İSLAMDA KİTAP SEVGİSİ VE İLK KÜTÜPHANELER (ÇİZELGELER VE KAYNAKLAR)

Transkript

1 İSLAMDA KİTAP SEVGİSİ VE İLK KÜTÜPHANELER (ÇİZELGELER VE KAYNAKLAR) Mahmut GÜNDÜZ Türk Kütüphaneciler Demeği Bülteni'nin 1975, XXIV. cilt, 2 inci sayısında (sayfa ) yayınlanan «İslâmda Kitap Sevgisi ve tik Kütüphane» adlı konferansın esas metnine dahil ve eki olan İstanbul, Süleymaniye Umumi, Millet, Topkapı Sarayı, müstakil vakıf kütüphanelerine dair açıklamalı çizelgeler ile faydalanılan başlıca kaynaklar bölümü, yazının uzunluğu ve fazla sayfa tutması sebebiyle aynı sayıda yayınlanamamıştır. Okuyucular ve özellikle araştırmacılar için faydalı olacağı düşüncesiyle, çizelgeler ve kaynaklar bölümü yazının devamı olarak derginin bu sayısında yayınlanmıştır. Süleymaniye Umumi Kütüphanesinde Toplanan Vakıf Kütüphaneler (Kuruluş Tarihleri Sırasına Göre) Kütüphanenin Adı Kuruluş Kitap Sayısı 1 Fatih 2 Şehzade Mehmet 3 Esmihan Sultan 4 Mehmet Ağa Camii 5 Molla Çelebi 6 Mesih Paşa 7 Sultan Ahmet I Fatih Sultan Mehmet II Esmihan Sultan Babüssade Ağası Mehmet Ağa Kazasker Molla Celebi Sadrazam Mesih Paşa Sultan Ahmed Fatih Camii Şehzade Camii Eyüp Medresesi Çarşamba Mehmet Ağa Camii Molla Çelebi Camii Eski Ali Paşa Camii Sultan Ahmet Camii 237

2 Kütüphanenin Adı 8 Amca Hüseyin Paşa Amca Hüseyin Paşa 9 Çorlulu Ali Paşa Sadrazam Çorlulu Ali Paşa 10 Gülnuş Valde Sultan Gülnuş Valde Sultan 11 Şehit Ali Paşa Sadrazam Şehit Ali Paşa 12 Damad İbrahim Paşa Sadrazam Nevşehirli Damat ibrahim Paşa 13 Yenicami (2 Kütüp- Sultan III. Ahmed Turhan Valhane bir arada) de Sultan 14 Beşir Ağa Darüşsaade Ağası Beşir Ağa 15 Aşir Efendi Şeyhülislam Mustafa Aşir Efendi 16 Saliha Hatun Zeynelabidin Efendi Zevcesi Saliha Hatun 17 Hamidiye Sultan I. Abdülhamid 18 Lala İsmail Efendi Lala İsmail Efendi 19 Mihrişah Sultan Mihfişah Valde Sultan 20 Laleli Sultan III. Mustafa ve III. Selim 21 Hafid Efendi Kazasker Hafid Efendi 22 Kılıç Ali Paşa Dıblağzade İbrahim Efendi 23 Çelebi Abdullah Ef. 24 Halet Efendi Nişancı Halet Efendi 25 Hüsrev Paşa Sadrazam Hüsrev Paşa 26 Şeyh Mehmet Murad Şeyh Mehmet Murad Kuruluş Kitap Sayısı Saraçhane Başı Çarşıkapı Med. Üsküdar Valde Sultan Camii Şehzadebaşında Şehzade Camii yanında Yenicamide Babali Sultanhamam Mesih Hasan Paşa Mahallesi Bahçekapıda Hamidiye Kütüp. Eyüp Camii Laleli Medresesi Sultan Hamamı Kılıç Ali Paşa Camii Medresesi Fatih, Kadıçeşme Galata Mevlevihanesi Eyüp Bostan İstelesi Çarşamba Darülmesnevi 238

