar gereğince,büyük Öğrenci Projesi kapsamında öğretim yılına kadar Kırgızistan dan Türkiye ye 3000 civarında öğrenci gelmiştir.günümüzde 600 civarında öğrenci Türkiyede eğitim görmeye devam etmektedir. TİKA-TÜRKSOY ve çeşitli sivil toplum kuruluşları (STK) aracığıyla yapılan çalışmalarda bir hayli mesafe alınmış, Kırgız tarihinin şekillenmesinde temel değer e sahip olan Manas Kimliği ve Destanı Türk kültür çevrelerince bilinir hale getirilmiştir. TİKA Kırgızistanda KOBİ ler, sağlık, eğitim, altyapı, gibi alanlarda 40 dan fazla Proje gerçekleştirmiştir itibariyle yüzmilyon doları aşmış yatırımlarıyla Kırgızistan ilk sırayı almıştır.kırgızistan Türkiye arasında yapılan ikili anlaşmalarla Kırgız-Türk Manas Üniversitesi, Kırgız Türk Anadolu Kız Meslek Lisesi, Kırgız Türk Anadolu Lisesi, Bişkek Türk ilk öğretim okulu,türkiye Türkçesi Öğretim Merkezi vb kurumlar açılmıştır. İki Ülke arasındaki ticaret hacmi 160 milyon a ulaşmıştır.2011 yılı itibariyle Kırgızistan da 300 civarında Türk firması faaliyet göstermekte olup bu firmaların toplam yatırımı beşyüzmilyon dolar civarındadır. Vizelerin kaldırılmış olması iş adamlarının bölgede faaliyetlerini kolaylaştırmanın ALATOO ACADEMIC STUDIES

3 Политология yanında turizm potansiyelini de artıracağına inanmaktayız. Kırgızistan da ki Türk girişimcilerde Kırgız-Türk ilişkilerine önemli katkılar sağlamıştır. Eğitim alanında yapılan çalışmalar, Kırgız-Türk ilişkilerinin sağlam temelini oluşturmuştur.bunlardan bazıları:atatürk Alatoo Üniversitesi, Araşan İlahiyat Fakültesi, Oş İlahiyat Fakültesi, Celal-Abadİktisad ve Girişimcilik Üniversitesi, Sebat Eğitim Kurumlar vb,açılmıştır [2]. Fakat Kırgız-Türk ilişkileriçeyrek asır geçmesine rağmen istenilen düzeyde gelişme gösterememiştir.yeterli gelişmenin olmadığı alanlardan biri de turizmdir. Yakın zamana kadar turizm, insanların hayatlarını sürdürdükleri veya çalıştıkları bölgelerden ayrılarak yılın yorgunluklarını atmak üzere özellikle denizlereyakın kıyı bölgelerindeki işletmelerin ürettiği mal ve hizmetleri talep ederek geçici konaklamalardan faydalanılması olarak bilinmekteydi. Oysaki bilişim çağının zirve yaptığı yirmi birinci yüzyılda insanoğlunun, denizden ve demir yığınlarından daha ziyade inanç, tarih,doğa ve kültür turizminitercih ettiği görülmektedir.günümüzde milyonlarca insan, turizmi yatıp dinlenmeden ziyade gezerek eğlenme, öğrenme, bilgi edinme, sosyal ve kültürel ihtiyaçları karşılama gibi değişik amaçlarla gerçekleştirmektedir.sağlık turizmi, spor turizmi,kültür turizmi, eğitim ve dil turizmi bunlardan bazılarıdır.bugün artık turizm, ekonomik kazanç olmanın yanında sosyal ve kültürel boyutları ile ele alınıp birçok ülkede bir sosyal bilim olarak incelenmektedir. Birçok üniversitede açılan turizm fakülte ve bölümleri çok popülerdir. Kırgızistan, farklı alanlardaki turizm potansiyelinefazlasıyla sahiptir.kırgızistan daki turizm potansiyeli ülke yararına kullanılması ve Kırgızistan ve Kırgız kültürünün uluslararası alanda tanıtılması için en önemli öğelerden biri haline getirilmelidir. Kırgızistanda turizm endüstrisi Kırgızistan Cumhuriyeti 25 