OSMANLI İMPARATORLUĞU DEVKİNDE TÜRKİYE KÜTÜPHANELERİNİN TARİHÇESİ. A İmparatorluğun kuruluşundan Fatih devrine kadar olan durum.

Transkript

1 OSMANLI İMPARATORLUĞU DEVKİNDE TÜRKİYE KÜTÜPHANELERİNİN TARİHÇESİ Semim EMSEN A İmparatorluğun kuruluşundan Fatih devrine kadar olan durum. 1 Kütüphanelerin kuruluşlarının tarihçesi : Osmanlı Devletinin kuruluşundan itibaren gerek yükselme ve gerekse bunu itakip eden devirlerinde İmparatorluğun muhtelif yerlerinde ve bil-- hassa İstanbul'da gördüğümüz muhtelif ilim müesseseleri ile kütüphanelerin hepsinin, başta bazı hükümdarlar olduğu halde. Valide Sultanların, Sadrazamların, Darüssaade Ağalarının, Şeyh ul-islâmlann, Ulema ve devlet ricalinin şahsî gayretleriyle meydana getirilmiş oldukları görülmektedir. Umumun istifadesine arz edilen bu ilini müesseselerinden istifade şekilleriyle, idare tarzlarının şartları buraları yaptıranlar tarafından tesbıl edilerek tu müesseselerin bekası için lüzumlu olan vakıflar meydana getirmişlerdir. İlhanlılardan Anadolu Selçuklularına ve onlardan da Osmanlılara geçen vakıf idare ve murakabe usullerindeki farklar pek 'büyük değildir. (1) Zaten Osmanlıların siyasî ve ilmî hayatlarını Selçukluların bir devamı olarak kabul edebiliriz. Şarkın mühim bir ilim ve fikir müessesesi olan medreseler Anadolu Selçukluları tarafından Anadolu'nun bir çok şehirlerinde kurulmuşlardı. Buna rağmen Selçukluların bu ilim müesseseleri hakkında fada bilgiye sahip değiliz. (2) Osmanlılarda ise ilk medresenin Osman Bey'in ( ), oğlu Orhan Bey ( ) tarafından İznik'te kurulmuş olduğunu bilmek- (1) Köprülü Fuad, Vakıflar Dergisi, sayı : 2, 22 v.d. (2) Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim., 1 v.d.

2 15 teyiz. (3) Yine Orhan bey zamanında bu cins ikinci bir medresenin de Orhan Beyin kumandanlarından Lala Şahin tarafından Bursa'da açılmış olduğu anlaşılmaktadır. (4) Osmanlıların birer ilim müessesesi olan bu medreselerin bir çok ilmî vazifeleri yanında, buralarda okuyan talebelerin istifadesine mahsus kütüphanelerinin de bulunacağı şüphesizdir. Çünkü bu medreselerden daha sonra kurulan medreselerin hemen hepsinde bir ve bazen birden fazla kütüphanenin bulunduğu malûmdur. Bu itibarla Orhan Bey zamanında gerek kendisinin, gerekse Lala Şahin'in tesis ettikleri medreselerde tahsil görecek talebelerin istifadesine arz edilen birer kütüphanesinin bulunacağı tabiidir. Orhan Bıey'den sonra Sultan I. Murat, ( ). Sultan I. Bayezit ( ) ve bunu takip eden Fetret Devri dediğimiz zaman içinde maarif işleriyle pek fazla uğraşlamamıştır. Ancak Çelebi Mehmet ( ) memlekette sükûnu temin ettikten sonra maarif işleriyle uğraşılmıya başlanılmış ve bu hükûmdar Bursa'da Sultaniye namiyle şöhret bulan bir medrese yaptırmıştır. (5) Sultan II. Murad ( ) in şeyh ul-islâmlarından olan (6) Mehmet Şemseddin Fenarî'nin ( ) bir kütüphanesi bulunduğunu ve kütüphanesine vakfettiği kitaplar cümlesinden bazılarının hâlen Veliyüddin Efendi Kütüphanesinde 99, 125, 126, 245, 246 numaralarda kayıtlı olduğu anlaşılmaktadır. Bu zatın Bursa'da bir cami ve medresesinin bulunduğu (7) ve kütüphanesine ait kitapların nereye ve ne şekilde dağılmış olduğu ise malûmumuz değildir. B Fâtih devri kütüphaneleri İlim Müesseseleriyle birlikte kütüphanelerin gelişmesi ve idare şekilleri hakkındaki ilk örneği Fatih Sultan Mehmet ( ) devrinden itibaren rastlanmaktadır. Fâtih'in ilmin gelişmesi için yaptığı hizmetlere (3) Aşık Paşa, Tarih, 42. s., Hammer, Tarih, C : 1, 43. s., Balcızade, Tahir Harirni Tarihi medeniyyette kütüphaneler, 465 v. d., Ünver, Dr. Süheyl. Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, 2 v.d. (4) Balcızade Tahir Harimi, aynı eser, 568 v.d., Gökman, Muzaffer, Fatih Külliyesi, 8. v.d. (5) Gökman, aynı eser 2 v.d. (6) Mehmet Şem'i, İlâveli esmar el-tevarih, 12. s. (7) Cizyedar tarihi, Millet Kütüphanesi Nu : :. vr., İlmiye Salnamesi. 323 S.