3 Kütüphanenin Adı 27 Esat Efendi 28 Nafiz Paşa 29 İzmirli Mustafa Ef. 30 Pertevniyal Valde Sultan 31 Düğümlü Baba 32 Efganî Şeyh Ali Haydar Efendi 33 Hoca Seyid Hacı İsmail efendi 34 Hasan Hüsnü Paşa Nakibû Eşref Esat Efendi Maliye Nazın Nafiz Paşa İzmirli Mustafa Efendi Pertevniyal Valde Sultan Kemal Paşa Efganlı Ali Haydar Efendi Hacı İsmail Efendi Kuruluş Kitap Sayısı Bahriye Nazırı Hasan Hüsnü Paşa Hacı Mahmut Efendi Gidiş Müdürü Hacı Mahmut Efendi Bağdatlı Vehbi Ef. 37 İzmirli İsmail Hakkı Bey 38 Hüseyin Kazim Bey 39 İhsan Mahvi Bey 40 Müteferrik 41 Mustafa Efendi Bağdat Müftüsü Vehbi Efendi İzmirli İsmail Hakkı Bey Evkaf Nazırı Hüseyin Kâzım Bey Öğretmen İhsan Mahvi Bey Muhtelif Kimseler Reisülküttap Mustafa Efendi Ayasofya Yerebatan Yenikapı Mevlevihanesi Mehmet Paşa M. Aksaray Valde Sultan Ahmet Düğümlü Baba Üsküdar Valde Sultan Camii Murad Molla Kütüphanesi Eyüp, Boyacı Sokağı Beşiktaş Yahya Efendi Dergi Satınalma İzmir Hacı Selim Ağa Kütüphanesi Hacı Selim Ağa Kütüphanesi Hacı Selim Ağa Kütüphanesi Sultanhamamı 239

4 Kütüphanenin Adı 42 Süleyman Sırrı Ef. 43 Hafız Ahmet Paşa 44 Zühdü Bey 45 Feyzullah Paşa 46 Şazeli 47 Murad Buhari 48 Hasip Efendi 49 Uşşakî 50 Muhtelif 51 Serez 52 Karaçelebizade Hüsamettin Efendi 53 Kadızade Mehmet Ef. 54 Kadızade Burhanettin Efendi 55 Gazanfer Ağa 56 Hidiv İsmail Paşa Korucusu Kuruluş Kitap Sayısı Kazasker Kasidecizade Süleyman Sırrı Efendi Vezir Ahmet Paşa 36 Divanı Muhasebat Reisi îsmail Zühdü Bey Doktar Feyzullah Paşa 360 Selim Efendi, îsmail, Osman Ağa, Sinan Paşa vb. Abdurrahman Ağa Kazasker Hüsamettin Efendi Kadızade Mehmet Efendi Kadızade Burhanettin Efendi Öğrenciler Hidiv İsmail Paşa Sultanhamamı Fatih Yenikapı Dergâhı Yenikapı Dergâhı Unkapanı Şazel Tekkesi Eyüp, Belhi Dergâhı Eyüp Hasip Efendi Dergâhı Samatya Uşşak Tekkesi Bala ve Gümüşaneli tekkeleri Kurşunlu Medresesi Serez Şehzade Camii Şehzade Camii Gazanfer Ağa Medresesi Emirgân 240

5 Kütüphanenin Adı 57 İ. Mehmet Efendi 58 Harput Eski Halkevi 59 Tahir Ağa Tekkesi 60 Mahmud Paşa 61 Rüstem Paşa 62 Yusuf Ağa 63 Şeyhülislam Esad Efendi 64 Servili 65 Gelibolulu Tahir Efendi 66 Mehmed Murad Mehmed Arif 67 Haşim Paşa 68 Asar ı Cedide 69 İbrahim Efendi 70 Tırnovalı 71 Abdülgani Ağa 72 Teberrular Türkistanlı I. Mehmet Efendi Harput Halkevi Behçet Efendi Sadrazam Mahmut Paşa Sadrazam Rüstem Paşa Kapıcıbaşı Yusuf Ağa Şeyhülislam Esat Efendi Kasapbaşı Mustafa Ağa Gelibolulu Tahir Efendi Mehmet Murad Mehmed Arif Ali Haydar Bey Muhtelif kimseler Hafız-ı Kütüp İbrahim Efendi Tırnovalı Mehmet Hilmi Darüssaade Ağası Abdülgani Ağa Muhtelif kimseler Kuruluş Kitap Sayısı Zincirlikuyu Üçbaş Medresesi Harput (Elâzığ) Satınalma MahmutPaşa Medresesi Rüstem Paşa Medresesi Üsküdar Mihrimah Camii Çarşamba Medresesi Sevrili Medresesi Çarşamba, Darülmesnevi Hacı Selim Ağa Kütüp. Hacı Selim Ağa Kütüp. Fatih Camii Fatih Camii Fatih Camii Fatih Camii 241