mart 1999 da tarihinde 34 sayılı turizm yasasında Kırgızistan da turizm endüstrisini şöyle tanımlamıştır: Turistlerin geçici süre içerisinde bulundukları ülke veya bölgede ihtiyaç duydukları oteller ve diğer konaklama tesislerinin,ulaştırma,yeme-içme,eğlence,bilimsel,diplomatik,sağlık,spor,dini ve diğer ihtiyaçları, tur operatörlük ve tur acenteciliği faaliyetlerini gerçekleştiren hem de seyahat hizmetleri sunan ve rehberli-tercümanlık hizmetleri veren organisazyonlar bütünüdür. Turizm endüstrisigezi organizasyonları,pazarlama hizmetleri, konaklama, ulaştırma hizmetleri, içecek faaliyetleri, perakende satış mağazaları ve diğer farklı hizmet alanlarını bir şemsiye altında toplayan ve destekleyen bir endüstridir. Bu endüstritarım, sanayi gibi diğer endüstrilerden geliri ve gideri olan ve bu özelliği ile deyatırım ve gelir-gider kaynakları olması hasebiyle ekonominin diğer alanlarını da tetikleyen bir sektör olarak görülmektedir.turizm endüstrisi istihdam imkanları yeteri düzeyde olmayan ülkelerin ana gelir kaynakları olmakla birlikte, halkına iş imkanı sağlayan,işsizliği azaltan, ekonomik kriz zamanlarında bile ülke ekonomisine döviz girdisi sağlayarak dengeleyen ve ayakta tutan bir etkiye sahiptir. Bu endüstri ekonomik kazanımların yanında bölgesel ve uluslararası kültürel değişime, yakınlaşmaya, dayanışmaya ortam hazırlayan bir sektördür. Kırgızistan doğal turizm alanları ve Kırgız halkının doğal yaşantısı ve konukseverliği ile bu özelliği fazlasıyla bünyesinde barındırmaktadır [3]. Kırgızistan birçok Orta Doğu ve Orta Asya ülkeleri gibi Petrol-Gaz gibi Enerji kaynaklarına sahip olmadığından, turizm endüstrisi Kırgızistan için daha fazla önem arz etmektedir. Kırgızistandaki turizm sahalarından bazıları Kırgızistandaİpek Yolunda uluslararası tarih turizmi, dağ turizmi, av turizmi, doğa turizmi, termal turizmi, ticaret ve kongre turizmi, yöresel tatlar turizmi (Kımız-Kazı gibi) alanlarda organizasyonlar düzenlenebilir. Kırgızistan Cumhuriyeti nin doğusunda ve güney doğusunda Çin Halk Cumhuriyeti 326 ALATOO ACADEMIC STUDIES

4 Eyüp Ayyıldız 858 km, Kuzeyde Kazakistan Cumhuriyeti 1224 km, Batısında Özbekistan Cumhuriyeti 1099km, Güneyinde ise Tacikistan Cumhuriyeti 870 km yer almaktadır [4]. Kırgızistan Orta Asya da km yüzölçümü ile Türkiyenin ¼ büyüklüğünde tarihi İpek Yolu üzerinde yer almaktadır. Orta Asya da Türk Cumhuriyetleri arasında en küçük yüzölçüme sahip şirin bir ülkedir.dogusu ile batısı arası 925 km Kuzeyi ile Güneyi arası 453 km dir.yüksek karlarla kaplı dağlar,derin keskin vadiler,- yüksek akış hızına sahip binlerce ırmak,ve dağ göllerinden oluştuğu görülmektedir. Ülkenin%93 deniz seviyesinden 1500 m yüksekliktedir.tanrıve Altay dağları Kırgızistan ın coğrafi konumunu belirlemektedir.kırgızistan ın deniz seviyesinden en yüksek yeri Doğudaki Ala dağlardır.zirve yüksekliği Pobeda tepesi 7439 m.kırgızistanda yaklaşık 1582 akarsu bulunmaktadır. Bunlardan 3 tanesi 200 km den uzundur.27 tanesi km arası,10 tanesi ise 100 km uzunluğundadır.kırgızistan da Yüzlerce ırmakla beraber 3000 e yakın göl mevcuttur.bunların en büyük ve derini, 6202 