3 16 ait en canlı misaller meydana getirdiği eserlerdir. İstanbul'un fethini müteakip, Zeyrek'te ve Ayasofya'da bulunan ve Bizanslılardan kalma ikilise odalarını hemen medreseye tahvil ederek buralarda birer kütüphane meydana getirmiştir. (8) Gene Fetihten hemen sonra Eyüp'te. yeniden inşa ettirdiği camide bir kütüphane daha kurmuş olduğu malûmdur. (9) Bundan başka Fâtih'in inşa ettirdiği cami ve külliyesine dahil medreslerde birer kütüphane meydana getirmiş olduğu görülmektedir. (10) Fâtih Sultan Mehmet'in dedesi Çelebi Sultan Mehmet ve babası Sultan II. Murad'ın birer hususî kütüphaneleri mevcuttu. (11) Fâtih gibi bir çok lisana aşina ve ilim âşıkı bir hükümdarın da dedesi ve babası gibi mükemmel bir hususî kütüphane meydana getireceği pek tabiidir. Bu ihtiyacı karşılamak için inşa ettirdiği, Eski Sarayda İstanbul'un ilk Saray Kütüphanesini de tesis etmiştir. (12) Esas itibariyle sarayda kütüphanecilik duygusu gene Fâtih'le teessüs etmiştir. Fâtih, Eski Saraydan, Yeni Saraya naklettikten sonra tesis edilen Enderun Mektebi odalarında küçük kütüphanecikler kurmak suretiyle mühim bir ihtiyacı sağlıyarak Saray Kütüphanelerinin temelini atmış oldu. (13) Şu hale göre Fâtih Sultan Mehmet, Eski Sarayda, Zeyrek Medresesinde Ayasofya Medresesinde, Eyüp camii içinde. Külliyesindeki medreselerinde, Fâtih Camiinin içinde ve dışında, Yeni Sarayda Enderun Mektebi odalarında birer kütüphane tesis etmekle, yanhz Ortaçağı kapayıp Yeniçağı açan büyük bir hükümdar olmakla kalmamış aynı zamanda Kütüphane ve Kütüphaneciliğimizin de kurucusu olmak şerefini kazanmıştır. Her sahada büyük bir teşkilâtçı olan Fâtih'in yanlız bu kütüphane- (8) Adıvar, Adnan. Aynı eser, 32. s., Ünver, Dr. Süheyl, aynı eser , 56. s. (9) Vakıflar U. Müdürlüğü Neşriyatı. Fatih Mehmet II. nin Vakfiyeleri faksimilesi. Eyüp Vakfiyesi faksimilesi, 34. s. (10) Türkçe Vakfiye, 53, 268. s. Ünver, aynı eser, 52. s., Cizyedar, Tarih, 194. v.d. Ergin, Osman. Türkiye Maarif tarihi, C : 1,201 v.d. Aşikpaşa, 143. s. (11) Ünver, İlim ve Sanat Bakımından Fatih Devri Albumu, 21. s. (12) Ünver, Fatih Külliyesi, 54, s. (13) Ata Enderun Tarihi, C : 1, s., Güzel Sanatlar Mecmuası 6. sayı, İsmail Baykal, 75. s.

4 17 leri kurmakla iktifa etmeyeceği, buraların idaresi, kitaplarının kaydı, hıfzı, kütüphane hafızı kütübüne tevdi olunacak vazifenin serahatı ve dışarıya kitap verilmesi hususlarının da tâyin, edilerek bir şarta bağlanacağına şüphe yoktu. Nitekim Türkçe Vakfiyesinin tetkikinden de (268. v.d.) anlaşılacağı üzere kütüphanesi «esami-i kütüb-ü mutebereye ârif» bir hafızı kütüp ile bunun yardımcısı olan, müderris ve talebelere iare edilen kitapların kayıtlarını tutan ve kütüphane kitaplarını bir deftere kayd eden bir «kâtüb-i ârif-i cami il-maarif» marifetiyle idare olunacaktır. Fatih'in bu vakfiyesi maarif ve bilvesile kütüphanecilik tarihimiz bakımından da kayda değer bir vesika mahiyetini taşımaktadır. Çünkü : Bu vakfiye ile zamanının icaplarına göre kütüphane idare tarzının usulleri vaz edilmekle beraber kütüphaneci ile okuyucu arasındaki münasebetler de tesbit edilmiştir. Ve daha ileri gidilerek Garp âleminin asrımızda tatbik mevkiine koyduğu idare sisteminin de temelleri atılmıştır. Fâtih'in kurmuş olduğu bu sistem daha sonra kütüphane tesis edenlere de nûmune olmuş, kütüphane kuran kimseler, kütüphanelerinin idare tarzlarını tesbit eden vakfiyelerini meydana getirmişlerdir. Osmanlı devri kütüphanelerinin özelliklerini belirten birer vesika olan bu vakfiylerin tertip ve yazılış tarzları tamamen bir birine benzememekle beraber birbirine aykırı olan cihetleri de azdır. Kütüphane vakfiyelerinde müşterek olan hususları şöyle sıralayabiliriz : Hepsi de uzun bir dua ile başlar, vakfedilen kütüphane tesislerinin nelerden ibaret oldukları ve gayri menkûllerin hudutlarının tesbiti, kütüphane idaresinin ne şekilde yürütüleceği, personelin kimlerden ibaret olacağı hizmetliler kadrosu, bazılarında mücellitik vazifesi, kütüphanenin açılıp kapanacağı günler ve saatleri, mütevellilerinin kimler olacağı, mevcutsa iare işlerinin nasıl yürütüleceği, kütüphaneye kaç cilt kitap konulduğu, kütüphaneye hizmet edenlerin yevmiye veya aylıkları, kütüphanenin teftiş ve tadadı işleriyle bu işleri görecek kimseler yazılır', şartı vâkıfa riayet etmeyenler hakkında ayrıca hükümler konulur ve sonunda da vakfiyenin tescil muamelesine ait kısımlarla şahitler ve imzaları bulunmaktadır. Bazı vakfiyelerin sonlarına kütüphaneye konulan kitapların fihristi de ayrıca eklenmektedir. (14) (14) Bak: Köprülü, Ragıp Başa, Kılıç Ali Paşa, Sultan III. Ahmet, Aşir Efendi Hamidiye, Murat Molla, Atıf Efendi, Fatih Sultan Mehmet'in Türkçe vakfiyeleri.