6 Kütüphanenin Adı 73 Eyüb (Hz. Halid) 74 Beşir Ağa Fatih Sultan Mehmet II Darüssaade Ağası Beşir Ağa Kuruluşı Kitap Sayısı Eyüp Camii Eyüp, Baba Haydar Mah. 242 İSTANBUL MİLLET KÜTÜPHANESİNDE TOPLANAN VAKIF KÜTÜPHANELER 1 Feyzullah Efendi 2 Hekimoğlu Ali Paşa 3 Carullah Efendi 4 Selimiye (Pertev Paşa) 5 Ali Emiri Şeyhülislam Feyzullah Efendi Sadrazam Hekimoğlu Alipaşa Müderris Carullah Efendi Mülkiye Nazın Pertev Paşa Ali Emiri Efendi Fatih Med. Ali Paşa Fatih Üsküdar, Selimiye Beyazıt Ali Emiri Kütüp. TOPKAPI SARAYI KÜTÜPHANESİNDE TOPLANAN VAKIF KÜTÜPHANELER 1 Revan Köşkü 2 Bağdat Köşkü 3 Hazine 4 Mehmet V 5 Emanet Hazinesi 6 Medine 7 Koğuşlar 8 Ahmet III 9 Muhtelif TOPLAM

7 MÜSTAKİL (BAĞIMSIZ) VAKIF KÜTÜPHANELER Kütüphanenin Adı 1 Köprülü 2 Ayasofya 3 Atıf Efendi 4 Fatih Camii 5 Nuruosmaniye 6 Veliyüddin Efendi 7 Ragıp Paşa 8 Murad Molla 9 Selim Ağa 10 Beyazıt, Umumi Devlet Kütüphanesi (Kütüphane-i Osmani Maarif Kütüphanesi 11 Süleymaniye 12 Belediye 13 Şemsi Paşa 14 Hakkı Tank Us (Köprülü Ailesi) Mehmet ve Fazıl Ahmet Paşalar, Mehmet Asım Bey Fatih Sultan Mehmet II Defterdar Atıf Efendi Fatih Sultan Mehmet II Sultan Osman III Şeyhülislam Veliyüddin Efendi Sadrazam Koca Ragıp Paşa Kazasker Murad Molla Tersane Emini Hacı Selim Ağa Maarif Nezareti Evkaf Nezareti İstanbul Belediyesi M. Eğitim Bakanlığı Gazeteci Yazar Hakkı Tank Us Kuruluş Tarihi Kitap Sayısı Yazma-Basma Divanyolu Ayasofya Camii Şehzade Başı Fatih Camii Yanı Nuruosmaniye Camii Zeyazıt Ktb. Laleli Koska Fatih Çarşamba Üsküdar Atlama Taşı Beyazıt Süleymaniye Beyazıt Üsküdar Şemsipaşa Beyazıt 243

8 244 AÇIKLAMALAR : 1 Süleymaniye, Kanuni Sultan Süleyman ( ) tarafından bir külliye olarak yaptırılmıştır yılında tamamlanan bu külliyede, başlangıçta bir kütüphane kurulmamış, ancak vakfiyesinde, kitap tedarikinde ne yapılacağı belirtilmiştir. 3 Mart 1924 gün ve 430 sayılı «Tevhid-i Tedrisat» kanunu ile, medrese, mescid, tekkelerde bulunan 80 kadar kütüphanenin kitapları Süleymaniye Umumi Kütüphanesine katılmıştır. Bu şekilde den fazla yazma eser toplanmıştır. Süleymaniyenin, kütüphane olarak ilk nüvesi, yılında Sultan Mahmud I (1696 Pad ) ve Sadrazam Köse Mustafa Bahir Paşa zamanında, Süleymaniye Camii içinde kurulmuştur. Sonradan 1918 de Süleymaniye Medresesinde kurulan Umumi Kütüphaneye nakledilmiştir. 2 Osmanlı devleti zamanında, büyük küçük kurulan vakıf kütüphanelerin sayıları, ikiyüze yaklaşır. Bu kütüphanelerin çoğu Cumhuriyte devrinde Süleymaniye, Millet, Topkapı gibi kütüphanelerde birleştirilmiştir. Çizelgede, bu kütüphanelerin ilk kurucuları, kuruldukları tarih, kitap sayıları ve yerleri belirtilmeğe çalışılmıştır. Ancak, bu konuda kesin bilgiler ve sayılar elde etmek pek güçtür. Müstakil kütüphaneler de ayrıca çizelgede gösterilmiştir. 3 Bazı kütüphanelere sonradan adları bilinmeyen hayırseverler tarafından bağış yoluyle vakfedilen kitaplar da haylidir. Bunlann da kesinlikle tesbiti mümkün olamamıştır. 4 Sultan Abdülhamid II ( ) in emriyle, 1884 te İstanbul Kütüphanelerinin katalogları yeniden ve düzenli bir şekilde hazırlanmağa başlanmış, 1885 yılında, 64 kütüphanenin katalogları 40 cilt halinde bastırılmıştır. (Sonradan bulunan bir ciltle katalog sayısının 41 olduğu anlaşılmıştır.) kütüphaneler çizelgelerin son- Kuruluş tarihleri tespit edilemiyen larına alınmıştır. KAYNAKLAR A. TÜRKÇE KAYNAKLAR Adıvar, Abdülhak Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, 1970 Adıvar, Abdülhak Adnan, Tarih Boyunca tüm ve Din, İstanbul 1969 Ahmet Hilmi, İslâm Tarihi, İstanbul, 1974 Akgün, Zerrin, İlim Bakımından İslamiyet, Ankara, 1955 Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara, 1972