km genişliği ile dünyanın ikinci en büyük gölüissık gölüdür. Bunun yanında Son gölü,narın gölü de önemli göllerindendir.son sayımlara göre Nüfusu tür [5]. Kırgızistan çok farklı ve ilginç turizm potansiyeli ile Avrupa ve Asyalı turistlerin ilgisini çekecektir.birçok ülkede milyonlarca turistin yeni arayışlar içerisine girdiği bir gerçektir. Eskiden beridir bilinen ve turist çeken birçok dünya ülkesinin ağırladığıturist sayısında gerilemeye uğrayacaklarını tahmin etmekteyiz. Kırgızistan Cumhuriyeti kontrollü ve hassas davranarak Rusya, Avrupa başta olmak üzere birçok dünya ülkelerinden turist çekebilmek için önemli fırsatlar yakalamış durumdadır. Kırgızistan bu pazarı elde tutması bağımsızkırgızistan Cumhuriyeti için önemli bir gelir kaynağı oluşturacaktır. Türkiye turizm alanında tecrübeli bir ülke olduğundan,kırgızistan Türkiye nin tecrübelerinden istifade ederek dünyanın birçok ülkesindeki turistleri ülkesine çekebilmek için gerekli adımları atması önem arzetmektedir. Kırgızistan turizminin bazı ülkelerle karşılaştırılması Kırgızistan Cumhuriyeti 31 Ağustos 1991 yılında bağımsızlığına kavuşana kadar Sovyetler birliği yaklaşık yüzyıl bölgeye hakim olmuş, Kırgızistan daki zengin turizm potansiyelinden faydalanmış,diğer Sovyet cumhuriyetleri gibi Kırgızistan da turizm sektöründe dünya ülkelerine açılamamıştır.issık-göl sahili Sovyetler Birliğinin tatil turizm merkezlerinden biri haline gelmiştir,ayrıca Celal-Abad şehrinden 5 km uzaklıkta 1928 yılındayapılan Celal-Abad kürü Sovyetler Birliğinin sağlık turizmi merkezlerinden biridir.kırgızistan bağımsız olana kadar gerek Orta Asya ülkelerinden gerekse Sibirya bölgelerinden yaklaşık turist gelip 289 konaklama tesislerinde tatil yapmaktaydı.batı Avrupa ülkelerinden yaklaşık 10 bin turist gelerek dağcılık ve sağlık turizmine ilgi göstermekteydi [6]. Kırgızistan Bağımsızlığını almasından çeyrek asır geçmesine rağmen 1995 yılı verilerine göre ülkeye , 1998 yılında ve 1999 yılında turist gelmiştir [7].Aynı veriler Özbekistanda da görülmektedir.semerkant,buhara,taşkent tarih ve inanç gibi büyük turizm potansiyeline sahiptir.sovyetler birliğidöneminde bile Özbekistanı yılda 1.000,000 turist ziyaret ederken bu sayı günümüzde40-50 binlere düşmüştür [8].Bağımsızlıktan sonra Kırgızistan, Özbekistan ve Kazakistan dünyaya açılmış olup, Sovyet dönemindeki milyonlara ulaşan turist potansiyelini 10 kat artırması gerekirken 10 kat azalması irdelenmesi gereken bir durumdur. Kırgızistan, Özbekistan, Kazakistan böylesi Turizm zenginliklerinden faydalanamazken Fransada bir demir yığını Eyfelkulesi, Amerikada barış heykeli milyonları ülkelerine çekebilmiştir Yılı verilerine göre dünya turizminden en çok faydalanan ülkeler sırasıyla Fransa,Amerika Birleşik Devletleri,İspanya,Çin,İtalya,Türkiye,Al- ALATOO ACADEMIC STUDIES