5 18 C Fâtih devrinden sonra tesis edilen kütüphaneler Fâtih Sultan Mehmet ile temelleri atılmış olan Türk Kütüphaneciliği zamanla, muhtelif padişah, sadrazam ve devlet hizmeti gören kimselerin gayretiyle gelinerek İmparatorluk hudutları içinde ve bilhassa İstanlbul'- da bir çok yeni kütüphanelerin vücut bulmasına sebep olmuştur. Bu kütüphaneler : I Müstakil binalarda (Köprülü, Ragıp Paşa, Nuruosmaniye, Hamidiye Atıf Efendi Kütüphaneleri gibi.) II Bir cami bitişiğinde (I. Sultan Mahmud'un kurduğun Fatih, Pertevniıyal Valde, Veliyüddin Efendi kütüphaneleri gibi.) III Doğrudan doğruya cami içinde (Eski Fatih, Süleymaniye, Şehzade Mehmet, Ayasofya kütüphaneleri gibi) IV Medreseler içinde (Amca Hüseyin Paşa, Damat İbrahim Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Feyzullah Efendi, Hacı Beşir Ağa kütüphaneleri gibi.) V Tekkelerde (Düğümlü Baba. Dârûlmesnevi, Yeni Kapı Mevlevihanesi kütüphaneleri gibi) VI Sarayda (Enderun ve Revan Köşkü kütüphaneleri gibi.) kurulmuşlardır. Her yeni yaptırılan cami ve medresede muhakkak bir kütüphane meydana (getirilmiştir. Fâtih'ten sonra bu işi ilk defa tahakkuk ettiren, devrinin ünlü sadrazamlarından Mahmut Paşa (? ) olmuştur. Mahmut Paşa inşa ettirdiği camiinin yanındaki medresesinde bir kütüphane tesis etmiştir. (15) Bunu takiben mevcudiyetine inanacağımız, fakat kütüphanesini nerede kurduğunu ve kitaplarının ne olduğunu (bilmediğimiz bir kütüphane de Müeyyet Zade Abdurrahman El-Amasî'nin ( J516) kütüphanesidir. Bu zatın kütüphanesinde «mükerreratı hariç cilt» esteri bulunduğu anlaşılmaktadır. (16)) Bu kütüphanelerden sonra kurulun ilk kütüphanelerden diğer üçü de (15) Ünver, Dr. Süheyl, aynı eser 56 v.d., Dener, Halit, Süleyımaniye Umumi kütüphanesi, 58. (16) Şakayıkı numaniye zeyli, Mecdi Efendi tercümesi, C : 1, 308. Bursalı M. Tahir, Osmanlı müellifleri, C : 1, 355, Habib, Hat. ve Hattatan, 116

6 19 Kanunî Sultan Süleymanın Şehzadesi Mehmet ( ) adına Şehzade Camii içinde ve 955 /M tarihinde kurulan kütüphane ile, Sultan II. Selim ( ) in 983 /1575 M. tarihinde Edirnfe'de yaptırdığı kütüphane ve kızı Esmihan Sultanın Eyüp'te inşa ettirmiş olduğu medresenin dersanesimdeki kütüphaneyi zikredebiliriz. (17) a Halk Kütüphaneleri : Fâtih devrinden sonrası için İmparatorluk hudutları dahilinde tesis edilmiş bulunan halk kütüphanelerinin miktarını kafi olarak tesbit etmek de mümkün değildir. Çünkü: Zamanla İmparatorluk hudutları haricinde kalan memleketlerle beraber buralarda kurulan kütüphaneler de kaybolmuştur. Ayrıca, yangın ve diğer tabii felâketler ve bazan da medrese ve camilerdeki kitapların başka yerlere nakledilmeleri sebebiyle kütüphanelerin durumları ve miktarları değişmiştir. Buna rağmen mevcut kütüphane fihristlerinden, vakfiyelerden, salnamelerden, maarif istatistiklerinden ve diğer eserlerden İmparatorluk hudutları dahlilinde tesis edilmiş bulunan halk kütüphaneleri hakkında bazı bilgiler elde etmek mümkündür. Bu eserlerin tetkikinden anlaşıldığına göre İmparatorluğun her kölesinde yüzlerce kütüphane halk hizmetine açılmış ve vakıf kütüphane kurma işine zaman zaman kadınlar da (katılmışlardır. (18) Bu hususları aydınlatmak üzere Osmanlı İmparatorluğu hudutları içinde umuma açılan kütüphanelerin, kuruluş tarihleriyle, banilerini ve kitap miktarlarını gösteren mukayeseli cetveller aşağıda gösterilmiştir. İstanbul'da tesis, edilen kütüphaneleri şu gruplar arasında mütaalâ edebiliriz : ' 1 Padişahlar tarafından açılan kütüphaneler : a > Fâtih'in Eyüp Camiinde açtığı kütüphane b Fâtihin cami içinde açtığı kütüphane c Kanunî Sultan Süleyman'ın camii içinde açtığı kütüphane ç Sultan I. Ahmet'in cami'i içinde açtığı kütüphane d Sultan III. Ahmed'in açtığı Yeni Cami, kütüphanesi e Sultan I. Mahmud'un, Nuruosmaniye, Fâtih, Ayasofya ve Galatasaray'da açtığı kütüphaneler f Sultan I. Hamid'in Bahçekapı'da açtığı kütüphane (17) Dener, aynı eser, 49, 73. ve kütüphanelerin matbu fihristleri. (18) Maarif-i Umumiye nezareti 1316 hicri senesine mahsus salname, 844.

7 20 g Sultan HI. Mustafa'nın açtığı Laleli kütüphanesi II Valde Sultan Kütüphaneleri : a Esmihan Sultan (Eyüp, inşa ettirmiş olduğu medresede) b Nurbanu Sultan (Üsküdar, Valde-i Atik Camii içinde) c Gülnuş Valde Sultan (Üsküdar, Valde-i Cedit Camii içinde) ç Mührişah, (Eyüp Camii içinde) d Pertevniyal Valde Sultan (Valde Camii içinde) e Bezmialem Valde Sultan (Caminin içinde III Sadrazam Kütüphaneleri : a Mahmud Paşa Camiinin yanındaki medresede) b Rüstem Paşa (Mahmut Paşa camisinin yakınındaki medresesinde) c Mesih Pasa (Eski Ali Paşa camii içinde) ç Hafız Ahmet Paşa (Fatih'te kendisinin tesis ettiği cami içinde) d Kuyucu Murad Paşa (Medresesi içinde) e Bayram Paşa Haseki'de türbesinde) f Köprülü Mehmet Paşa ve Fazıl Ahmet Paşa (Divanyolundaki binasında), g Merzifoni Kara Mustafa Paşa (Medresesi içinde) h Çorlulu Ali Paşa (Çarşıikapıdaki medresesi içinde) i Şehit Ali Paşa, (Şehzadebaşında, binası içinde) j Damad İbrahim Paşa (Şehzadebaşinda, medresesinde) k Hekimoğlu Ali Paşa (Koca Mustafa Paşa semtinde, tesis ettiği medresede, ' 1 Amca Hüseyin Paşa Saraçhane başındaki medresesinde) m Ragıp Paşa (Koskadaki müstakil binasında) n Kılıç Ali Paşa (Tophane medresesinde) o Pertev Paşa (Üsküdar'da Selimiye dergâhında) ö Hüsrev Paşa (Eyüp'te Bostan İskelesinde) p Hasan Paşa (Eyüp'te) IV Darussade Ağalarının kurdukları kütüphaneler : a Hacı Beşir Ağa b Hacı Beşer Ağa (Bâbıâlî semtinde) (Eyüb'te Baba Haydar Mahallesinde)