9 245 Aytaç, Kemal Doç. Dr. Avrupa Eğitim Tarihi, Ankara 1972 Bammat Haydar, İslamiyetin Manevi ve Kültürel Değerleri, Ankara, 1963 Belazuri, Futuh'ul-Buldan, 3 C, İstanbul, 1955, Çev. Zakir Kadiri Ugan Conk, Cemil, Kur'andan Hikmetler, İstanbul, 1955 Cunbur, Müjgân, Yusuf Ağa Kütüphanesi ve Kütüphane Vakfiyesi, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, s , Ankara Dağ, Mehmet; Öymen Hıfzırrahman, İslam Eğitim Tarihi, Ankara, 1974 Dener, Halit, Süleymaniye Umumi Kütüphanesi, İstanbul, 1957 Devlet İstatistik Enstitüsü, Millî Eğitim İstatistikleri, Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, Ankara, 1973 Diyanet Dergileri Doğrul, Ömer Rıza, Kur'an nedir? 2. Baskı, Ankara, 1967 Ersoy, Osman Prof. Dr. Türkiye'ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara, 1959 Gökman, Muzaffer, Evinizin Kütüphanesi, İstanbul 1966 Gökman, Muzaffer, İstanbul Kütüphaneleri Rehberi, 4, Bası, İstanbul, 1954 Hamidullah JMuhammed, Kur'an-ı Kerim Tarihi, Çev. Mehmet Sait Mutlu ve Macit Yaşaroğlu, İstanbul, 1965 Hayat Aile Ansiklopedisi, 2 C, İstanbul Hunke, Sigrid, Avrupanın Üzerine Doğan İslam Güneşi, İstanbul, 1972, Çev. Servet Sezgin İslam Ansiklopedisi, 1 13 C. İstanbul, Keskioğlu, Osman, Kur'an Tarihi, İstanbul 1953 Köprülü, Fuat (W. Bartold), İslam Medeniyeti Tarihi, 2. Baskı, Ankara 1963 Meydan Larousse, 1 12 C. İstanbul Mufassal Osmanlı Tarihi, 1 6 C, İstanbul 1958 öymen, Hıfzırrahman Raşit, Doğulu ve Batılı Yönü ile Eğitim Tarihi, Ankara, 1969 Padover, S.K., İslâm Kütüphaneleri (Muslim Libraries) Çevirenler: Osman Ersoy, Özer Soysal, A. Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. I, sayı 1, s , Ankara, 1963 Pazarlı, Osman, İslamda Ahlâk, İstanbul 1972 Sevük, İsmail Habip, Avrupa Edebiyatı ve Biz, 1 2 C, İstanbul 1940 Şar Selahaddin, İslâmî Bilgiler Ansiklopedisi, İstanbul 1969 Turan, Osman Prof. Dr, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara, 1965 Türk Kütüphaneciler Derneği Bültenleri (Bütün Ciltleri) Türk Kültürü Dergisi Kolleksiyonları Taberi, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, 2. Baskı, 1 6 C, İstanbul, 1966, Çevirenler : Zakir Kadiri Uğan ve Ahmet Temir Unat, Faik Reşit, Hicri Tarihleri Miladi Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1959, Ülkü, Hayati, Muhtasar İslam Tarihi, 2 C, İstanbul, 1973 Will Durant, İslam Medeniyeti, İstanbul, 1974, çev. Orhan Bahaeddin Yurdadoğ, Berin Doç. Dr. Kitaplık Bilim Terimleri ve Sözlüğü, Ankara, 1974 ra, 1974

10 246 B. YABANCI KAYNAKLAR Durant, Williams James, The Story of Civilisation, Part IV. The Age of Fatih, Newyork, 1954 Hunke, Sigrid, Allah's Sonne über dem Abendland, Stuttgart, 1971 James, Westfall Thomson, The Medival Library, New York, 1957 Sarton, G. A., L., Introduction to the History of Science, 5 Toms, Washington, The New Encyclopaedia Britannica, in 30 volumes, U.S.A. 1974, Macropaedia, volume 10 Toderini, M. L. Abbe, De La Litterature Des Turcs, Paris, 1789 Webster's Biographical) Dictionary, Springfield, U.S.A., 1972