5 Политология manya, İngiltere, Rusya,ve-Tayland olmuştur yılı dünyanın en çok ziyaret edilen 10 ülkesi, turist sayısı ve gelirleri 1 Fransa Avrupa 83.7 Milyon 55.4 Milyar 2 ABD Amerika 74,8 Milyon Milyar 3 İspanya Avrupa 65.0 Milyon 65.2 Milyar 4 Çin Asya 55,6 Milyon 56.9 Milyar 5 İtalya Avrupa 48.6 Milyon 45.5 Milyar 6 Türkiye Avrupa 39.8 Milyon 29.5 Milyar 7 Almanya Avrupa 33.0 Milyon 43.3 Milyar 8 İngiltere Avrupa 32.6 Milyon 45.3 Milyar 9 Rusya Avrupa 29.8 Milyon 50.4 Milyar 10 Tayland Asya 29.1 Milyon 38.4 Milyar Birleşmiş Milletlere bağlı Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) ülkelerinden gelen verileri toplayarak açıklanan Dünya Turizm Barometresi, bacasız sanayi olaraktaadlandırılmaktadır. Sıralama incelendiğinde turist çeken ülkeler özellikle gelişmişlik bakımından ilk sıralarda yer almaktadır [9]. Orta Asya Cumhuriyetlerinin yüzbin turisti ülkelerine çekememesi gözden kaçmamaktadır.ingiliz dili ve kültürünün dünyaya hakim olmasının turizm alanına etkisi gözardı edilemez. Atatürk Üniversitesine gelen bir Arap Profesör ün, Kırgız Profesörün Türk Profesör ile iletişim kurmave yabancı ülke seyahatlerinde İngilizceyi tercih etmeleridilin gerek iletişimde, gerek turizmde, gerekse kültürel bağlamda etkili olduğunugöstermektedir. Son çeyrek asırda birçok yabancı uyrukluların özelliklede Rusya ve Orta Asya halklarının Türkçe konuşması ve Türk Kültürünü tanıması Türkiyenin turizm alanında elde ettiği başarısının bir ürünüdür. Yukarıdaki tablo detaylı incelendiğinde dünyada en çok turist Fransaya gitmesine rağmen ABD ye gelen turist ençok harcamayı yaparak ekonomiye ciddi katkı sağlamaktadır. Türkiye ye gelen Turist yaklaşık 40 milyon civarı olmasına rağmen ABD ye gelen turistlerden 6 kat daha az para bırakmaktadır.türkiye turizm cenneti diye adlandırılsada zengin turistlerin çoğunluğunun Avrupa ve Amerikayı tercih ettiği görülmektedir. Turistlerin Türkiye yi ve Orta Asya ülkelerini az tercih etmesinin sebepleri arasında ülkelerimizin yeterince tanıtılamaması, gerekli güveni verememesive çeşitli önyargılar ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye ile Kırgızistan arasında hava yolları şirketleri - Türk Hava Yolları haftada 7 gün, Pegasus Hava Yolları haftada 7 gün, Atlas Jet Hava Yolları haftada 4 gün. İncelendiğinde tarifeli sefer yapan uçak sayısı haftada 18, ayda 75 civarındadır. Yaz aylarında çartıruçakların da devreye girmesi ile bu rakam ayda 100 uçuşu bulmaktadır. Geçmiş yıllarda Kırgızistan Hava Yollarıda hizmette olup önümüzdeki yıllarda tekrar Kırgız Hava Yollarınında hizmet vermesi beklenmektedir [10]. Sovyetler Birliği döneminde bir Türkün bir Kırgız ile görüşmesi bile imkansızken, bugün karşılıklı evlilikler yapılmış, aileler kurulmuş,üniversiteler, okullar, camiler, dernekler açılmış,300 den fazla Türk şirketi kurulmuş,türkiye de değişik üniversitelerdeçağdaş Türk lehçelerinin hemen hemen tamamı okutulmakta olup Orta Asya Türki dünyasının birçok aydının eserleri Türkçeye çevrilmiş bu coğrafyanın önde gelen aydınlarının isimleri parklara, caddelere ve kütüphanelere verilerek dostluk ve kültürel köprüler kurulmuştur Yılında Pakistandan yola çıkarak 1986 da Van ın Erçiş ilçesine 25 km uzaklıkta UlupamirKöyüne yerleştirilen Kırgız Türklerinin Kırgız Milli giysileri ile Milli Türk sazı olan Kopuz çalarak yaptıkları kültürel etkinlikler Kırgızistan ın ve Kırgız kültürünün bütün Anadolu coğrafyasında tanın- 328 ALATOO ACADEMIC STUDIES