8 21 c Mehmet Ağa (Çarşamba'da tesis ettiği cami içinde) V Şeyh ul-îslâm Kütüphaneleri : a Feyzullah Efendi (Fatihte medresesinde) b Aşir Efendi (Sultan Hamamında) c Veliyüddin Efendi (Bayezid Camii bitişiğinde) ç Yahya Tevfik (Malta'da medresesinde) d Esat Efendi (Kendi medresesinde) VI Ulema Kütüphaneleri : a Kazasker Molla Çelebi (Fındıklı camiinde) b Karaçelebizade Hüsamettin Efendi (Şehzade camii içinde) c Kadızade Mehmet Efendi (Şehzade camii içinde) ç Emir Hoca Kemankeş (Üsküdar Valde-i Atik camii içinde) d Hafit Efendi (Aşir Efendi Kütüphanesinde) e Kazasker Süleyman Sırrı (Aşir Efendi Kütüphanesinde) f Hayrullah Efendi (Fatih meydanında) g Atıf Efendi (Vefada) h Esat Efendi (Yerebatanda) ı Murat Molla (Çarşamba'da) VII Ricali Devlet Kütüphaneleri : a Reis ül-küttap Mustafa Efendi (Aşir Efendi kütüphanesinde) b Selim Ağa Kütüphanesi (Üsküdar'da Atlama taşında) VIII Tekke Kütüphaneleri : a Azfiz Mahmut Hüdai Efendi (Üsküdardaki tekkesinde) b Halet Efendi (Galata mevlevihanesinde) c Davulmesnevi (Çarşamba'da) ç Naffiiz Paşa (Yeni Kapı Mevlevilhanesinde) d Reşit Efendi Kütüphanesi (Koca Mustafa Paşa'da Fevziye tekkesi) e Düğümlü Baba. (Sultanahmetteki tekkesinde) f Yahya Efendi (Beşiktaşta) b Saray Kütüphaneleri : Halk kütüphanelerinin yanı sıra Topkapı ve Yıldız Saraylarında da '

9 22 bazı hükümdarlar tarafından Saray Kütüphanelerinin tesis edilmiş olduğunu görmekteyiz. Saraylarda kurulan bu kütüphaneler şüphesiz ki duyulan bir ihtiyacın mahsulü idiler. Fatih'in inşa ettirmiş olduğu Saray-ı Ceditte (Şimdiki Topkapı Sarayı) kendine mahsus şahsi bir kütüphanesi bulunduğu evvelce zikredilmiştir. (Bak; s.) Saray Kütüphanelerinin esasını Osmanlı Devletinin kuruluşundan itibaren, gerek satın almak, gerek müellif veya sanatkârı tarafından Saraya sunulmak ve gerekse savaşlarda ele 'geçirilerek İstanbul'a getirilen ganaim arasında bulunan kitaplar teşkil etmeiktedir. Fakat bu kitapların bir kısmı Hazine-i Hümayunda bir kısmı Emanet Hazinesinde toplanarak senelerce bunlara el sürülmeden muhafaza edilmişlerdir. Fatih'ten sonra Saray-ı Cedidin Harem Dairesinde I. Sultan Ahmet ( ) Kütüphanesi adıyla tanılan bir kütüphaneye rastlamaktayız. Fakat bu kütüphaneye ait kitapların nerede bulunduğu tesbit edilememiştir. (19) Binası, Kitapları ve vakfiyesiyle tem bir kütüphane olarak bu gün elimize geçen tek saray kütüphanesi hiç şüphesiz ki III. Sultan Ahmedin ( ), 1131 / M yılanda meydana getirdiği Enderun Kütüphanesidir. (20) 1718 tarifemi taşıyan vakfiyesinde, Sultan III. Ahmet bu kütüphanenin yapılması sebebini, kitaplarının nereden temin ettiğini, kütüphanenin hangi günler açık bulundurullacağını, kimlerin hafızı kütüp olabileceklerini ve her ne suretle olursa olsun Saraydan dışarıya kitap çıkarılmıyacağı gibi hususları ihtiva etmektedir. Bundan başka müstakil birer kütüphane binası olmıyan ve fakat Sultan IV Murat'ın yaptımış olduğu Revan Köşkünde I. SultanMahmut (19) Saykal, İsmail. Güzel Sanatlar Mecmuası Sayı 65, aynı eserde Yenal, Şükrü. 85. (20) Enderun Kütüphanesi Vakfiyesi, Topkapı Sarıyı Kütüphanesi No : 147, Raşit, Tarih. C : 5, 128., Mehmet Refik, Tarih-i Osmani Encümeni mecmuası 7. sene, 40. cüz, 236 v.d., Toderini, De La Litteratur Des Turc, C : 2, 34 v.d. (Not: Toderini, üç ciltten ibaret olan bu çok kıymetli eserinin 2. cildinin tamamını İstanbulda görmüş olduğu kütüphanelere ve bu kütüphanelerin kataloglarını hasretmiştir. Gördüğü ve bahsettiği kütüphaneler şunlardır : 1 Saray, 2 Fatih, 3 Ayasofya, 4 Süleymaniye, 5 Köprülü, 6 Valde Sultan, 7 Şehit Ali Paşa, 8 Damat İbrahim Paşa, 9 Atıf Ef., 10 Veliyüddin Ef., 11 Nuruosmaniye, 12 Hamidiye.

10 23 tarafından 1733 yılında meydana getirilmiş ve bu hükümdardan sonra gelen III. Osman ve III. Mustafa taralından da için muhtelif eserler konulmak suretiyle zenginleştirilen Revan Köşkü Kütüphanesiyle; yine Saray'da Bağdat Köşkünde, I. Sultan,Hamit ve III. Sultan Selimin meydana getirdikleri Bağdat Köşkü Kütüphanelerini zikredebiliriz. (21) Kütüphanenin adı Şehzade Mehmet Esmihan Sultan Nurbanû Sultan Mehmet Ağa Camii Fındıklı Camii Mesih Paşa Kuyucu Murat Paşa Sultan Ahmet I. Bayram Paşa Köprülü Yakup Ağa Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Feyzullah Efendi Çorlulu Ali Paga Gülnuş Valde Sultan Şehit Ali Paşa Enderun-u Hümayun Damat İbrahim Paşa Emir Boca Kemankeş Kurulduğu yer ve Kurucusu (Şehzade camii içinde kendisi) (Eyüp, medresesinde. ) (Üsküdar, Valde-i Atik Camii içi Kendisi) (Çarşamba, aynı, cami içinde Kendisi) (Fındıklı'da Kazasker Molla Çelebi) Mehmet Efendi) (Eski Ali Paşa camiinde Kendisi) (Medresesinde Kendisi) (Camii içinde Kendisi) (Haseki'deki türbesinde Kendisi) (Divanyolundaki kütüphanesinde Fazıl Ahmet Paşa (Üsküdar, Valde-i Atik Camii Kendisi) (Çarşıkapıda medresesi içinde Kendisi) (Fatihteki medresesinde Kendisi) (Çarşıkapıda medresesinde Kendisi) (Üsküdar'da camiinde Kendisi) (Şehzadebaşındaki kütüphanesinde Kendisi) (Topkapı Sarayında Sultan III. Ahmet (Şehzadebaşındaki kütüphanesinde Kendisi (Üsküdar, Valde-i Atik camii Kendisi) Kurulduğu Tarih 955 H,M H,M.1569/ H,M H,M H,M. 1589/ H,M. 1591/ H,M H,M H,M.1638/ H,M H,M H,M H,M.1700/ H,M H,M H,M H,M H,M.1719/ H,M.1722 (21) Güzel Sanatlar Mecmuası. 79, 80.

11 24 Yeni Cami Hekimoğlu Ali Paşa Carullah Efendi Beşir Ağa Ayasofya Atıf Elendi Aşir Efendi Fatih Beşir Ağa Süleymaniye Amca Hüseyin Paşa Galatasaray Nuruosmaniye Ragıp Paşa Veliyüddin Efendi Murat Molla Hamidiye Selim Ağa Mihrişah Sultan Lâleli Kılıç Ali Paşa Pertev Paşa (Turhan Valde Sultan Türbesi S. III. Ahmed (Müstakil kütüphanesi içinde Kendisi) (Fatihte müstakil binası içinde Kendisi) (Eyüpte Kendisi) (Camiinde içinde Sultan I. Mahmud) (Vefada binası içinde Kendisi) (Sultan Hamında binası içinde Reis ül-küttap Mustafa Ef.) (Cami bitişiğindeki binasına S. I. Mahmut) (Babıâli semtindeki camiinde Kendisi) (Camii içinde Köse Mustafa (Bahir Paşa) (Saraçhanebaşında medresesinde - ) (II. Bayezid'in kurduğu mektep içinde Sultan I. Mahmut (Müstakil binası içinde Sultan I. Mahmut) (Koskada binası içinde Kendisi) (Bayezid camii içinde Kendisi) (Çarşamba'da binasında Kendisi) (Biahçekapısındaki binasında I. Abdülhamit) (Üsküdar'da atlama taşında Kendisi) (Eyüp camii içinde Kendisi (Medrese içinde S. III. Mustafa) (Tophane'de medresesinde Debbağzade İbrahim) (Üsküdar, Selimiye dergâhı Kendisi) 1137 H,M. 1724/ H,M..1732/ H,M..1734/ H, M. 1738/ H,M..1739/ H,M H,M H,M H,M H,M. 1751/ H,M.1754/ H,M / H,M H,M.1762/ H,M.1768/ H,M.1775/ H,M H,M. 1781/ H,M..1795/ H,M..1802/ H,M..1805/ H,M..1806/07 (22) İstanbul Beldesi 1328 yılı ihsaiyat mecmuası, 62. (23) Güzel Sanatlar Mecmuası sayı 6, 81, 82.

12 25 Çelebi Abdullah Halet Efendi Yahya Tevfik Hüsrevpaşa Darul Mesnevi Esat Efendi. Nafiz Paşa Reşit Efendi Yeni Medrese Pertevniyal Valde Yıldız Bayezid Umumî Düğümlü Baba Hasan Hüsnü Paşa Müze-i Hümayun Hacı Mahmut (24) (Fatih, Kadı Çeşmesinde Kendisi) (Galata Mevlevihanesinde Kendisi) (Yeni Çeşme medresesinde Mehmet Sıddık (Eyüp, Bostan İskelesinde Kendisi) (Çarşamba'da Şeyh Mehmet Murat) (Yereıbatan semtinde Kendisi) (Yeni Kapı Mevlevihanesinde Kendisi (Koca Mustafa Paşa, Fevziye tekkesi Kendisi) (Çarşamba'da Kalkandelenli Mehmet Ağa) (Aksaray Valde Cami Kendisi) (Yıldız sarayında II. Abdülhamid (Bayezit'te Hükûmet) (Sultanahmet civarında Vecihi Paşazade Kemal Paşa) (Eyüp'te kütüphanesinde Kendisi) (Müzede Hükümet) (Beşiktaşta, Yahya Ef. dergâhı Kendisi) 1233 H,M. 1817/ M.1828/ H,M.1339/ H,M.18E H,M H,M.1845/ H,M.1850/ H,M.1851/ M.1869/ M M.1881/82 1 M.1881/ H,M.1885/ H,M.1894/ M M.1901 Kuruluşlarını kronolojik olarak gösterdiğimiz, bu kütüphaneden başka, istanbul'da daha başka kütüphaneler de kurulmuştur. Ancak tesis tarihleri hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımızdan bu kütüphaneleri listemize dahil etmedik. İstanbulda tesis, edilmiş bulunan kütüphane" ere konulan kitap miktarlarının da bilinmesi bu kütüphanelerinin kemiyyeti bakımından çok lüzumludur. (24) 1 Kütüphane kitabeleri, 2 Matbu kütüphane fihristleri, tarihli Maarif Nezareti İstatistik, 22 v.d., 4 Maarif Nezareti Salnamesi 1316, 752 v.d., 5 İstanbul beldesi 1328 yılı ihsajyat mecmuası, 61 v.d., 6 Gökman, Muzaffer, Murat Molla Hayatı Kütüphanesi ve Eserleri, 4, 7 Dener, Halit Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, 35 v.d., 3 Hakim tarihi, Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü Nu : 231, 74 v.d., 9 Rasit, Tarih. C : , 10 Güzel Sanatlar Mecmuası, sayı 6, 80, 85., 11 İslâm Ansiklopedisi, C : 6, 1129.