6 Eyüp Ayyıldız masını sağlamıştır. Küçücük bir Kırgız Köy halkının Kırgızistan ve Kırgız Kültürünün tanıtılmasındaki yerini düşünecek olursak Kırgızistanda Açılan eğitim ve Ticari Kurumlara ilaveten Turizminde nedenli önemli olduğu anlaşılacaktır.bu güzel gelişmelerle birlikte Türkiye ile Kırgızistanve Orta Asya ülkeleriarasındaki ilişkilerini zedeleyen bazı gelişmelerde maalesef görülmektedir. Sonuç ve Öneriler - Türkiye Avrupa ve Amerikaya ilgi duyduğu kadar, Ata topraklarına da ilgi duyarak Kırgızistan ve diğer Türki Cumhuriyetlere turistyönlendirmek için gayret göstermelidir. - Kırgızistan Türkiye ilişkilerinde kültürel yakınlaşmanın sağlanması için Ortak Alfabe kullanılmalıdır. - Kırgızistan Türkiye ilişkilerinde her türlü ilişkilerin gelişmesi için Türk Dünyası Ortak pasaportu kullanılması çok faydalı olacaktır. - Türkiye Cumhuriyeti ve Orta Asya Türki Cumhuriyetleri karşılıklı olarak brokrasiyimümkün oldukça en aza indirilmelidir. - Yurt dışındaki tüm STKlar organize hareket ederek KITIAD gibi dernek çatısı altında birleşerek sorunlar istişare edilip ilgili mercilere iletilmelidir. - Ülke menfaatlerini şahsi menfaatlerden önde tutulmalı. Gerek siyasilerimiz gerek halklarımız Türkiye ve Orta Asya Türki Cumhuriyetleri ilişkilerine zarar verecek hertürlü tavır ve davranışlardan hassasiyetle kaçınılmalıdır. - Türkiye de öğrenim gören Orta Asya Türki Cumhuriyetleri kökenli öğrencilerden bir kısmı Türkiye de istihdam edilmeli, aynı şekilde Orta Asya coğrafyasında öğrenim gören Türk gençleri buralarda istihdam edilmeli. Bu gençler geleceğin kültürel ve barış elçileri olma potansiyeline sahiptirler. KAYNAKÇA: 1. Harun Bodur,Kronolojik 20.yüzyıl Siyasi Tarihi Yeditepe yayınevi, T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul,2013,S Prof.Dr AhatAndican Stratejik Düşünce Enstitüsü Kırgızistan-Türkiye İlişkilerinin geleceği Sempozyumu Mayıs 2013,Bişkek,S Turizm Endüstrisi ve Kırgızistan Turizm yapısı. (İnternet 18.Aralık 2015) 4. Ayşegül Aydıngün-Çiğdem Balım Bağımsızlığın 20.yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar-Türkiye ile ilişkiler,atatürk Kültür Merkezi Yayını,Ankara,2012, S İsmail Doğan,UlanbekAlimov,ZuhraAltmışova,CengizBuyar,Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel sayısı II. YT yayıncılık 2013,S TİKA Kırgızistan Ülke Raporu,71 7. Fuat Uçar,Geçmiş Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası,IQ Kültür Sanat yayıncılık,istanbul,2009,s Fuat Uçar,Geçmiş Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası,IQ Kültür Sanat yayıncılık,istanbul,s, Yrd.Doç.Dr.Ozan Örmeci Uluslararası Politika Akademisi,Dünya Turizm sıralama Barometresi.Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) 25 Şubat Meryem Tekin Tur Oparetör, Karlıgaş Turizm, Almatı, Röportaj 1 Mart Fuat Uçar,Geçmiş Günümüz ve Geleceğin Türk Dünyası,IQ Kültür Sanat yayıncılık,istanbul,s Ayşegül Aydıngün-Çiğdem Balım Bağımsızlığın 20.yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar-Türkiye ile ilişkiler,atatürk Kültür Merkezi Yayını,Ankara,2012, S.136 ALATOO ACADEMIC STUDIES