13 26 İçlerinde bir çok kıymetli yazmaları da toplayan İstanbul kütüphanelerinin kitap mevcutları hakkında umumî ve mukayeseli bir cetvel hazırlıyarak umuma arz etmeği faydalı gördüğümüzden hazırlanan cetveli sayın okuyuculara sunuyoruz: Kütüphanenin adı Fihristleryılı kitap yılı kitap yılı kitap 1328 deki kitap mevcudu mevcudu mevcudu yılı mevcudu Fatihi Kütüphanesi» (İbrahim Ef.) kısmı Veliyüddin Efendi Süleymaniye Lâleli Nuruomaniye Ayasofya Hamidiye Lâla İsmail Efendi Yeni Cami Esat Efendi Köprülü Aşir Ef. (kendisine mülhak Kütüphanelerle beraber) Şehit Ali Paşa Damat İbrahim Paşa Atıf Efendi Hekimoğlu Ali Paşa Ragıp Paşa Veliyüddin Efendi Feyzullah Efendi Murat Molla Hacı Bieşir Ağa Servili Medresesi Ayak Kurşunlu Medresesi Tevfik Yahya Medresesi Çarşamba Yeni Medrese Şeyh ül - İslâm Esad Eyüp'te Şeyin Murat Eyüp Camii * S x ,

14 27 Kütüphanenin adı 1280 H mevcudu yılı kitap 1294 yılı kitap mevcudu 1316 yılı kitap mevcudu 1328 yılı Fihristlerdeki kitap mevcudu Eyüp Camii Mihrişah Sultan Reşit Efendi Musalla Medresesi Kılıç Ali Paşa Molla Çelebi (Fındıklı) Selimi Ağa Nurbanû Emir Hoca Kemankeş Yakup Ağa Hüsrev Paşa 1168 Amca Hüseyin Paşa 541 Merzifonlui Kara Mustafa Paşa 453 Çorlulu Ali Paşa 450 Dar ul - Mesnevi 542 Beşir Ağa (Eyüp'te) 230 Çelebi Abdullah 396 Mihrişaıh Sultan 287 Mehmet Ağa Camii 210 Seretibba Ömer Ef. 147 Saliha Hatun 283 Kazasker Mustafa Ef. 194 Rüstem Paşa Gülnuş Valde Sultan Mahmud Paşa Şehzade Caımii (mülhakatı ile beraber) Pertev Paşa Düğümlü Baba Esmihan Sultan Kalkandelenli İsmail Kuyucu Murat Paşa Pertevniyal Valde Mesih Paşa Sultan Ahmet Camii Bayram Paşa

15 Fihristleryılı kitap yılı kitap yılı kitap 1328 deki kitap Kütüphanenin adı mevcudu mevcudu mevcudu yılı mevcudu Enderun Yeni Kapı Mevlevihanesi Hacı Mahmut Efendi Hasan Hüsnü Paşa Kü.tüphane-i Umumî Yıldız (25) Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşundan itibaren sınırları içerisinde bulunan Vilâyetlerde kurulan kütüphaneler hakkında umumî bilgiler Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Adana Adana Mersin Tarsus Tarsus Osmaniye Ankara Ayaş Edirne Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum (Fazlulah Efendi Kendisi) (Buharalı Zade Kendisi) (Müftü Hacı Mehmet Emin) (Ayşe Sıdıka Hanım Kendisi) (Nemrun Teberru) (Trabzonî Hacı Veli) (Durdur Dede Mehmet Şekir) (Bünyamin Vecihipaşa Zade Kemal Paşa) (Sultan Selim II. Selim (Hacı Mehmet Efendi Kendisi) (Cennet Zade Aptullah Kendisi) (Halil Efendi Kendisi) (Hacı Dede Ağa Kendisi) (Habib Efendi Kendisi) : (25) yılı salnamesi, 86, yılı salnamesi,, 86 v.d., tarihli Maarif-i Umumiye Nezareti istatistiki 22 v.d., 4, - Marif - i umumiye Nezareti 1316, 752 v.d tarihli İstanbul Beldesi İhsaiyat ımecmuası. 61 v.d., 6 Gökman. Muzaffer, İstanbul Kütüphaneleri rehberi, 7 Dener, Halit aynı eser, 35 v.d. 8 Matbu kütüphane fihristleri.

16 29 Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Bayburt Erzincan Erzincan Kemah Kayseri İncesu Sivrihisar Yozgat Yozgat Çorum Çorum iskilip İskilip İskilip İskilip İskilip Sungurlu İzmir İzmir İzmir İzmir İzmir İzmir İzmir Ödemiş Ödemiş Ödemiş Kuş Adası Tire Manisa Manisa (Ziyaiye Gümüşhaneli Hacı Ahmet) (Müftü Hacı Abtullah Şey Hacı Ahmet) (Hacı Ali Bey Şeyh Kendisi (Gülabi Bey Kendisi) (Kayseri Raşit Efendi) (İncesu Kara Mustafa Paşa) (Emidüddin Mikâil Kendisi) (Timurlu Abdülcebibarzade, Ahmet Paşa) (Köse Yusuflu Abdullah Ağa) (Çoruna Süleyman Feyzi Paşa) (Feyziye-i İrfaniye Hacı Ahmet Efendi) (Hacı Hasan Paşa Kendisi) (Hoca Zade Hacı Mustafa Efendi) (Şeyh Habib Kendisi) (Camii Kebîr Serlbestzade Ahmet Ef.) (Hoca Bey Kendisi) (Terzi Bekir Ağa Kendisi) (Camii Kebir Hacı İbrahim Efendi) (Kemeraltı Hacı Ahmet Efendi) (Şadırvan Ahmet Efendi) (Müftü Camii Abdullah Efendi) (Hisar Hacı Abdullah Efendi) (Hacı Hüseyin Camii - ) (Saçmacı Bezzaz Hacı Ali) (Hatuniye Bezzaz Hacı Ali) (Yeni Cami Teberru) (Beyzade Kendisi) (Hacı Şakir Kendisi) (Hacı İlyas Ağa Kendisi) (Necip Paşa Kendisi) (Hacı Osman Karaosmanzade Hacı Osman) (Muradiye Karaosmanzade Hasan)

17 30 Tesis Kitap Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu tarihi adedi Manisa Manisa Akhisar Gördes Soma Ala Şehir Demirci Kasaba Kırkağaç Kırkağaç Aydın (Söke) Denizli Denizli Muğla Muğla Siirt Muş Urfa Urfa Urfa Urfa Urfa Urfa Urfa Elbistan Kilis Diyarbakır Diyarbakır Diyarbakır (Çaşnigir Karaıosmanzade Eyüp) (Yaya Karyesi Karaosmanzade Mustafa) (Zeynel Zade Zeynelzade Hacı Ali Efendi) (Hacı Numan - ) (Emir Hızır Yeğenzade Süleyman Bey) (Şeyh Sinan Teberru) (Mahmut Çelebi Mahmut Çelebizade İsmail) (Paşa Camii Hacı Hüseyin Ağa) (Asmalı Hacı Bilâl) (Kır Daire Hacı Süleyman Efendi) (Bey Camii Hacı İlyaszade Mehmet Bey) (Müftü Efendi Hacı Sadık Ağa) (Şeyh Osman Efendi Kendisi) (Şeyh Camii avlusu Koca Hacı Mustafa Efendi) (Kunbanzade Hacı Süleyman Efendi) (Sürt - ) (Arapzade Hacı Mehmet Kendisi) (Rıdvaniye Mahfizade Ahmet Paşa) (Ralhimiye Müftahî Aıbdurrahim Ef.) (Sakıbiye Hacı Saib Efendi) (İbrahimiye İbrahim Efendi) (İhlâsiye Hacı Sait Ağa) (Rizaiye Hamevizade Ömer Paşa) (Süleymıaniye Damat Süleyman Ağa) (Hayatizade Hayati Ef.) (Alauddevle Kendisi) (Mevlevihane Şeyh Sebuhî Dede) (Hamdizade Ömer Kendisi) (Sarı Abdurrahman Paşa Kendisi) (Ragıbiye Hacı Ragıp Bey) S

18 31 Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Diyarbakır Mardin Sivas Sivas (Gürün) Darende Divriğ Tokat Tokat Zile Amasya Amasya Amasya Amasya Amasya (Köprü) Amasya (Köprü) Merzifon Merzifon Merzifon Lâdik Trabzon Trabzon (Ortahisar) Trabzon Giresun Caânik Ünye Çarşamba Çarşamba Çarşamba Çarşamba Rize Of Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu (Mekteb-i idadi Hüseyin Celâl) (Mardin - ) (Hacı Uluman Efendi Kendisi) (Kâşifiye Ahmet Ağa) (Mehmet Paşa Kendisi) (Muhittin Bey Kendisi) (Ali Paşa Kendisi) (Takkeci Hacı Ömer Ağa) (Hamidiye Hacı Ahmet Ağa) (Abdüllâtif Kendisi) (Şeyh İsmail Kendisi) (Sultan Bayezid Kendisi) (Pervane Bey Kendisi) (Müftü -) (Taş Medrese - ) (Mustafa Paşa Kendisi) (Çelebi Sultan Kendisi) (Kara Mustafa Paşa Kendisi) (Şeyh ul - İslâm Mehmet Kendisi) (Hatuniye Medresesi Osman Paşa) (Mustafa Efendi Kendisi) (Fetvahane Osman Paşa) (ısultan Selim Camii Hacı İsmail Ef.) (Hazinedarzade Abdullah Paşa) (Bacı Mehmet Ağa Kendisi) (Hazinedarzade Süleyman Paşa Kendisi) (Naimiye Mahmut Nairn Ef.) (Arnavut Ali Bey Hacı Hasan Ef.) (Mahmut Tayyar Paşa Kendisi)' (Altı Kulaç, Şeyh Hacı Ahmet) (Hacı Ahmet Kendisi) (Çorukzade Kendisi) (Kara Mustafa Paşa Kendisi) (Ekmekçi Başı Mert Zade) (Senaiye Ali Senai Efendi) H

19 33 Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu İnebolu Taşköprü Taşköprü Taşköprü Tosya Tosya Safranbolu Safranbolu Gerede Mudurnu Çankrı Çankrı Çankrı Sinop Sinop Konya Konya Konya Konya Konya Konya Ilgın Ak Şehir Hâdim Karaman Antalya Antalya İsparta Yalvaç Karağaç (İsmail Bey Kendisi) (Aşir Efendi Reis ül - Küttap Mustafa Ef.) (Sıdkıye Sıddîk Elendi) (Seyid Efendi Seyid Ahmet Hicami) (Abdülbaki Efendi Abdunnafi Efend (Hamidiye II. Abdülhamid) (Muzafferiddin Gazi Kendisi) (Hacı Osman Ağa Kendisi) (Ayvalı Teberru) (Abdurrahman Paşa Kendisi) (Abdurrezzak Efendi Kendisi (İzzet Paşa Kendisi) (Köprülü Mehmet Paşa Mehmet Paşa) (Hacı Hüseyin Efendi Kendisi) (İsmail Hakkı Efendi Kendisi) (Şakir Efendi Kendisi) (İmaret İsfendiyar Zade Mehmet (Ali Bey Camii Hacı İsmail Ağa) (Sultan Alaaddin Kendisi) (Ömer Efendi Kendisi (Mevlâna -) (SadreddinKonevî - ) (Yusuf Ağa Kendisi) (Hacı Abdürrahim Efendi Kendisi) (İplikçi Çekezzade Mustafa) (Hacı Mustafa Bey Kendisi) (Lala Mustafa Paşa Kendisi) (Ömer Efendi Kendisi) (Hâdimi Osman Rüştü) (Zeynelabidin Kendisi) (Mütesellim Hacı Mehmet Ağa) (Hacı Emin Kendisi) (Halil Hamit Paşa Kendisi) (Ali Rıza Efendi Kendisi) (Camii Kebir Teberru) H

20 33 Şehir ismi Eğridir Eğridir Uluborlu Nevşehir Nevşehir Ürgüp Ürgüp Ürgüp Arapsun Niğde Bor Burdur Burdur Burdur Burdur Elazığ Elazığ Elazığ Keban Arapgir Egin Van Van (Albak) İzmit Biga İşkodra Draç (Tiran) Selânik Selânik (Yenice) Selânik (Tikveş) Selânik (Tikveş) Selânik (Karaferiye) Serez Drama Drama Drama Dramıa Kütüphanenin adı ve Kurucusu (Şeyh Ali Kendisi) (Mehmet Paşa Kendisi) (Lala Paşa Kendisi) (Damat İbrahim Paşa Kendisi) (Besim Ağa Kendisi) (Hüseyin Hüsnü Efendi Kendisi) (Tahsin Ağa Kendisi) (Orta Hisar Hüseyin Bey) (Kurşunlu Mehmet Paşa) (Sungur Bey Kendisi) (Yazıcı Oğl u Hacı Ali Ağa) (Derviş Mehmet Paşa Kendisi) (Şeyh Mustafa Kendisi) (Halil Hamit Paşa Kendisi) (Hacı İsmail Ağa Kendisi) (Kurşunî Hacı Mehmet Ağa) (Kâmil Paşa Kendisi) (İbrahim Paşa Kendisi) (Yusuf Ziya Paşa Kendisi) (Osman Paşa Kendisi) (Hacı Ali Bey Kendisi) (İskender Paşa Kendisi) (Şeyh - ) (Mehmet Pertev Paşa Kendisi) (Hacı Emin Ağa Kendisi) (Mustafa Paşa Kendisi) (Abdurrahman Bey Kendisi) (Hulusi Efendi Kendisi) (Gazi Ahmet Bey Kendisi) (Hacı Tahir Ağa Kendisi) (Tikves - ) (Hünkâr Camii - ) (Camii Atik -) (Molla Efendi Kendisi) (Şadırvan Mahmut Paşa) (Camii Atik Yıldırım Bayezid) (Kozlu Köy Mustafa Nazif Efendi) Tesis tarihi Kitap adedi

21 34 Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Kavala Kavala Üsküp Üsküp Üsküp (Palanga) Üsküp (Koçana) Taşlıca Prizren Kalkandelen Kalkandelen İpek Yakova Manastır Görüce Ohri Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Bağdat Akkâ (Mehmet Ali Paşa Kendisi) (Hacı Ali Bey Kendisi) (Camii Kebir Sahavetı Efendi) (Kara Tava Ahmet Ef. Kendisi) (Bayonam Paşa Hüseyin Efendi) (Ebubekir Efendi Kendisi) (Celâleddin Paşa Kendisi) (Mehmet Paşa Sait Paşa) (Çarşı Camii Hacı Abbas) (Köprü Sabri Bey) (Bula Zade Hacı Hüseyin Bey) (Hükümet tarafından kurulmuştur.) (Albdulkerim Paşa Kendisi) (Ahmet Paşa Kendisi) (Ohri - ) (Maarif Maarif idaresi) (Ahmet Kâhya Kendisi) (Naile Hatun Kendisi) (Nazende Hatun Kendisi) (Davut Paşa Kendisi) (Tabakçı Mehmet Efendi Kendisi) (Mustafa Selim Kendisi) (Adile Hatun Kendisi) (Seyid Süleyman Kendisi) (Azamiye Evkaf İdaresi) (Süleyman Paşa Kendisi) (Akkâ Mehmet Bey) (Alhmediye Tahazade Ahmet Ef.) (Camii Kebir Hacı Mahmut Ef.) (Mevelviye - ) (Bahaiye Bahaaddin Efendi) (Osmaniye Osmıan Paşa) (Kırnahiye -) (İsmailiye İsmail Paşa) (Vakfiye Şeyh Yemanî) (Şeyh Abdurrahman Kendisi) (Şehaıbiye Hacı Bekir Şahap) H H H,

22 35 Şehir ismi Kütüphanenin adı ve Kurucusu Tesis tarihi Kitap adedi Şam Hama Küdüs (Yafa) Küdüs (Gazze) Rodos Rodos Rodos Rodos Sakız Midilli Midilli Kıbrıs (26) (Kiyalî Zade Kendisi) (Mürtenî Zade Kendisi) (Müftü Efendi Ayaş Zade) (Fenerî Zade Yusuf Efendi) (Cerheri Zade Kendisi) (Şeyh Abdülfettah Kendisi) (Hamidanîzade Kendisi) (Şeyh Dip Zade Kendisi) (Abdulkerim Zade Hacı Ahmet Ağa) (Kütüphane-i Umumî - ) (Nuriye Geylâni Zade, Nuri Paşa) (Camii Kebir Mehmet Paşa) (Müftü Muhitin Efendi) (Hafız Ahmet Ağa Kendisi) (Azap Ağası Mustafa Kaptan) (Demirli Kırca Zade Mustafa Ef.) (tç Hisar Dizdar Mehmet Ağa) ((Salih Paşa Kendisi) (Hüdaverdi Hasan Reis) (Çınarlı Hacı Ali Efendi) (Ayasofya Camii Hacı Yusuf) (Devam Edecek)